Σε ένα πρόσφατο άρθρο στη Monde Diplomatique (1), ο Εβγκένι Μοροζόφ, παραφράζοντας έξυπνα μια φράση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, κατέληγε στη διαπίστωση ότι «ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από τη ριζοσπαστική Αριστερά στην Ευρώπη»: η θέση περί Τεχνο-Φεουδαρχίας. Πρόκειται για την άποψη ότι η γιγάντωση της «ψηφιακής οικονομίας», με τους Big Tech που κυριαρχούν στις πλατφόρμες και τα δίκτυα της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΑΙ), «σκότωσε τον καπιταλισμό», ανοίγοντας μια νέα εποχή (την Τεχνο-Φεουδαρχία), όπου ο στόχος του κέρδους (που συνδέεται με την επένδυση, τον ανταγωνισμό και την εκμετάλλευση) αντικαθίσταται από τις κολοσσιαίες προσόδους που είναι εφικτό να «συλλέγονται» μέσω του ελέγχου των πλατφορμών συγκέντρωσης και επεξεργασίας δεδομένων πάσης φύσεως, όπως και των συνακόλουθων αλγορίθμων. Η σύγχρονη κυρίαρχη τάξη δεν είναι πλέον οι καπιταλιστές, αλλά μια νέα Ολιγαρχία, οι Άρχοντες της Α.Ι., οι κολοσσιαίοι «ραντιέρηδες» της ψηφιακής οικονομίας. Και απέναντί τους δεν είναι πλέον ο λαός, με την έννοια που του έδωσε η μαρξιστική Αριστερά κατά τον 20ό αιώνα (η εργατική τάξη και οι σύμμαχοί της), αλλά ένα χύμα πλήθος, οι ψηφιακοί «δουλοπάροικοι». Που με κάθε πράξη της καθημερινής ζωής τους, με κάθε κλικ σε οποιαδήποτε πλατφόρμα, ενισχύουν το θηρίο που τους καταπιέζει, δίνοντας στη «μηχανή» πρόσθετη δυναμική.

Είναι γνωστό ότι η Γαλλία είναι ένα μεγάλο πολιτικό-ιδεολογικό εργαστήριο. Η προσχώρηση του ριζοσπάστη μαρξιστή Σεντρίκ Ντουράν (2) στην άποψη περί Τεχνο-Φεουδαρχίας, έδωσε στη σχετική συζήτηση ορμή και βάθος. Πολύ περισσότερο που η Ανυπότακτη Γαλλία (F.I.) και ο ίδιος ο Ζαν Λικ Μελανσόν, άρχισαν σταδιακά να «τσιμπολογούν» επιχειρήματα από αυτό το οπλοστάσιο. Αυτό προκάλεσε μια «μετωπική» κριτική στη θέση περί Τεχνο-Φεουδαρχίας, μεταξύ άλλων, από τον γνωστό μαρξιστή Φρεντερίκ Λορντόν. Ένα από τα εύστοχα επιχειρήματα του Λορντόν ήταν ότι η ανάλυση αυτή αναπαράγει, απρόσμενα, μια βασική ιδέα του νεοφιλελευθερισμού: η έμφαση και η προσοχή κατευθύνεται στον χρήστη, και απομακρύνεται από τον παραγωγό-εργάτη, που καταλήγει να γίνεται όλο και πιο «αόρατος». Σε αυτό το επιχείρημα συγκεντρώθηκε η απάντηση του Ινστιτούτου της F.I. (3): η νέα στρατηγική του Μελανσόν αφορά, λέει, την αναγκαία αποσύνδεση των εκτιμήσεων για το σύγχρονο επαναστατικό υποκείμενο από την «παραδοσιακή» κεντρικότητα της φιγούρας του λευκού-ανδρικού-«εργοστασιακού προλεταριάτου». Η αποδοχή των καθηκόντων πάλης ενάντια στις πολλαπλές καταπιέσεις που υφίστανται τμήματα της εργατικής τάξης και των λαϊκών δυνάμεων (γυναίκες, ομοφυλόφιλοι, τρανς, μαύροι, μουσουλμάνοι κ.ο.κ.) είναι απολύτως θετική και καλοδεχούμενη. Όμως η «αποσύνδεση» αυτών των καθηκόντων από την ενοποιητική ιδιότητα του «προλεταριάτου» στην πάλη ενάντια στην εκμετάλλευση, υποσκάπτει καίρια κάθε εκδοχή επαναστατικής σοσιαλιστικής στρατηγικής, αλλά και κάθε στρατηγική νικηφόρου αγώνα.

