Το 2024 συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από την έναρξη των Δεκεμβριανών του 1944, ενώ τον Φεβρουάριο του 2025 συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας. Από τον Μάρτη και μετά ξεκινούν οι μαζικοί διωγμοί του κράτους κατά των αριστερών. Με αφορμή αυτά τα γεγονότα, θα εξετάσουμε τις θέσεις ενός αιρετικού ρεύματος στη συγκεκριμένη σύγκρουση: του τροτσκιστικού.

Τον Φεβρουάριο του 1945, οι τεταρτοδιεθνιστές (τροτσκιστές) διαμόρφωσαν μια ενδιαφέρουσα ανάλυση για τα Δεκεμβριανά, με εξαίρεση την οργάνωση του Α. Στίνα, η οποία είχε εντελώς διαφορετική άποψη για το διακύβευμα της σύγκρουσης και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Οι Έλληνες τεταρτοδιεθνιστές ανήκαν κυρίως σε δύο βασικές οργανώσεις: το Κόμμα Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας (ΚΚΔΕ) και το Διεθνιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΔΚΚΕ), με επικεφαλής τον Α. Στίνα, γνωστοί και ως «ντεφαιτιστές». Ο Στίνας θεωρούσε ότι η Σοβιετική Ένωση, υπό την ηγεσία του Στάλιν, δεν ήταν πλέον εργατικό κράτος, αλλά ένα γραφειοκρατικό, ολοκληρωτικό καθεστώς που καταπίεζε την εργατική τάξη. Κατ’ επέκταση, αντιτάχθηκε στην υποστήριξη της Σοβιετικής Ένωσης στον πόλεμο και διαφοροποιήθηκε από την παραδοσιακή τροτσκιστική θέση, σύμφωνα με την οποία η ΕΣΣΔ ήταν ένα «εκφυλισμένο εργατικό κράτος» που, παρά τις σταλινικές στρεβλώσεις, οι εργάτες όφειλαν να υπερασπιστούν. Η στάση αυτή τον οδήγησε, μαζί με την οργάνωσή του, να υιοθετήσει αντίστοιχη θέση και στα Δεκεμβριανά, όπως θα δούμε παρακάτω.

Εδώ θα αναφερθούμε στην επίσημη τροτσκιστική ανάλυση για τα Δεκεμβριανά, όπως αυτή διατυπώθηκε από το ΚΚΔΕ. Σύμφωνα με αυτή, θεωρήθηκε υπεύθυνη για τη Δεκεμβριανή σύγκρουση η αστική τάξη, ενώ στο ΚΚΕ καταλογιζόταν ότι δεν ήταν άξιο της εμπιστοσύνης των επαναστατημένων μαζών. Η σύγκρουση, σύμφωνα με το ΚΚΔΕ, ήταν ουσιαστικά ταξική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίπαλες κοινωνικές ομάδες. Παράλληλα, υπογράμμιζε ότι δεν γινόταν ανεκτή από την ηγεσία του ΚΚΕ καμία ανεξάρτητη οργάνωση για την κινητοποίηση των μαζών παρά μόνο η ένταξη στον ΕΛΑΣ και την πειθαρχία του.(1)

Το πιο πρωτότυπο τμήμα της ανάλυσης, σύμφωνα με τον Γ. Λαμπάτο, αφορά τη διερεύνηση των αιτίων της έκρηξης βίας κατά τη διάρκεια των μαχών.(2) Για τα αίτια αυτών των φαινομένων βίας αναφέρονται τρεις παράγοντες:(3)

α. Το τεράστιο «αντικαπιταλιστικό μίσος» από την πλευρά των μαζών και ιδιαίτερα για τα σώματα του κρατικού μηχανισμού «που οργιάσανε σε βάρος του λαού».

β. Στο έργο στοιχείων «υποστρωμάτων που είχαν στρατολογηθεί μέσα στις σταλινικές οργανώσεις (ΟΠΛΑ, Εθνική Πολιτοφυλακή κλπ.)», και

γ. Στην οπισθοδρόμηση και βαρβαρότητα που έριξε την ανθρωπότητα ο Β΄ Παγκόσμιος ιμπεριαλιστικός πόλεμος.

