70 χρόνια από το θάνατο του Άρη

Γεννήθηκε ως Θανάσης Κλάρας στη Λαμία μαζί με τον αιώνα, στα 1900. Μεγαλώνοντας μέσα στη φοβερή κρίση μετά τη μικρασιατική καταστροφή, στο ξέσπασμα των κοινωνικών αγώνων και στη διάλυση του βενιζελισμού, συνδέθηκε με τον κομουνισμό. 

Το σύντομο πέρασμά του από τον τροτσκισμό –τον οποίο εγκατέλειψε προσανατολιζόμενος, όπως και πολλοί άλλοι, στη μάχη μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ– του έδωσε πιθανότατα μια γνώση για τις «μεγάλες συζητήσεις» στις τάξεις της Γ΄ Διεθνούς στα τέλη της δεκαετίας του ’20. Μια γνώση που, επίσης πιθανότατα, τη χρειάστηκε στα τέλη της ζωής του και στις κρίσιμες επιλογές που έκανε. 

Η δράση του τον έφερε στις φυλακές της δικτατορίας του Μεταξά. Υπέγραψε «δήλωση μετανοίας», αλλά βγαίνοντας συνέχισε να δρα, χωρίς διακοπή. Το γεγονός αυτό ενισχύει την πιθανότητα να υπέγραψε «δήλωση» κατ’ εντολή της κομματικής ηγεσίας, παρόλο που η επίσημη ιστοριογραφία του ΚΚΕ ποτέ δεν αναγνώρισε αυτήν την πιθανότητα.

Με το κομματικό ψευδώνυμο «Μιζέριας» συνεχίζει να δρα πολιτικά μέχρι και μετά την κατάρρευση του πολεμικού μετώπου.

Αντάρτικο

Προσανατολίζεται αμέσως στην ιδέα της ανάπτυξης της αντίστασης. Κάνει την επιλογή της ένοπλης πάλης –του αντάρτικου– στην ύπαιθρο, πέρα από την έμφαση του οργανωμένου τμήματος του ΚΚΕ που εξακολουθεί να δρα με προτεραιότητα την εργατική αντίσταση μέσα στις πόλεις. Ρίχνεται στην προσπάθεια της συνένωσης και του συντονισμού των πρώτων ανταρτοομάδων που είχαν εμφανιστεί αυθόρμητα στα βουνά της Στερεάς Ελλάδας αλλά και της Μακεδονίας. Οι πρώτες μάχες και η είσοδός του στη Δομνίτσα αρχίζουν την πορεία που έχτισε τον πιο μαζικό στην Ευρώπη –μαζί με τον γιουγκοσλαβικό– αντάρτικο απελευθερωτικό «στρατό», τον ΕΛΑΣ. Ο Θανάσης Κλάρας ή Μιζέριας είχε ήδη γίνει ο Άρης Βελουχιώτης.

Η στρατιωτική δράση του ΕΛΑΣ οδηγεί σύντομα στην απελευθέρωση ενός τμήματος της –κυρίως ορεινής– χώρας, την Ελεύθερη Ελλάδα. Σε αυτό το τμήμα αναπτύσσεται ένας βαθύς κοινωνικός μετασχηματισμός: Οι γυναίκες βγαίνουν από το σπίτι και την οικογένεια, κατακτούν για πρώτη φορά την ισότητα. Οι φτωχοί αγρότες για να αντιμετωπίσουν την πείνα υποχρεώνονται να απαλλοτριώσουν την περιουσία των γαιοκτημόνων και να χτίσουν νέες μορφές λαϊκής εξουσίας. Αναπτύσσονται η λαϊκή αυτοδιοίκηση και η λαϊκή δικαιοσύνη. Αυτές οι κοινωνικές κατακτήσεις εξηγούν σε μεγάλο βαθμό τη στρατιωτική αντοχή του ΕΛΑΣ απέναντι στις δυνάμεις κατοχής και τους ντόπιους συνεργάτες τους. Το αντάρτικο του ΕΛΑΣ στην ύπαιθρο και η δράση του ΕΑΜ στις πόλεις αποτυπώνουν την εργατοαγροτική συμμαχία που ήταν η κοινωνική βάση του μεγάλου κινήματος της Αντίστασης στην Ελλάδα.