Μια βασική αδυναμία αυτής της ανάλυσης είναι το ερώτημα: αν η Τεχνο-Φεουδαρχία «γκρέμισε» πράγματι τον καπιταλισμό, τότε αλήθεια τι απέγιναν τα «μπάζα»; Τι έχει συμβεί στους «παραδοσιακούς» καπιταλιστές, στις μεγάλες επιχειρήσεις και τους Ομίλους που καθοδήγησαν το σύστημα κατά τα «30 ένδοξα χρόνια» (1945-73), ή κατά το διεθνές boom της δεκαετίας του 1990 που άνοιξε το δρόμο στους Big Tech; Αυτές οι τεράστιες δυνάμεις έχουν, πράγματι, σήμερα μετατραπεί σε αδρανή υλικά; Εδώ το «εργαστήρι» των ιδεών είναι οι εξελίξεις στην οικονομία των ΗΠΑ. Πράγματι, στη λίστα των 10 κορυφαίων επιχειρήσεων στις ΗΠΑ ξεχωρίζουν οι 7 Big Tech. Το φαινόμενο έχει συμβεί ξανά και ξανά στην ιστορία-εξέλιξη του καπιταλισμού. Όμως στη λίστα των 100 κορυφαίων αμερικανικών επιχειρήσεων, η εικόνα είναι διαφορετική. Μεταξύ τους, οι 38 έχουν ιδρυθεί πριν το 1900 (!!). Παρότι η οικονομική εξέλιξη οδήγησε πράγματι στην παρακμή, ακόμα και στην εξαφάνιση, κάποιους καπιταλιστικούς δεινόσαυρους ταυτισμένους με προηγούμενα μακρά «κύματα» ανάπτυξης του καπιταλισμού, η ανθεκτικότητα και η «συνέχεια» της αστικής τάξης δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Όποιος νομίζει ότι οι πετρελαιάδες, οι βιομήχανοι, οι τραπεζίτες, οι εφοπλιστές κ.ο.κ. είναι δύναμη σε αποδρομή μπροστά στον Έλον Μασκ και στην παρέα του, πλανιέται πλάνη βαριά. Και ας προσθέσουμε μια πινελιά που αφορά έναν πιο «επικίνδυνο» τομέα: στη λίστα των 100 κορυφαίων πολεμικών βιομηχανιών στον κόσμο, οι 39 έχουν έδρα στις ΗΠΑ, οι 17 στην Κίνα, οι 11 στην Ευρωζώνη και πολλές άλλες στις χώρες «φίλους» της συλλογικής Δύσης (Βρετανία, Αυστραλία, Ιαπωνία, Νότια Κορέα, Τουρκία κ.ά.)…

Ζώντας στην Ελλάδα, έχουμε την τύχη της συνύπαρξης με τον πιο γνωστό εκπρόσωπο της ανάλυσης περί Τεχνο-Φεουδαρχίας. Το σχετικό βιβλίο του Γιάνη Βαρουφάκη (4) ήταν κομβικό στο ξεδίπλωμα αυτής της συζήτησης διεθνώς. Ο Γ. Βαρουφάκης δεν μασάει τα λόγια του: το cloud (το «νέφος», όπου φωλιάζουν οι αλγόριθμοι και οι επεξεργασίες των δεδομένων), σκότωσε τον καπιταλισμό και οδήγησε στην Τεχνο-Φεουδαρχία, στην εποχή όπου πλέον συγκρούονται οι ψηφιακοί Άρχοντες με τους «τεχνο-δουλοπάροικους».

