Ο μεταμοντέρνος μύθος περί του «κοινωνικού κράτους» της 4ης Αυγούστου

Αντίθετα, «τα γεγονότα είναι πεισματάρικα», όπως αγαπούσε να επαναλαμβάνει ο Λένιν. Τα πραγματικά περιστατικά ξεβολεύουν και απαιτούν κόπο για να ελεγχθούν και πρωτότυπη σκέψη για να  εξηγηθούν. Και, πάνω απ’ όλα, η εξήγηση της Ιστορίας βάζει καθήκοντα για το σήμερα. Γιατί Ιστορία δεν σημαίνει αφήγηση επεισοδίων που έχασαν κάθε αξία για το παρόν. Η Ιστορία είναι καταγραφή της πάλης των ανθρώπων να αλλάξουν τη ζωή τους ή να αντισταθούν σ’ αυτή την αλλαγή. Ιστορία σημαίνει άγρια αναμέτρηση ανάμεσα σε σκλαβιά κι ελευθερία. Σου διδάσκει να σκέφτεσαι, αλλά και να παλεύεις, αποφεύγοντας λάθη και κακοτοπιές, αν έχεις ταχθεί στο στρατόπεδο των καταπιεσμένων.

Αν πάλι βρίσκεσαι στο αντίπαλο στρατόπεδο, σου επιφυλάσσει ένα μοναδικής αξίας μάθημα: η πάλη σου είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Όσες μάχες κι αν κερδίσεις κατά των ταπεινών, στο τέλος θα χάσεις τον πόλεμο, όπως τον χάσανε παλιότερα μεσαιωνικοί άρχοντες και δουλοκτήτες, πατρίκιοι και κραταιοί αυτοκράτορες.

Η περίπτωση του «κοινωνικού έργου» του Μεταξά

Πρόκειται για έναν μύθο που έχει τύχει ευρείας διάδοσης. Δεν είναι μονάχα τα sites της ακροδεξιάς και των ναζί που εξυμνούν τον Μεταξά ως τον ηγέτη που –υποτίθεται– καθιέρωσε το οχτάωρο και την κυριακάτικη αργία, ίδρυσε το ΙΚΑ και λίγο-πολύ έστησε το κοινωνικό κράτος στην Ελλάδα. Τον ίδιο πάνω κάτω ισχυρισμό αναπαράγουν και «σοβαροί» και υπεράνω υποψίας αναλυτές.

 Από τον Παπαχελά της «Καθημερινής» ως τις σελίδες του Protagon και από τη Wikipedia ως τα σχολικά βιβλία, το καθεστώς Μεταξά ντύνεται με το βελούδο του μύθου. Υποβαθμίζονται έως αποσιωπούνται αναμφισβήτητα γεγονότα, όπως η αιματηρή καταστολή των εργατών και εργατριών στη Θεσσαλονίκη ή το δημόσιο κάψιμο των βιβλίων εκατοντάδων συγγραφέων από τον Τολστόι ως τον Μπέρναρντ Σω και η απαγόρευση των παραστάσεων της Αντιγόνης του Σοφοκλή.

Όπου χρειαστεί να ομολογηθεί κάτι από το τεταρτοαυγουστιανό καθεστώς του τρόμου και της αθλιότητας, οι διατυπώσεις είναι όσο γίνεται πιο ανώδυνες. Έτσι, το καθεστώς Μεταξά «άσκησε διώξεις εναντίον των πολιτικών του αντιπάλων» σύμφωνα με το βιβλίο ιστορίας της Έκτης Δημοτικού. Μέσα στην ωραιοποιημένη διατύπωση «διώξεις»  στριμώχνονται οι 80.000 συλλήψεις, 47.000 υπογραφές δηλώσεων μετανοίας και αποκήρυξης του κομουνισμού (κατά κανόνα προϊόν βασανιστηρίων), οι ουκ ολίγες δολοφονίες και εκπαραθυρώσεις από τα αστυνομικά τμήματα και το φρικτότερο από όλα. Η παράδοση 1.400 φυλακισμένων αγωνιστών της Αριστεράς στα στρατεύματα των ναζί τον Απρίλη του 1941. Η «εθνική ηγεσία» του Μεταξά και των συνεχιστών του αξιολογούσαν, ακριβώς όπως οι γερμανοί ομοϊδεάτες τους, ως πρώτη προτεραιότητα τη συντριβή και εξόντωση της Αριστεράς, χωρίς να παρασύρονται από τα φληναφήματα περί «κοινού αίματος» και «υπεράνω όλων η Πατρίς».

