Από την 28η Οκτώβρη του 1940, στην 12η Οκτώβρη του 1944

Στις 12 Οκτώβρη του 1944, ο γερμανικός στρατός κατοχής αποχωρούσε από την Αθήνα και οι Ναζί εκτελούσαν τις τελευταίες θηριωδίες τους εδώ (απαγχονισμός 75 αντιστασιακών κρατουμένων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ). Το ΚΚΕ, η μοναδική συγκροτημένη πολιτικά και στρατιωτικά δύναμη επί τόπου, τηρώντας τις συμφωνίες του Λιβάνου και της Καζέρτας δεν καταλαμβάνει την πρωτεύουσα. Ο «Ριζοσπάστης» στις 12/10/44 έχει πρωτοσέλιδο τίτλο: «Χαίρε, ω χαίρε, λευτεριά» και το κύριο άρθρο καταλήγει στη διαπίστωση: «Λευ-τε-ρω-θή-κα-με! Νι-κή-σα-με! Ε-Α-Μ, Ε-Α-Μ!». Η συνέχεια απέδειξε ότι τα πράγματα δεν ήταν έτσι…

Στις 28 Οκτώβρη του 1940, ξέσπασε ο ελληνο-ιταλικός πόλεμος. Η δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά, που είχε επιβληθεί στις 4 Αυγούστου του 1936, παρότι ο φασιστικός/ναζιστικός προσανατολισμός της την έστρεφε προς γερμανόφιλη πολιτική «ουδετερότητας», υποχρεώνεται εκβιασμένη από τις εξελίξεις να ευθυγραμμιστεί με την καθεστωτική πολιτική της κυρίαρχης τάξης, που ήταν πάντα η ένταξη στο στρατόπεδο των Βρετανών. Η Ελλάδα μπήκε στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Για την Αριστερά, η «μεγάλη στιγμή» ήταν το Γράμμα του κρατούμενου γενικού γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ, Νίκου Ζαχαριάδη, που καθόριζε το χαρακτήρα του πολέμου ως «εθνικοαπελευθερωτικού», καλούσε τους κομμουνιστές να πολεμήσουν στην πρώτη γραμμή, χωρίς επιφυλάξεις απέναντι στο γεγονός ότι τον πόλεμο καθοδηγούσε η στρατιωτική-φασιστική δικτατορία του Μεταξά. 

Παρά τα σκληρά ιστορικά στοιχεία για το πολιτικό χάος που ακολούθησε μέσα στις γραμμές της Αριστεράς, είναι πολλοί που σήμερα εξακολουθούν να πιστεύουν ότι με το Γράμμα ο Ζαχαριάδης «έθεσε τα θεμέλια για την εποποιία του ΕΑΜ». 

Μόνο οι «αιρετικές φωνές» μέσα στην Αριστερά –και κύρια οι δυνάμεις με τροτσκιστική αναφορά– επέμεναν στο ότι η στρατηγική που έθετε ο Ζαχαριάδης με το Γράμμα, είναι αυτή που ευθέως οδήγησε στο Λίβανο και στην Καζέρτα, και δι’ αυτών, στην «Εθνική Ενότητα» ως απάντηση στο ερώτημα του ποια κοινωνική και πολιτική δύναμη θα κυριαρχούσε στην Απελευθέρωση. Έτσι συνδέονται η 28η Οκτώβρη του 1940 με τη 12η Οκτώβρη του 1944.

Οι φωνές αυτές έχουν πρόσφατα ενισχυθεί ιδιαίτερα από τα αρχειακά στοιχεία που φέρνει στο φως το Τμήμα Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ, αλλά και από τα ιδεολογικοπολιτικά ζητήματα που αυτά τα στοιχεία ανοίγουν, προκαλώντας βαθιά ρήγματα σε αντιλήψεις που για δεκαετίες κυριάρχησαν σε έναν πλατύ κόσμο της Αριστεράς. 

Το Γράμμα Ζαχαριάδη

Η άποψη που λέει ότι το ΕΑΜ ξεπήδησε μέσα από την πολιτική του Ζαχαριάδη, όπως η Αθηνά από το κεφάλι του Δία, είναι βαθιά ανιστόρητη. Είναι προϊόν των επεξεργασιών της «ανώμαλης κατάστασης» στη δεκαετία του ’50, όταν η ηγετική ομάδα γύρω από τον Ζαχαριάδη προσπαθούσε να παραμείνει γαντζωμένη στην κομματική ηγεσία, πνίγοντας κάθε κριτική φωνή για την πολιτική καταστροφή που είχε συντελεστεί εδώ και ελισσόμενη μέσα στις αλλαγές που συντελούνταν στο καθεστώς της ΕΣΣΔ. Ελάχιστη σχέση έχει μα μια έντιμη ιστορική αντιμετώπιση της πορείας του ΚΚΕ στις δεκαετίες του 1930 και 1940.