2. Διαφοροποιήσεις εντός των τεταρτοδιεθνιστών

Είναι γεγονός, ιστορικά πλέον καταγεγραμμένο, ότι τα Δεκεμβριανά του 1944 αποτέλεσαν μια από τις πιο κρίσιμες στιγμές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, σηματοδοτώντας τη σύγκρουση αφενός μεταξύ του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και του λαϊκού κινήματος που το υποστήριζε, αφετέρου των βρετανικών δυνάμεων σε συνεργασία με τις κυβερνητικές αρχές. Σε αυτήν την περίοδο, οι τροτσκιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα βρέθηκαν σε μια δύσκολη θέση, καθώς, αν και ήταν αντίθετες τόσο στον ρόλο των Βρετανών όσο και στον καπιταλιστικό χαρακτήρα της κυβέρνησης Παπανδρέου, ασκούσαν παράλληλα κριτική και στην πολιτική του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Σε αυτές τις συνθήκες, «η επέμβαση των ολιγάριθμων τεταρτοδιεθνιστών […] γίνηκε αντικειμενικά αδύνατη από τα πιεστικά, γραφειοκρατικά και τρομοκρατικά μέτρα που η σταλινική ηγεσία χρησιμοποίησε για να παρεμποδίσει κάθε ανεξάρτητη εκδήλωση των εργαζομένων και από τη δολοφονική εκστρατεία της εναντίον των τεταρτοδιεθνιστών και άλλων επαναστατών που στοίχισε τη ζωή σε δεκάδες αγωνιστές της εργατικής τάξης».(4)

Βέβαια, όπως ήδη είπαμε, η οργάνωση του Στίνα διαφοροποιήθηκε από το ΚΚΔΕ όσον αφορά την προσέγγισή της στα Δεκεμβριανά του 1944, κρατώντας μια εντελώς απορριπτική στάση απέναντι στη σύγκρουση. Ο Στίνας και η οργάνωσή του, έχοντας μια πιο ριζοσπαστική αντισταλινική τοποθέτηση, αρνήθηκαν να επιλέξουν στρατόπεδο ανάμεσα στις δύο αντιμαχόμενες πλευρές, υποστηρίζοντας την ανάγκη μιας αυτόνομης ταξικής οργάνωσης που θα απέρριπτε τόσο το σταλινισμό όσο και την αστική εξουσία. Θεωρούσαν πως τόσο η ηγεσία του ΚΚΕ όσο και οι Βρετανοί και η ελληνική κυβέρνηση εξυπηρετούσαν διαφορετικές εκδοχές της ίδιας αστικής κυριαρχίας. Για αυτούς τα Δεκεμβριανά δεν ήταν μια προλεταριακή εξέγερση, αλλά μια σύγκρουση ανάμεσα σε δύο αντιδραστικά στρατόπεδα: από τη μία το ΚΚΕ, που ήθελε να εγκαθιδρύσει ένα σταλινικού τύπου καθεστώς, και από την άλλη η αστική κυβέρνηση με την υποστήριξη των Βρετανών. Αυτή η στάση, τους οδήγησε σε ακόμα μεγαλύτερη απομόνωση, καθώς όχι μόνο αντιμετώπισαν διώξεις από το ΚΚΕ και την ΟΠΛΑ, αλλά δεν γινόταν αποδεχτή και από το ΚΚΔΕ. Ουσιαστικά, η οργάνωση του Στίνα είδε τα Δεκεμβριανά ως έναν πόλεμο ανάμεσα σε δύο εξουσιαστικά στρατόπεδα, χωρίς να θεωρεί πως η συμμετοχή των εργατών και του λαού μπορούσε να αλλάξει την ταξική φύση της αναμέτρησης.

Σε αντίθεση με τον Στίνα και την οργάνωσή του, το ΚΚΔΕ, παρά την κριτική του στο ΚΚΕ, αναγνώριζε τη σημασία της λαϊκής εξέγερσης εναντίον των Βρετανικών δυνάμεων και της ελληνικής κυβέρνησης και υποστήριζε ότι το ΚΚΕ είχε εγκαταλείψει μια πραγματικά επαναστατική στρατηγική, υιοθετώντας μια πολιτική συμβιβασμού. Αντί, δηλαδή, να προωθήσει την προλεταριακή επανάσταση, το ΚΚΕ, σύμφωνα με την ανάλυση του ΚΚΔΕ, επιδίωκε μια συμφωνία με την αστική τάξη και τους Βρετανούς, κάτι που είχε ήδη φανεί με τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας.

