Το χρηματοπιστωτικό σύστημα στο σύγχρονο καπιταλισμό

Μια καίριας σημασίας πλευρά όλων σχεδόν των σύγχρονων ετερόδοξων προσεγγίσεων είναι η ιδέα ότι η ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού, όπως και του παγκοσμιοποιημένου χρηματοπιστωτικού κλάδου της οικονομίας, παράγει μια ιδιαίτερα αρπακτική εκδοχή καπιταλισμού, η οποία εγκλείει ενδογενώς τάσεις  προς δημιουργία κρίσεων. Στη σχετική οικονομική βιβλιογραφία, ο όρος χρηματιστικοποίηση υποδηλώνει το φαινόμενο της αυξανόμενης σημασίας των χρηματοπιστωτικών αγορών, των χρηματοπιστωτικών κινήτρων, των χρηματοπιστωτικών θεσμών, και των χρηματοπιστωτικών ελίτ, στη λειτουργία της οικονομίας και των θεσμών της κεντρικής κυβέρνησης, τόσο σε εθνικό, όσο και σε διεθνές επίπεδο.

Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με μια κεϋνσιανής κατεύθυνσης επιχειρηματολογία, ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί μια άδικη (από την άποψη της κατανομής εισοδήματος), ασταθή, αντιαναπτυξιακή παραλλαγή του καπιταλισμού, οι άμεσες συνέπειες της οποίας είναι η συρρίκνωση των εισοδημάτων των εργαζόμενων και η διόγκωση της κερδοσκοπίας. Η γενική αυτή οπτική φαίνεται ότι κυριαρχεί επίσης και στις μαρξιστικές συζητήσεις. Από ένα μεγάλο αριθμό θεωρητικών που επηρεάζονται από το μαρξισμό, έχουν διαμορφωθεί δυο κατευθύνσεις ερμηνείας: είτε ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός δεν κατόρθωσε να αποκαταστήσει την κερδοφορία του κεφαλαίου (το ποσοστό κέρδους) σε υψηλά επίπεδα, δηλαδή σε επίπεδα ικανοποιητικά για μια δυναμική καπιταλιστική συσσώρευση, είτε, αντιθέτως, προχώρησε υπερβολικά προς αυτή την κατεύθυνση (των υψηλών  κερδών), παραχωρώντας στην εργατική τάξη εισοδήματα ανεπαρκή για την κατανάλωση του κοινωνικού προϊόντος. Και στις δύο περιπτώσεις, ο καπιταλισμός εμφανίζεται να είναι παγιδευμένος (είτε από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, είτε σε κάποια μεταγενέστερη στιγμή) σε μια διηνεκή κρίση, το τέλος της οποίας δεν είναι άμεσα ορατό. Το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι ότι μεγάλα τμήματα κεφαλαίου αδυνατούν να βρουν επενδυτικές διεξόδους, και κατ’ αυτό τρόπο, είτε προκαλούν «φούσκες», είτε υποστηρίζουν αναποτελεσματικές πολιτικές εξαναγκασμένης συσσώρευσης που εξαρτάται από το δανεισμό και το χρέος.

Το παρόν βιβλίο υπήρξε προϊόν μιας έρευνας που ολοκληρώθηκε το 2013, η οποία αρχικά συντάχθηκε στην αγγλική γλώσσα. Ευχαριστούμε πολύ τον Χρήστο Βαλλιάνο για την πολύτιμη συμβολή του στη μετάφραση των αγγλικών κομματιών του κειμένου.

Πρώτο μας μέλημα ήταν να προβούμε σε μια διεξοδική διερεύνηση των ανωτέρω απόψεων, προκειμένου να διαπιστώσουμε την αναλυτική τους καταγωγή και την ικανότητά τους να ερμηνεύσουν την πραγματικότητα. Επιστρέφουμε στις αναλύσεις του Μαρξ, σε μια προσπάθεια να δείξουμε ότι το πρωτότυπο σύστημα των κατηγοριών του είναι δυνατόν να χρησιμεύσει ως ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο για την ερμηνεία των εξελίξεων στις σύγχρονες χρηματοπιστωτικές αγορές.