Μόνο που το cloud δεν είναι αιθέρας κοπανιστός. Συγκροτείται από εκατομμύρια χιλιόμετρα οπτικών ινών και καλωδίων, από γιγάντιες «σκληρές» μηχανικές εγκαταστάσεις σε θηριώδη εργοστάσια, ενώ η λειτουργία αυτή προϋποθέτει ως διαθέσιμες τεράστιες ποσότητες ενέργειας και νερού. Όλα αυτά, κάποιοι (δουλεύοντας!) τα δημιούργησαν, τα συντηρούν, τα κρατούν σε λειτουργίας, αλλά και μπορούν (υπό πολιτικές και συνδικαλιστικές προϋποθέσεις…) να τα σταματήσουν. Οι «πλατφόρμες» αποδίδουν στους ιδιοκτήτες τους τεράστια κέρδη, όχι ως προσόδους από τα κλικ των χρηστών, αλλά ως το οικονομικό αποτέλεσμα μιας υπερσύνθετης λειτουργίας που περιλαμβάνει τεράστιες εγκαταστάσεις logistics, οργανωμένες πολύπλοκες μεταφορές, υπερεξελιγμένες τηλεπικοινωνίες και την απασχόληση εκατοντάδων χιλιάδων εργατών, όπως πχ στις αποθήκες της Amazon. Και η Amazon, που δεν φοβάται ούτε τις «ρυθμιστικές» παρεμβάσεις κυβερνήσεων, ούτε τις εξατομικευμένες αντιδράσεις των χρηστών-«δουλοπάροικων», μπήκε κυριολεκτικά σε πανικό, όταν μια νέα εργατική αγωνιστικότητα στις ΗΠΑ άγγιξε απειλητικά την «καρδιά» αυτού του πυρηνικού μηχανισμού εκμετάλλευσης, χτίζοντας σωματεία στις αποθήκες-κάτεργα του Μπέζος και απειλώντας με το πιο «παραδοσιακό» όπλο: την απεργία. Μπροστά σε αυτήν την απειλή, τα αφεντικά της Amazon όπως και όλοι οι ομόλογοί τους στη Σίλικον Βάλεϊ, εγκατέλειψαν τους «φιλελευθερισμούς» του παρελθόντος και ρίχτηκαν στην αγκαλιά του Ντόναλντ Τραμπ και του «κινήματος» MAGA.

Οι Big Tech παρέχουν, δηλαδή πωλούν, υπηρεσίες στους καπιταλιστές όλων των κλάδων. Η Amazon Web Services, η cloud «πλατφόρμα» του Τζεφ Μπέζος, «εξυπηρετεί» περίπου 2 εκατομμύρια επιχειρήσεις σε όλο τον κόσμο. Το 2024, η αξία των παραγγελιών που εκτέλεσε ξεπέρασε το φράγμα των 100 δισ. δολαρίων. Όταν η κάθε μια από αυτές τις επιχειρήσεις πληρώνει το λογαριασμό στον Μπέζος, δεν πληρώνει κάποιο φεουδαλικό φόρο, αλλά αγοράζει ψηφιακές υπηρεσίες για να λειτουργήσει καλύτερα, με στόχο μεγαλύτερη κερδοφορία. Αυτή η σχέση δεν είναι παράδειγμα μιας μετακαπιταλιστικής «νέας εποχής», αλλά παράδειγμα του καπιταλισμού στο ανώτατο στάδιο ανάπτυξής του.

Στη φεουδαρχία, οι Άρχοντες εξασφάλιζαν την κυριαρχία τους «ελέω Θεού». Ήταν ένα μάλλον τεμπέλικο «επάγγελμα». Τα πράγματα είναι διαφορετικά για τους Big Tech. Για να διατηρούν τη θέση τους, οφείλουν να παλεύουν με νύχια και με δόντια, με βάση τα κριτήρια και τους νόμους του καπιταλιστικού ανταγωνισμού. Το 2025, η Amazon υποχρεώθηκε να επενδύσει 125 δισ. δολάρια, κυρίως στις υποδομές της, προκειμένου να διατηρήσει τις θέσεις της στην Α.Ι. Και εδώ προκύπτει η ακόμα πιο παραδοσιακή σχέση των Big Tech με το κράτος: στο πρόσφατο ταξίδι του Τραμπ στις μοναρχίες του Κόλπου, ο «πλανητάρχης» έκλεισε κολοσσιαίες συμφωνίες επένδυσης πολλών εκατοντάδων δισεκατομμυρίων πετροδολαρίων στις ΗΠΑ, προκειμένου να διασφαλιστεί η «αμερικανική υπεροχή» (δηλαδή η υπεροχή των 7 Big Tech) στον τομέα της Α.Ι.