Η ηγεσία Ζαχαριάδη δοκιμάστηκε με καταστροφικά αποτελέσματα στη δεκαετία του ’30. Η άνοδος του εργατικού κινήματος στις αρχές της δεκαετίας, με κορύφωση την εξέγερση της Θεσσαλονίκης το Μάη του ’36, είχε ως αποτέλεσμα μια (σχετική) μαζικοποίηση του ΚΚΕ (σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσιάζονται σήμερα, τα μέλη του κυμάνθηκαν τότε μεταξύ των 4,5 και 10 χιλιάδων). Όμως πολιτική, η αποτυχία ήταν εκκωφαντική. Η ηγεσία Ζαχαριάδη εγκατέστησε τη ρεφορμιστική στρατηγική των σταδίων (6η Ολομέλεια 1934), που όριζε την επερχόμενη επανάσταση στην Ελλάδα ως «αστικοδημοκρατική». Το ΚΚΕ σήμερα (σωστά) υποδεικνύει αυτήν την ιδεολογική στρατηγική ως τη «μήτρα» της πολιτικής ήττας στα χρόνια του 40. Απέτυχε να έχει πολιτική γραμμή μπροστά στην έκρηξη του εργατικού ριζοσπαστισμού το 1936, αφήνοντας την εξεγερμένη Θεσσαλονίκη κυριολεκτικά στην τύχη της. Αντιμετώπιζε τον κίνδυνο της δικτατορίας, εκτιμώντας ότι αυτή προετοιμάζεται από τους… Βενιζελικούς (διέγραψε μάλιστα ως «τροτσκιστές» όσους, όπως ο Ασημίδης, διαφωνούσαν με αυτήν τη μεγαλοφυή διάγνωση…). Βλέποντας, τη τελευταία στιγμή, τον κίνδυνο της Δεξιάς και του Παλατιού, στράφηκε προς τη συμμαχία με τους… Βενιζελικούς, υπογράφοντας το σύμφωνο Σοφούλη-Σκλάβαινα και έμεινε εμβρόντητη να παρακολουθεί τον Σοφούλη να καλεί τον Μεταξά να πάρει την κυβέρνηση τον Αύγουστο του 1936.

Όμως εκεί όπου η δοκιμασία ήταν ακόμα πιο σκληρή, ήταν το πεδίο όπου –τάχα– η ηγεσία Ζαχαριάδη είχε υπεροχή: η οργανωτικότητα. Σε ελάχιστες εβδομάδες μετά τη δικτατορία Μεταξά πιάστηκε ο Ζαχαριάδης, ενώ σε ελάχιστους μήνες είχε συλληφθεί η μεγάλη πλειοψηφία των καθοδηγητικών στελεχών του ΚΚΕ. Ο «ατσάλινος» μηχανισμός συντρίφτηκε με ένα χτύπημα του ταξικού εχθρού. Αυτό, από μόνο του, δεν θα ήταν μια βαριά κατηγορία. Σε πολλές χώρες της Ευρώπης (πχ Ιταλία) τα ΚΚ υπέστησαν τότε βαριά πλήγματα που τα οδήγησαν στα όρια της αδρανοποίησης. 

Όμως, το ΚΚΕ σήμερα (σωστά) υπογραμμίζει ότι εδώ έγινε κάτι πιο βαθύ: Ο Μανιαδάκης «εγκατέστησε» δικιά του, χαφιέδικη ΚΕ (τη διαβόητη Προσωρινή Διοίκηση) που έφτασε να εκδίδει το δικό της «Ριζοσπάστη». Μόνο μια μικρή ομάδα ηγετικών στελεχών υπό τον Ν. Πλουμπίδη (η λεγόμενη «Παλιά ΚΕ») προσπαθούσε να δρα ανεξάρτητα από το χαφιέδικο μηχανισμό. Το χειρότερο ήταν ότι ο Ζαχαριάδης από τις φυλακές της Κέρκυρας και ο βασικός πυρήνας των «ορθόδοξων» οπαδών του, υπό τον Ιωαννίδη, στην Ακροναυπλία θεωρούσαν τους χαφιέδες ως συνεπείς κομμουνιστές και την «Παλιά ΚΕ» ως τους χαφιέδες! Δεν υπάρχει κανένα άλλο ΚΚ στην Ευρώπη, όπου η οργανωτικοπολιτική διάβρωση να έφτασε σε τέτοιο σημείο. 

Το ΚΚΕ σήμερα (με την έκδοση το 2015 του «Το ΚΚΕ μπροστά στον ελληνο-ιταλικό πόλεμο») έχει αποκαταστήσει πλήρως την «Παλιά ΚΕ», δηλώνοντας ότι «υπήρξαν οι μόνοι που πάλευαν να διατηρήσουν τη συνέχεια του Κόμματος». Η φοβερή λεξούλα, «οι μόνοι», έχει τη σημασία της: γιατί αφήνει απέξω τον «ατσαλένιο» αρχηγό, αλλά και τα πρωτοπαλίκαρα του Ιωαννίδη. Το πώς το ΚΚΕ θα διαχειριστεί την εκρηκτική σημασία αυτών των ιστορικών διαπιστώσεών του, είναι ένα δικό του πρόβλημα, αλλά η ιστορική αποκατάσταση έχει πάντα μια ηθική και πολιτική αξία. Ιδιαίτερα όταν αφορά στελέχη που έπαιξαν κρίσιμο ρόλο και στη συνέχεια, και ανθρώπους που στα ’50 είχαν τραγικό τέλος. Όμως αυτό είναι μια άλλη ιστορία…