Πρόθεσή μας είναι να δείξουμε ότι η μεγάλη πλειοψηφία των ετερόδοξων προσεγγίσεων, παρ’ όλον ότι αναμφίβολα αναπαριστούν σημαντικές όψεις του σύγχρονου καπιταλισμού, δεν είναι σε θέση να προσφέρουν μια επαρκώς περιεκτική περιγραφή των λόγων για τους οποίους προωθούνται οι νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις και η προκύπτουσα χρηματιστικοποίηση των καπιταλιστικών κοινωνιών. Η βασική τους αδυναμία – η οποία είναι ταυτόχρονα και το συνεκτικό τους στοιχείο – είναι ότι παριστούν τη νεοφιλελεύθερη συνταγή για τη διασφάλιση της κερδοφορίας του κεφαλαίου όχι ως ένα ζήτημα παραγωγής κέρδους, αλλά ως ένα ζήτημα που αφορά την αναδιανομή εισοδήματος – αναδιανομή που αφορά ουσιαστικά τη σφαίρα της κυκλοφορίας. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, φαίνεται ότι η αναπτυξιακή αδυναμία και η αστάθεια του σύγχρονου καπιταλισμού συνιστούν το αποτέλεσμα μιας ορισμένης «απληστίας», ή, εν πάση περιπτώσει, κακής ρύθμισης στις σχέσεις που διέπουν την κατανομή εισοδήματος.

Αντιμετωπίζουμε τη χρηματιστικοποίηση ως οργανική εξέλιξη, και όχι ως παραμόρφωση στο εσωτερικό της καπιταλιστικής παραγωγής: η συνακόλουθη ανάλυση για τις σχέσεις εργασίας και κεφαλαίου στο σύγχρονο καπιταλισμό θα βρίσκεται σε έντονη αντιδιαστολή προς τις συνήθεις ετερόδοξες προσεγγίσεις. Η σύγχρονη χρηματοπιστωτική σφαίρα δεν είναι ούτε ανεδαφική, ούτε υπερτροφική και δυσλειτουργική. Υπό την έννοια αυτή, διαφοροποιούμαστε σαφώς από όλους εκείνους που πιστεύουν ότι η σύγχρονη παγκόσμια χρηματοπιστωτική κατάσταση αφορά την κερδοσκοπία και στη συνέχεια εκφράζουν την ανησυχία τους για τον αυξανόμενο χωρισμό της χρηματοπιστωτικής σφαίρας από την «πραγματική» οικονομία. Αντιλαμβανόμαστε τη χρηματιστικοποίηση ως μια εγγενώς καπιταλιστική διαδικασία και σκοπεύουμε να διερευνήσουμε τους διάφορους τρόπους με τους οποίους αυτή χρησιμεύει ως το γενικό πλαίσιο για την οργάνωση των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας.

Η χρηματιστικοποίηση και οι αγορές παραγώγων δεν αποτελούν μόνο διαδικασίες συστηματικής αποτίμησης δεδομένων και συλλογής πληροφοριών. Η διαδικασία αξιολόγησης που διεξάγεται από τις χρηματοπιστωτικές αγορές έχει σημαντικές συνέπειες για την οργάνωση των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας. Κατά την άποψή μας, πρόκειται για το βασικό μήνυμα της θεωρίας του Μαρξ. Η χρηματιστικοποίηση αφορά το πώς η αξιοποίηση αυτή ενισχύει και ισχυροποιεί την εφαρμογή των τάσεων εξέλιξης του κεφαλαίου. Η χρηματιστικοποίηση αναπτύχθηκε ως μια τεχνολογία εξουσίας, προκειμένου να επικαθήσει στις κοινωνικές σχέσεις εξουσίας, με σκοπό την οργάνωσή τους και την ενίσχυση της αντοχής και της αποτελεσματικότητάς τους.

Όταν ο Μαρξ επεχείρησε να περιγράψει την κοινωνική φύση των χρηματοπιστωτικών αγορών, εισήγαγε την έννοια του «πλασματικού κεφαλαίου», και μίλησε για φετιχισμό. Ήθελε να επισύρει την προσοχή μας στο γεγονός ότι οι κινητές αξίες αποτελούν πραγμοποιημένες μορφές εμφάνισης  της κοινωνικής σχέσης του κεφαλαίου. Αποτελούν πράγματι, δομικές αναπαραστάσεις των καπιταλιστικών σχέσεων, αντικειμενοποιημένες αντιλήψεις, οι οποίες συσκοτίζουν την ταξική φύση των καπιταλιστικών κοινωνιών, ενώ ταυτόχρονα, σηματοδοτούν και προκαλούν τον κατάλληλο τρόπο συμπεριφοράς που απαιτείται για τη δραστική αναπαραγωγή των καπιταλιστικών σχέσεων εξουσίας.