Η θέση για την Τεχνο-Φεουδαρχία, αυτή η μεταμοντέρνα ανάλυση του σύγχρονου καπιταλισμού αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, τη βασική πολιτική αδυναμία του Γ. Βαρουφάκη. Και δυστυχώς, παρότι στο ΜΕΡΑ25 έχουν συγκεντρωθεί αριστεροί άνθρωποι που δεν μπορεί και δεν πρέπει να υποτιμήσει κανείς, η επιμονή του Γ. Βαρουφάκη σε αυτήν την ομιχλώδη ανάλυση μπορεί να οδηγήσει σε διαδοχικές πολιτικές αποτυχίες.

Ας δούμε πώς μεταφράζεται αυτή η ανάλυση, μένοντας στο πολύ πιο στέρεο έδαφος της συγκεκριμένης πολιτικής.

Ο Γ. Βαρουφάκης έδωσε πρόσφατα μια σημαντική ομιλία στην ΚΕ του ΜΕΡΑ25 για να παρουσιάσει την πολιτική στρατηγική του μέχρι τις εκλογές (5). Ολοκλήρωσε ένα μακρύ λόγο, μπροστά σε ένα σημαντικό και πολιτικοποιημένο ακροατήριο, κατορθώνοντας (γιατί περί κατορθώματος πρόκειται) να μην έχει την παραμικρή αναφορά ούτε στην ντόπια κυρίαρχη τάξη, ούτε στις δυνάμεις του εργατικού κινήματος. Οι λέξεις εργατικό κίνημα, εργαζόμενος, εργάτης και όλα τα πιθανά παράγωγά τους, απουσιάζουν απολύτως από το κείμενο. Υπάρχει μια μόνο αναφορά στους μισθούς, απλώς για να σημειώσει ότι μειώθηκαν μεταξύ του 2021 και του 2025. Ο Γ. Βαρουφάκης αυτοπροσδιορίζεται ως «απρόβλεπτος μαρξιστής». Αυτή η ομιλία δείχνει με σαφήνεια ότι το πρώτο χαρακτηριστικό του αυτοπροσδιορισμού έχει γίνει πολύ πιο ισχυρό από το δεύτερο.

Έχοντας πάρει φόρα από την ανάλυση που κήρυξε το «θάνατο του καπιταλισμού», ο Γ.Β. ισχυρίστηκε ότι το 2025 είναι η χρονιά του «τέλους» της ΕΕ. Πρόκειται για το αποτέλεσμα του «Τριγώνου των Μεγάλων Ανατροπών»: Η Ρωσία κέρδισε τον πόλεμο στην Ουκρανία, η Κίνα κέρδισε τον εμπορικό πόλεμο με τις ΗΠΑ του Τραμπ, ο Τραμπ κέρδισε τον πόλεμο των δασμών με την Ευρώπη. Είμαστε σίγουροι ότι σύντομα ο Γ.Β. θα υποχρεωθεί να τροποποιήσει ή και να αντιστρέψει τις εκτιμήσεις του για αυτές τις τρεις «Μεγάλες Ανατροπές», που περιγράφουν με γλαφυρές φράσεις υπερσύνθετες και αντιφατικές εξελίξεις. Όμως το να κηρύσσεις το «τέλος» μιας δύναμης που αποφάσισε να διαθέσει 1 τρισεκ. ευρώ για πολεμικές προετοιμασίες μέσα στα επόμενα 5 χρόνια, δεν είναι και τόσο φρόνιμη πολιτική στάση.

Το ερώτημα που προκύπτει είναι: σε τι χρειάζεται στον Γ.Β. αυτή η (τουλάχιστον) αμφιλεγόμενη θέση; Η απάντηση είναι απλή και δίνεται από τον ίδιο τον Γ.Β.: «Για να το πω απλά: Δεν τίθεται πλέον θέμα βγαίνουμε ή μένουμε στο ευρώ, βγαίνουμε ή μένουμε στην ΕΕ. Είτε μένουμε, είτε βγαίνουμε, κονδύλια γιοκ». Η πραγματική αξία χρήσης της θέσης για το «τέλος» της ΕΕ, είναι για τον Γ.Β. το τέλος της συζήτησης για το αν «βγαίνουμε ή μένουμε», δηλαδή της συζήτησης που ταλάνισε το ΜΕΡΑ25 και ευρύτερα τμήματα της Αριστεράς όλα τα προηγούμενα χρόνια.