Κοινωνικές αλλαγές

Αυτές τις κοινωνικές κατακτήσεις εγγυούνταν η ένοπλη δύναμη του ΕΛΑΣ, υπό την ηγεσία του Άρη. Γράφει η ΚΟΜΕΠ (2005, τεύχος 4): «Η σταδιακή εκκαθάριση όλο και ευρύτερων τμημάτων της επαρχιακής Ελλάδας από τους τοπικούς αντιπροσώπους του αστικού κράτους έδωσε το έναυσμα και αποτέλεσε τη βάση για την ανάδειξη νέων μορφών λαϊκής εξουσίας και κυριαρχίας». Όμως πόσο «η εκκαθάριση από τους αντιπροσώπους του αστικού κράτους» ήταν γενικευμένη γραμμή του ΚΚΕ; Η ίδια η διακήρυξη του ΕΑΜ, η διάσημη μπροσούρα του Δημ. Γληνού («Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ;»), όριζαν τον αγώνα ως εθνικοαπελευθερωτικό, που θα δινόταν «σε συμμαχία με την αστική τάξη», παραπέμποντας τις κοινωνικές αλλαγές για ένα μετέπειτα μέλλον. 

Η κοινωνική πραγματικότητα που διαμορφώθηκε στην Ελεύθερη Ελλάδα –παρά τους περιορισμούς του πολέμου, της πείνας και της κατοχής– αποδεικνύουν πως ο Άρης και οι σύντροφοί του εφάρμοζαν τη «γραμμή» τροποποιώντας την αισθητά σε ριζοσπαστική κατεύθυνση. Αυτή η διαφορά είναι πολύ πιο σημαντική από τη συζήτηση για την «καθυστέρηση» της ηγεσίας του ΚΚΕ να αποδεχθεί τη σημασία του ένοπλου αγώνα και να την ενσωματώσει οργανικά στο πολιτικό σχέδιο της Αντίστασης. Αν και, πράγματι, το ΚΚΕ συγκροτεί το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, τελικά, μόλις το Μάη του 1943, πλαισιώνοντας τον Άρη Βελουχιώτη (πρωτοκαπετάνιος) με τους Στέφανο Σαράφη (στρατιωτικός αρχηγός) και Αντρέα Τζήμα-Σαμαρινιώτη (πολιτικός αντιπρόσωπος). 

Η στιγμή της αλήθειας

Όπως σε όλα τα κινήματα αντίστασης, η στιγμή της αλήθειας έφτασε για το ΕΑΜ μαζί με το τέλος του πολέμου. Η στρατηγική της ηγεσίας του –όπως και αυτή του «διεθνούς κέντρου», της Μόσχας– ήταν: ομαλή δημοκρατική μετάβαση, προσωρινή κυβέρνηση, εκλογές για να αποφασίσει ο λαός. Αυτή η αυταπάτη ήταν που «έστειλε» το ΚΚΕ στις συμφωνίες της Καζέρτας και του Λιβάνου, στην αποδοχή της κυβέρνησης του Γ. Παπανδρέου και στην υποδοχή των βρετανικών στρατευμένων ως απελευθερωτών της Αθήνας, στο δρόμο του Δεκέμβρη και στην ταπεινωτική συμφωνία της Βάρκιζας.
Είναι γνωστό σε όλους ότι ο Άρης διαφώνησε με την κατάθεση των όπλων στη Βάρκιζα. Ας δώσουμε ξανά το λόγο στην ΚΟΜΕΠ: «Καταδίκασε τη συμφωνία της Βάρκιζας και έχει δικαιωθεί ως προς αυτό. Όμως δεν εξέφρασε άλλη στρατηγική αντίληψη από εκείνη που εκφραζόταν από πλευράς ΚΚΕ» (ό.π. 2005, τ. 4). 