3. Οι βασικές προειδοποιήσεις των τροτσκιστών

Το ΚΚΔΕ (πρώην ΕΟΚΔΕ) προειδοποιούσε, ήδη από την περίοδο της Κατοχής, για τον ρόλο των Άγγλων στην απελευθερωμένη Ελλάδα, προβλέποντας ότι η βρετανική επέμβαση δεν είχε σκοπό την ενίσχυση της λαϊκής κυριαρχίας, αλλά την αποκατάσταση της αστικής τάξης και την αποτροπή κάθε επαναστατικής προοπτικής. Σε γενικές γραμμές οι απόψεις τους ήταν οι εξής:

α) Η Βρετανία δεν ήταν ‘‘σύμμαχος’’ του λαού αλλά της αστικής τάξης. Τόνιζαν ότι, παρά τη φαινομενική τους στήριξη στην Αντίσταση, οι Βρετανοί είχαν ως βασικό στόχο τη διατήρηση της αστικής κυριαρχίας και την αποτροπή της κοινωνικής επανάστασης. Το ΚΚΔΕ, από τον Γενάρη 1943 ακόμη, προειδοποιούσε ότι το Λονδίνο προετοίμαζε την επιστροφή της εξόριστής κυβέρνησης και του βασιλιά Γεωργίου Β'.(6)   

β) Η Συμφωνία του Λιβάνου ήταν η παγίδα του «εθνικού συμβιβασμού». Το ΚΚΔΕ και γενικά οι τροτσκιστές καταδίκαζαν τη συμμετοχή του ΚΚΕ στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας τον Μάιο του 1944, βλέποντας τη Συμφωνία του Λιβάνου ως έναν μηχανισμό που θα έδινε στους Άγγλους τον πλήρη έλεγχο της χώρας μετά την απελευθέρωση. Υποστήριζαν ότι η εν λόγω Συμφωνία επέβαλε την αναγνώριση των μηχανισμών του παλιού κράτους.

γ) Η αποστράτευση του ΕΛΑΣ ήταν προετοιμασία για τη σύγκρουση. Το τροτσκιστικό ρεύμα προειδοποιούσε ότι οι Βρετανοί δεν είχαν σκοπό να επιτρέψουν στο λαϊκό κίνημα να διατηρήσει την ισχύ του, αλλά προετοίμαζαν την επαναφορά του προπολεμικού αστικού κράτους με τη βοήθεια φιλοναζιστικών στοιχείων που είχαν συνεργαστεί με τους κατακτητές. Επεσήμαιναν ότι η αποστολή του στρατηγού Σκόμπι και των βρετανικών δυνάμεων στην Ελλάδα δεν είχε απελευθερωτικό χαρακτήρα, αλλά αποσκοπούσε στην καταστολή του ΕΑΜικού κινήματος. Οι Βρετανοί δεν ήρθαν ως «απελευθερωτές», αλλά ως νέα κατοχική δύναμη που θα επέβαλε την τάξη προς όφελος των ντόπιων καπιταλιστών.(7)

δ) Η έλλειψη επαναστατικής στρατηγικής από μεριάς του ΚΚΕ οδηγεί σε ήττα. Το ΚΚΔΕ προειδοποιούσε ότι το ΚΚΕ, με την πολιτική του συμβιβασμού και της συνεργασίας με τους Άγγλους, θα βρισκόταν σε δυσμενή θέση όταν αυτοί θα στρέφονταν ανοιχτά εναντίον του. Υποστήριζαν ότι αντί το ΚΚΕ να προετοιμάσει το εργατικό κίνημα για μια ανεξάρτητη επαναστατική πορεία, αυτό είχε εμπλακεί σε διαπραγματεύσεις που τελικά το άφησαν ανυπεράσπιστο απέναντι στη βρετανική στρατιωτική επέμβαση.