Το κλείσιμο μιας συζήτησης στρατηγικής σημασίας με τεχνητό τρόπο, έχει ως παρενέργεια την επιβίωση των πιο προβληματικών στοιχείων της παλιότερης γραμμής. Ο Γ.Β. έχει πρόταση για το πώς η Ε.Ε. θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τη συνδυασμένη επίθεση των Τραμπ-Πούτιν-Σι, των κρυπτονομισμάτων σταθερής δολαρικής αξίας και άλλων δαιμόνων: «Πώς μπορούσε η Ε.Ε. να αποσοβήσει την άλωση; Με ψηφιακό σύστημα πληρωμών της ΕΚΤ, σαν εκείνο που προτείναμε στις ευρωεκλογές του 2019… -ναι, το εξαιρετικό ΔΗΜΗΤΡΑ για οποίο δαιμονοποιηθήκαμε… ενώ τώρα πασχίζει να το εφαρμόσει η Λαγκάρντ (σσ: !!!), αλλά δεν την αφήνουν οι τραπεζίτες που δαιμονοποίησαν το ΔΗΜΗΤΡΑ». Το να παρουσιάζει κανείς σαν απάντηση σε μια «επιθανάτια κρίση της ΕΕ», την πολιτική που προσπαθεί να εφαρμόσει η Λαγκάρντ (αλλά δεν την αφήνουν οι άτιμοι οι τραπεζίτες) δεν είναι μια στιβαρή βάση που μπορεί να οδηγήσει σε «ενότητα στη βάση αρχών και ριζοσπαστικού οικοσοσιαλιστικού προγράμματος».

Η υποκατάσταση της μαρξιστικής στρατηγικής -και των βασικών γνωρισμάτων της, όπως ο αντικαπιταλισμός, η κεντρικότητα της ταξικής πάλης και του εργατικού κινήματος- μέσω ομιχλωδών «νέων ιδεών» όπως η θέση για την Τεχνο-Φεουδαρχία, έχει πολιτικές συνέπειες. Το μόνο πεδίο συγκρότησης που μένει έτσι ανοιχτό είναι η στροφή προς τον ριζοσπαστικό-αριστερό «λαϊκισμό». Που, ως γνωστόν, χαρακτηρίζεται από την ισχυρή ροπή προς τα αρχηγοκεντρικά κόμματα, αλλά και την πλήρη υποκατάσταση του πολιτικού αγώνα από τις σκοπιμότητες της επιδίωξης εκλογικής νίκης.

Η κατάληξη της εισήγησης του Γιάνη Βαρουφάκη ήταν η δέσμευση ότι σύντομα θα απαντήσει ένα πολλαπλό ερώτημα: «Γιατί να ψηφίσει ΜΕΡΑ25 η νεολαία;… οι μισθωτοί;… το νέο πρεκαριάτο και οι είλωτες των αλγορίθμων;… οι αγρότες;… οι μικρομεσαίοι;». Η απάντηση θα έχει ενδιαφέρον. Όμως μεγαλύτερο ενδιαφέρον θα έχει μια απάντηση του ΜΕΡΑ25 για το πώς θα μπορούσε να οργανωθεί καλύτερα ο καθημερινός αγώνας όλων αυτών, με τι στόχους και με ποια προοπτική. Σε αυτήν τη βάση θα ήταν μια πολύ πιο χρήσιμη συμβολή και ένα βήμα προς ευρύτερη «ενότητα στη βάση αρχών». Και παρεμπιπτόντως, θα ήταν και μια καλύτερη εκλογική στρατηγική, γιατί -ιδίως στ βάση της πείρας του 2019- θα έπρεπε να είναι γνωστό ότι οι όμορφες δημοσκοπικές προβλέψεις, ενίοτε, όμορφα καίγονται…

Σημειώσεις:

1.Evgeny Morozov: Controverses sue la Techno-Feodalisme, Monde Diplomatique, Αύγουστος 2025.

2.Cedric Durand: Techno-Feodalisme, Critique de l’ economie numerique (2020)

3.Antoine Salles Papou, υπεύθυνος του Ινστιτούτου La Boetie, της F.I.: “La France Insoumise est-elle anticapitaliste?”.

4.Γ. Βαρουφάκης: Technofeoudalism. What killed Capitalism (Λονδίνο, 2023)

5.Γ. Βαρουφάκης: «Τους επόμενους μήνες, η ενωτική πρωτοβουλία του ΜΕΡΑ25 θα ανθίσει». Λόγος στην ΚΕ του ΜΕΡΑ25.