Η χρηματιστικοποίηση ενσωματώνει ένα φάσμα θεσμών, διαδικασιών, σκέψεων και στρατηγικών που καθιστούν εφικτή την πραγματοποίηση (όχι χωρίς αντιφάσεις) των θεμελιωδών στόχων στο πλαίσιο των υπαρκτών κοινωνικών σχέσεων. Πρόκειται απλά για ένα διαφορετικό τρόπο έκφρασης των αναλύσεων του Μαρξ για την εμπορευματοποίηση των κοινωνικών σχέσεων. Οι χρηματοπιστωτικές αγορές έχουν τη διπλή λειτουργία της αξιολόγησης και της αποτελεσματικής οργάνωσης των ατομικών οικονομικώς δρώντων και ταυτόχρονα, της προώθησης μιας ιδιαίτερης μορφής χρηματοδότησης. Τα «παράγωγα» και όλα τα σύγχρονα «εξωτικά» χρηματοπιστωτικά εργαλεία και καινοτομίες αποτελούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις για την εφαρμογή της χρηματιστικοποίησης. Εισάγουν μια διαπλαστική προοπτική στους συγκεκριμένους πραγματικούς κινδύνους, καθιστώντας τους σύμμετρους (και συνεπώς συγκρίσιμους μεταξύ τους), και ανάγοντας την ετερογένειά τους σε μια κοινή βάση, μια μοναδικότητα. Η πραγματικότητά τους ως αξίες – το ίδιο το γεγονός ότι αποτελούν εμπορεύματα με μια τιμή, δηλαδή οικονομικά αντικείμενα που είναι πάντα ήδη ποσοτικοποιήσιμα – καθιστά εφικτή την καθιέρωση ενός μέτρου σύγκρισης των ετερογενών συγκεκριμένων κινδύνων. Με άλλα λόγια, η πραγματικότητά τους ως εμπορεύματα εξασφαλίζει μια αφαίρεση από την πραγματική ανισότητα των συγκεκριμένων κινδύνων, ανάγοντάς τους σε εκφράσεις μιας μοναδικής κοινωνικής ιδιότητας: του αφηρημένου κινδύνου. Υπό αυτή την έννοια, τα διάφορα χρηματοπιστωτικά εργαλεία καταγράφουν και ελέγχουν τους όρους και τις τροχιές αναπαραγωγής της σύγχρονης καπιταλιστικής σχέσης, αξιολογώντας και επιχειρώντας να προβλέψουν (αν και με ατελή τρόπο) την πορεία της πάλης των τάξεων, προλαμβάνοντας γεγονότα που θα μπορούσαν να είναι δυσάρεστα από την οπτική του κεφαλαίου.

Επομένως, η χρηματιστικοποίηση δεν είναι το αποτέλεσμα μιας μοιραίας και επίμονης ανικανότητας του καπιταλισμού να αποκαταστήσει την κερδοφορία ή να πραγματοποιήσει την υπεραξία. Η πρόσφατη κρίση συνιστά στην πραγματικότητα την κατάληξη μιας έντονης ανέλιξης της ταξικής πάλης στους κόλπους των σύγχρονων κοινωνικών σχηματισμών. Η έκρηξη των χρηματοπιστωτικών παραγώγων και των καινοτόμων μορφών διαχείρισης κινδύνου συνέβαλαν στην πυροδότηση της κρίσης. Καίτοι η χρηματιστικοποίηση και τα παράγωγα αντιμετωπίζονται ως ανεξάρτητοι καθοριστικοί παράγοντες αλλαγών στο σύγχρονο κόσμο, θα πρέπει μάλλον να θεωρούνται ως καινοτομίες που προκαλούν την εμφάνιση νέων ειδών ορθολογικότητας για την προώθηση των στρατηγικών εκμετάλλευσης που βασίζονται στο κύκλωμα του κεφαλαίου, και όχι ως παρεκκλίσεις ή δυσλειτουργικές εξελίξεις που παρεμποδίζουν την εξέλιξη της «πραγματικής» οικονομίας. Οι νέες ορθολογικότητες της χρηματιστικοποίησης προϋποθέτουν μια στάση συμμόρφωσης με τους κανόνες του καπιταλιστικού συστήματος. Παραδόξως, οι νέες αυτές ορθολογικότητες, ωθούν συστηματικά στην κατεύθυνση μιας υποτίμησης των κινδύνων. Ο σύγχρονος καπιταλισμός είναι παγιδευμένος σε μια διελκυστίνδα μεταξύ της ανάγκης να είναι «αποτελεσματικός» και της υποτίμησης των κινδύνων.