Το ξήλωμα του μύθου

Μήπως όμως, έστω και για να κατευνάσει τις διαμαρτυρίες, το καθεστώς Μεταξά προχώρησε πράγματι σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις;

Παρόλο που το σχολικό βιβλίο Ιστορίας της Γ΄ Λυκείου αποδίδει στον Μεταξά τη δημιουργία του ΙΚΑ και μάλιστα κατά το έτος 1937 και παρόλο που οι σελίδες της livepedia και Wikipedia τού αναγνωρίζουν την καθιέρωση του οχτάωρου και μιας σειράς μέτρων κοινωνικής προστασίας, η πραγματικότητα είναι πολύ πιο πεζή.

Ο Μεταξάς έγινε πρωθυπουργός «κοινής αποδοχής» των Λαϊκών και των Φιλελευθέρων (πρακτικά όλου του πολιτικού φάσματος εκτός Αριστεράς) τον Μάρτη 1936. Δικτάτορας έγινε λίγους μήνες αργότερα, την 4η Αυγούστου της ίδιας χρονιάς. 

Την κοινωνική ασφάλιση δεν θα μπορούσε να την έχει δημιουργήσει ο Μεταξάς, επειδή το ΙΚΑ υπάρχει από το 1934, οπότε ψηφίστηκε και ο σχετικός νόμος περί κοινωνικών ασφαλίσεων. Η Εργατική Εστία υφίσταται από το 1931, ενώ το 8ωρο καθιερώθηκε από το 1920, τουλάχιστον στη βιομηχανία, και σταδιακά επεκτεινόταν (1932) με αιματηρούς απεργιακούς αγώνες. Εδώ το μόνο ψήγμα αλήθειας βρίσκεται στο ότι ο Μεταξάς πράγματι υπέγραψε την επέκταση του οχταώρου σε κάποιους κλάδους ακόμη.

Και φυσικά η Κυριακή είναι θεσμοθετημένη αργία στην Ελλάδα από το 1911. Το «εθνικό  καθεστώς» Μεταξά όχι μόνο δεν την καθιέρωσε, αλλά αντίθετα επανέφερε την κυριακάτικη εργασία, κατακρατώντας μάλιστα το αντίστοιχο μεροκάματο υπέρ της «Εθνικής Άμυνας». Με άλλα λόγια, η εργατική τάξη υποχρεωνόταν να προσφέρει περισσότερη απλήρωτη εργασία όχι μόνο απέναντι στα αφεντικά τις έξι μέρες της εβδομάδας, αλλά και προς το κράτος την Κυριακή.

Ένας ακόμη μύθος είναι πως επί Μεταξά είχε μηδενιστεί η ανεργία. Αυτό που στην πραγματικότητα υλοποιήθηκε ήταν η «εκ περιτροπής» εργασία, να εργάζονται δηλαδή οι εργάτες και εργάτριες λιγότερες ώρες ή μέρες με αντίστοιχη μείωση φυσικά του μισθού, έτσι ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι ολοκληρωτικά άνεργοι. Μοιράστηκε, δηλαδή, η φτώχεια μεταξύ των πιο φτωχών, χωρίς να θιχτούν ούτε στο ελάχιστο οι πλούσιοι.