Όλα αυτά επιβεβαιώθηκαν τον Δεκέμβριο του 1944, όταν οι βρετανικές δυνάμεις όχι μόνο δεν υποστήριξαν το αντιστασιακό κίνημα, αλλά ηγήθηκαν της καταστολής του, βομβαρδίζοντας την Αθήνα και επιβάλλοντας με τη βία την πολιτική τους. Αντίθετα, οι τροτσκιστές υποστήριζαν την ανάγκη μιας ανεξάρτητης εργατικής πολιτικής, απορρίπτοντας τόσο την αστική κυβέρνηση όσο και την ηγεσία του ΚΚΕ, την οποία θεωρούσαν επιζήμια από την άποψη της έλλειψης υπεράσπισης των συμφερόντων της εργατικής τάξης και των πληβειακών στρωμάτων. Κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών, οι τροτσκιστές, αν και στάθηκαν αλληλέγγυοι με τον λαό που πολεμούσε ενάντια στις βρετανικές δυνάμεις, κατήγγειλαν την έλλειψη επαναστατικού σχεδιασμού από το ΚΚΕ και την τάση του να υποχωρεί μπροστά σε πολιτικούς συμβιβασμούς, όπως αυτοί που οδήγησαν στη Συμφωνία της Βάρκιζας.

Συνολικά, η τροτσκιστική κριτική στα Δεκεμβριανά επικεντρωνόταν στην άποψη ότι η ηγεσία του ΚΚΕ δεν στόχευε σε μια εργατική εξουσία, αλλά σε έναν συμβιβασμό με την αστική τάξη, γεγονός που οδήγησε στην ήττα του λαϊκού κινήματος και στην καταστολή που ακολούθησε. Ωστόσο, οι τροτσκιστές γι’ αυτές τους τις απόψεις αντιμετώπισαν σκληρές διώξεις τόσο από τις κατοχικές και μετακατοχικές κυβερνήσεις όσο και από την ΟΠΛΑ, το παραστρατιωτικό όργανο του ΚΚΕ. Πολλοί τροτσκιστές (και αρχειομαρξιστές) δολοφονήθηκαν ή διώχθηκαν από το ΚΚΕ, το οποίο τους θεωρούσε επικίνδυνους πολιτικούς αντιπάλους. Όμως, σε αυτό το θέμα θα επανέλθουμε με άλλο άρθρο.

Υποσημειώσεις:

(1) «Τα γεγονότα του Δεκέμβρη στο φως του Μαρξισμού (Απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΔΕ). Το κείμενο περιλαμβάνεται στο βιβλίο, Προλετάριος και Διεθνιστής της Κατοχής, εκδόσεις Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1986, βλ. παράγραφος 3, σελ. 364.

(2) Γ. Λαμπάτος, «Δημήτρης Λιβιεράτος: Πολιτική στράτευση, μνήμη, ιστορικός αναστοχασμός». Υπό έκδοση σε συλλογικό τόμο, που θα είναι αφιερωμένος στον Λιβιεράτο (επιμέλεια: Δ. Κατσορίδας).

(3) «Τα γεγονότα του Δεκέμβρη στο φως του Μαρξισμού», ό.π., παράγραφος 4, σελ. 364-365.

(4) «Τα γεγονότα του Δεκέμβρη στο φως του Μαρξισμού», παράγραφος 6, σελ. 366.

(5) ΕΟΚΔΕ (Ενιαία Οργάνωση Κομμουνιστών-Διεθνιστών Ελλάδας), τμήμα της 4ης Διεθνούς. Προήλθε από την ενοποίηση της ΟΚΔΕ (δημιουργήθηκε το 1934), με άλλες τροτσκιστικές ομάδες. Το 1938 συμμετείχε στο ιδρυτικό συνέδριο της 4ης Διεθνούς στο Παρίσι με εκπρόσωπο τον Μιχάλη Ράπτη (Πάμπλο). Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, το 1943, μετονομάστηκε σε ΚΚΔΕ.

(6) Βλ. στο έντυπο της ΕΟΚΔΕ, Προλετάριος, Γενάρης 1943, αρ. φύλλου 2, στο βιβλίο Προλετάριος και Διεθνιστής της Κατοχής, ό.π., σελ. 26-27.

(7) Βλ. Διεθνιστής (έντυπο του ΚΚΔΕ), 30 Νοέμβρη 1944, φύλλο 20, στο βιβλίο Προλετάριος και Διεθνιστής της Κατοχής, ό.π., σελ.297-299.