Στο πρώτο Μέρος του βιβλίου («Η μακρά παράδοση της χρηματοπιστωτικής σφαίρας ως αντιπαραγωγικής δραστηριότητας στην ετερόδοξη σκέψη: μια μαρξι(στι)κή αποτίμηση»), προτείνουμε μια κριτική επισκόπηση των σημαντικότερων προσεγγίσεων της χρηματοπιστωτικής σφαίρας ως σημείο αφετηρίας για τη διατύπωση της δικής μας θεωρητικής ανάλυσης. Το περίγραμμα αυτού του μέρους παρουσιάζει σε κάποιο βαθμό τις προθέσεις της ανάλυσής μας στο παρόν βιβλίο. Ανιχνεύει στις παρέμβασης του Ρικάρντο πρότυπα σκέψης και γραμμές συλλογισμού τα οποία επρόκειτο να ανακαλυφθούν εκ νέου από τους Βέμπλεν [Veblen] και Κέυνς [Keynes] στο φως των νέων θεσμικών εξελίξεων που συνόδευσαν τον καπιταλισμό στη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης του 1929. Το ίδιο περίγραμμα συνοψίζει επίσης μια ερμηνεία του καπιταλισμού, η οποία χαρακτηρίζει πολλές πρόσφατες ριζοσπαστικές προσεγγίσεις. Η ιδέα του «σταθερά απόντος από την παραγωγή ιδιοκτήτη», ο οποίος, με βάση τη νομική συνθήκη της ιδιωτικής ιδιοκτησίας», ιδιοποιείται εισόδημα της παραγωγικής βιομηχανικής κοινότητας υπό τη μορφή προσόδου συνοψίζει τη βασική αντίληψη που υιοθετεί από κοινού η ανωτέρω αναφερόμενη παράδοση.

Στο δεύτερο Μέρος του βιβλίου («Χρηματοπιστωτική καινοτομία, χρήμα, και καπιταλιστική εκμετάλλευση: μια σύντομη περιήγηση στην ιστορία των οικονομικών ιδεών») επιχειρούμε μια κριτική διερεύνηση των θεμελιωδών θέσεων που προτάθηκαν από τις ετερόδοξες, τις κυρίαρχες (mainstream), και τις μαρξιστικές θεωρητικές προσεγγίσεις σχετικά με το ρόλο της χρηματοπιστωτικής σφαίρας. Εξετάζουμε τις δυνατότητες της κάθε προσέγγισης να ρίξει φως στις ιστορικές και σύγχρονες τάσεις του καπιταλισμού. Εστιάζουμε περαιτέρω στην ιδιαίτερη θεωρητική προβληματική του Μαρξ, η οποία εισήγαγε ένα ερευνητικό πεδίο, που μας επιτρέπει να αντιληφθούμε την κοινωνική φύση των σύγχρονων αλλαγών στη χρηματοπιστωτική σφαίρα. Από την αντίθετη πλευρά, η κυρίαρχη οικονομική σκέψη συναντά δυσκολίες όταν επιχειρεί να στοχαστεί σοβαρά τη χρηματοπιστωτική σφαίρα, ενσωματώνοντάς την στην οικονομική θεωρία γενικά, και ειδικότερα σε ερμηνείες περί της αστάθειας και των κρίσεων του καπιταλισμού.

Το τρίτο Μέρος του βιβλίου («Ιστορικά παραδείγματα από τη χρηματοπιστωτική σφαίρα») επανεξετάζει κάποια σημαντικά ιστορικά παραδείγματα στην ανάπτυξη των χρηματοπιστωτικών αγορών. Εδώ προτείνονται κάποιες προκαταρκτικές θέσεις σχετικά με τον κρίσιμο ρόλο του κράτους στη σταθεροποίηση της λειτουργίας της χρηματοπιστωτικής σφαίρας.

Το τέταρτο Μέρος του βιβλίου («Η κρίση της Ζώνης του ευρώ») εστιάζει στη Ζώνη του ευρώ ως ενδεικτικό παράδειγμα της λειτουργίας του σύγχρονου καπιταλισμού, αποσαφηνίζοντας την επιχειρηματολογία των προηγούμενων μερών. Η στρατηγική του ευρώ αναλύεται ως μηχανισμός συνεχούς άσκησης πίεσης για την αναδιοργάνωση της εργασίας στα διάφορα κράτη-μέλη. Στο πλαίσιο αυτό δείχνουμε πώς οι εντάσεις στις χρηματοπιστωτικές αγορές σταθεροποίησαν και εστίασαν τις νεοφιλελεύθερες αντιδράσεις σε θέματα που σχετίζονται με τις σχέσεις κεφαλαίου - εργασίας και πώς η παρουσία αυτών των χρηματοπιστωτικών δομών στο σημερινό στάδιο εξέλιξής τους συνέδραμε την κρατική εξουσία στην εφαρμογή πολιτικών που ευνοούν τα συμφέροντα του κεφαλαίου.

Τέλος, τα «Συμπεράσματα» ολοκληρώνουν το βιβλίο, ανακεφαλαιώνοντας τη θεωρητική μας επιχειρηματολογία. Εστιάζουμε ιδιαίτερα στην αντιπαλότητα μεταξύ του μαρξικού θεωρητικού συστήματος της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας και των απόψεων που διατυπώνονται από τις σημαντικότερες ετερόδοξες προσεγγίσεις σχετικά με την κρίση και τη χρηματοπιστωτική σφαίρα. Ακόμα, σκιαγραφούμε το περίγραμμα μιας γενικής αντικαπιταλιστικής πολιτικής ατζέντας.