Δεν είναι αλήθεια. Ο Άρης διατύπωσε έγκαιρα τη στρατηγική διαφωνία του. Ίσως για πρώτη φορά δημόσια στη σύσκεψη των καπεταναίων στη Λαμία (Δεκέμβρης 1944). Κατά την ΚΟΜΕΠ «η τοποθέτησή του στη σύσκεψη αυτή αποτέλεσε το σημείο αντίστροφης μέτρησης» για τη μοίρα του πρωτοκαπετάνιου του ΕΛΑΣ. Όμως, ακόμα καθαρότερα προειδοποίησε με το ιστορικό γράμμα του «προς τα μέλη της ΚΕ του ΚΚΕ». Στις 24 Μάρτη 1945 ο Άρης γράφει: «Αν δεν σας ήταν εύκολο να γνωρίζετε προοπτικά τις προθέσεις της ελληνικής αντίδρασης και των Άγγλων ... τώρα μπορείτε να τις βλέπετε. Πρόθεσή τους είναι όχι να συμβάλουν σε προσπάθεια για ομαλή ζωή του τόπου, ή έστω να ανεχθούν απλώς τις δικές σας προσπάθειες προς την τέτοια κατεύθυνση, αντίθετα, να οργανώσουν και να διεξάγουν με πλεονεκτικές γι’ αυτούς συνθήκες τον εμφύλιο πόλεμο μ’ όλα τα μέσα.

Η διάσκεψη και συμφωνία της Γιάλτας δεν πρέπει να έχετε καμιά αυταπάτη πως είναι δυνατόν να επιδράσει σε τόσο μεγάλο βαθμό, ώστε να στρέψει το τιμόνι της χώρας που αφήσατε να κρατούν γερά στα χέρια τους οι Άγγλοι ... [οφείλετε] να δημιουργήσετε διαφορετική κατάσταση, ανάλογη περίπου με την της Γιουγκοσλαβίας και ίσως και καλύτερη, με μια ορθή και συνεπή πολιτική ... οι δυνατότητες υπήρχαν όλες για μια τέτοια πολιτική, για τη δημιουργία μιας τόσο διαφορετικής κατάστασης στη χώρα. Και όποιος δεν το βλέπει και δεν το παραδέχεται αυτό, πρέπει να είναι ή μαρξιστικά αγράμματος, ή... τι να πω».

Ο Άρης διατυπώνει μια συνολικά διαφορετική στρατηγική: η ρήξη με την ελληνική αντίδραση και τους Άγγλους είναι αναπόφευκτη –κάντε ό,τι και οι Γιουγκοσλάβοι (δηλαδή καταλάβετε την εξουσία) - όχι αυταπάτες για τη Γιάλτα.

Το τέλος

Πιθανά η τελευταία θέση (η αναφορά στη Γιάλτα αλλά και στη «σαφή παραίνεση των Ρώσων προς το ΚΚΕ για το κλείσιμο της συμφωνίας της Βάρκιζας») να αποτέλεσε το μοιραίο εσωκομματικό «λάθος» του Άρη. Στις 11 Ιούνη του ’45, ο «Ριζοσπάστης» ανακοινώνει τη διαγραφή του Άρη και η ηγεσία του ΚΚΕ καλεί για απομόνωση του Θανάση Κλάρα ή Μιζέρια. Σε συνθήκες λευκής τρομοκρατίας, αυτή η απόφαση ισοδυναμούσε με καταδίκη σε θάνατο. Ο Βελουχιώτης είχε μπει στο δρόμο προς τη Μεσούντα. Το κομμένο κεφάλι του, που η Δεξιά εξέθεσε σε δημόσια θέα μαζί με το κεφάλι του Τζαβέλα, κρεμασμένα στο φανοστάτη των Τρικάλων, στοίχειωσαν μέσα στις καρδιές των αριστερών. 

Εβδομήντα χρόνια μετά, ο Άρης έχει αποκατασταθεί «πολιτικά –όχι όμως κομματικά» από την ηγεσία του ΚΚΕ. Η απειθαρχία του, παρότι όλοι ξέρουν ότι είχε πολιτικά δίκιο, δεν έχει συγχωρεθεί. Ίσως γι’ αυτό ο Άρης έρχεται ξανά και ξανά στη μνήμη όλων όσοι αγωνίζονται, αντιστέκονται, εξεγείρονται. Και είμαστε σίγουροι ότι θα αποκατασταθεί ολοκληρωτικά, όταν οι εργάτες και οι φτωχοί που παλεύουν για την ελευθερία νικήσουν ολοκληρωμένα.