Εκεί που ο μύθος περί κοινωνικού έργου του Μεταξά αποχαλινώνεται εντελώς είναι στο θέμα των ελεύθερων συλλογικών διαπραγματεύσεων. Πέρα από το οξύμωρο του πράγματος να αποδίδονται στον δικτάτορα οι πρώτες ελεύθερες συλλογικές διαπραγματεύσεις, τη στιγμή που και κάποιος μετριοπαθής συνδικαλιστής να εμφανιζόταν σ’ αυτές θα κατέληγε αυτόματα στο μπουντρούμι και στη φάλαγγα, οι συμβάσεις αυτές θεσμοθετήθηκαν το 1935. Αυτό που συνέβη επί Μεταξά ήταν το να καταργηθεί η διοίκηση της ΓΣΕΕ και να αναλάβουν την εκπροσώπηση των εργατών οι δοτοί εργατοπατέρες του καθεστώτος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το γεγονός ότι επικεφαλής της εκκαθαρισμένης ΓΣΕΕ ανέλαβε ο υπουργός Εργασίας του καθεστώτος, Δημητράτος.     

Φυσικά, υπήρξε μια εκλεκτική σχέση ανάμεσα στην 4η Αυγούστου και το ΙΚΑ. Με πρόσχημα πάλι την «Εθνική  Άμυνα», κουρεύτηκαν τα αποθεματικά των εργατικών ταμείων και πρώτα απ’ όλα του ΙΚΑ. Σύμφωνα με τον ιστορικό Σπύρο Λιναρδάτο, κατασχέθηκαν 850 εκατομμύρια δραχμές αποθεματικά των ασφαλιστικών ταμείων, από τα οποία τα 500 ήταν του ΙΚΑ. Ήταν φυσικό κι επόμενο το σύστημα ασφάλισης να καταρρεύσει πριν αρχίσει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος…

Συμπεράσματα

Η απόδοση στην καλή διάθεση και την «εθνική» στάση του δικτάτορα Μεταξά όλων των κατακτήσεων που πληρώθηκαν με αίμα από την εργατική τάξη δεν είναι κάποιο «λάθος», που συνέβη λόγω αφέλειας ή  απροσεξίας κάποιων ιστορικών. Ούτε αντίστοιχα η αποσιώπηση και η στρογγύλευση του καθεστώτος τρόμου που έπεσε σαν πέλεκυς πάνω στην Αριστερά και τους εργάτες.

Σε εποχές βαθιάς κρίσης του συστήματος είναι δείγμα τόλμης η άποψη πως «θα έχουμε τόση ελευθερία όση καταχτήσουμε με τον αγώνα μας». Αντίθετα, πάει μαζί με το κυρίαρχο ρεύμα η θέση πως τα δικαιώματά μας απαιτούν κάποιον «εθνικό» ηγέτη, έναν στιβαρό αρχηγό, άτεγκτο, αλλά και σπλαχνικό, που θα αναλάβει αυτός να περισώσει ό,τι μπορεί από το ελάχιστο επίπεδο ζωής, με αντάλλαγμα όποια ελευθερία έχει απομείνει.

Το ξέπλυμα του Μεταξά, μέσω του υποτιθέμενου κοινωνικού του έργου, βολεύει πρώτα απ’ όλα τους υμνητές του της Χρυσής Αυγής και της ακροδεξιάς, που εξωραΐζουν με ενθουσιασμό το πρώτο ολοκληρωτικά φασιστικό καθεστώς στη χώρα. Όμως εξυπηρετεί και την κυρίαρχη αστική άποψη των θυσιών «υπέρ του έθνους» και των εθνικών λύσεων μακριά από το «χάος» των κοινωνικών εκρήξεων και ανατροπών. Είναι πολύ βολική η άποψη πως τις κοινωνικές μεταρρυθμίσεις τις καθιέρωσε η ευσπλαχνία του «εθνικού» ηγέτη και όχι η λυσσαλέα πάλη των εργατών κι εργατριών, πόσο μάλλον στην εποχή των μνημονίων που γίνονται παρελθόν μία-μία όλες οι προπολεμικές κατακτήσεις της εργατικής τάξης.

Η ανομολόγητη αλήθεια πίσω από όλη αυτή την «αφελή» προσέγγιση είναι πως για το σύστημα είναι μακράν προτιμότεροι οι Μεταξάδες από τους ξεσηκωμένους εργάτες…