Τελικά, το ξέσπασμα του πολέμου βρίσκει το ΚΚΕ απολύτως αποδιοργανωμένο. Η παρέμβαση του Ζαχαριάδη με το Γράμμα όχι μόνο δεν συμμαζεύει αυτήν την κατάσταση, αλά προκαλεί μεγαλύτερο χάος. Η «παλιά ΚΕ» δηλώνει δημόσια ότι το Γράμμα είναι πλαστό, δηλαδή χαφιέδικη κατασκευή. Σημαντικές για το Κόμμα φωνές, όπως οι εξόριστοι στη Φολέγανδρο (Στέργιος Αναστασιάδης) και τα στελέχη των οργανώσεων στη Μακεδονία (που είχαν μείνει σχετικά αλώβητες) συμπίπτουν στην εκτίμηση ότι το Γράμμα ήταν πλαστό. Το Γράμμα γίνεται σημαία της Προσωρινής Διοίκησης, που καλεί τα μέλη να απομονώσουν όσους αντιστέκονται στη γραμμή του Ζαχαριάδη. Ο Πλουμπίδης υποχρεώνεται να αρθρογραφήσει ενυπόγραφα, προειδοποιώντας τους οπαδούς του Γράμματος ότι «παίρνουν πορεία προς τα δεξιά, πορεία χωρίς επιστροφή». 

Το τμήμα μιας ορισμένης «πατριωτικής Αριστεράς», που σήμερα ακόμα θεωρεί το Γράμμα του Ζαχαριάδη ως πολιτικο-ιδεολογικό θεμέλιο, είναι αντιμέτωπο με μια ιστορική διαπίστωση: ο στενός πυρήνας των στελεχών του ΚΚΕ που έπαιξε απολύτως κρίσιμο πολιτικό και οργανωτικό ρόλο στη φοβερή περίοδο (τέλη ’41 και το 1942) όπου τέθηκαν τα θεμέλια του ΕΑΜ, όχι μόνο δεν εμπνεόταν από τη στρατηγική του Γράμματος, αλλά είχε στην πίσω πλευρά του μυαλού του την εκτίμηση ότι αυτό ήταν πιθανότατα μια κατασκευή επηρεασμένη από τον ταξικό εχθρό.

Το εργατικό ΕΑΜ και οι αγρότες

Το ΕΑΜ χτίστηκε μέσα από την κίνηση των μαζών σε δυο μεγάλους πυλώνες. 

Αφενός, τη δράση της εργατικής τάξης στις πόλεις –και πρωτίστως στην Αθήνα– απέναντι στον κίνδυνο της πείνας και ενάντια στη βάρβαρη καταπίεση μιας ξενικής κατοχής. Κανείς δεν δικαιούται να ξεχνά ότι το Εργατικό ΕΑΜ ξεκίνησε αρκετά πριν ιδρυθεί το ΕΑΜ, ότι οι απεργίες και τα μαζικά συλλαλητήρια των εργατών και των υπαλλήλων, υπήρξαν οι πρώτες (και πολιτικά καθοριστικές!) μορφές της Αντίστασης. Ο Θ. Χατζής (στο μνημειώδες έργο του «Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε») περιγράφει με εντιμότητα τη σημασία αυτών των πρωτοπόρων αγώνων, το δέος που προκαλούσαν στους κατακτητές και τους συνεργάτες τους, αλλά και τους δισταγμούς που πυροδοτούσαν στους «δημοκράτες αστούς», στους υποψήφιους συμμάχους που αναζητούσε το ΚΚΕ και με τους οποίους ο ίδιος ο Θ. Χατζής βρισκόταν σε διαρκή «διαπραγμάτευση» με στόχο την ίδρυση του ΕΑΜ ως «παλλαϊκού» φορέα της Αντίστασης. 

Ο δεύτερος πυλώνας ήταν η ορμητική είσοδος στον αγώνα των φτωχών χωρικών. Η καθυστέρηση της αγροτικής μεταρρύθμισης στην Ελλάδα, είχε ως συνέπεια να εξαπλώνεται ο κίνδυνος της πείνας και στα χωριά. Η αντίσταση στην επίταξη των αγροτικών προϊόντων, η αντίσταση στη σε είδος φορολόγηση της σοδιάς, οι βίαιες συγκρούσεις με τα αδίστακτα δίκτυα των μαυραγοριτών, άρχισαν πριν την ίδρυση του ΕΑΜ. Ο αριθμός των ένοπλων ομάδων που αναπτύχθηκαν γύρω από αυτές τις δραστηριότητες σε μεγάλο τμήμα της υπαίθρου, πριν ο Άρης βγει στο βουνό, είναι πρωτοφανής για μια κατεχόμενη χώρα. 

Ο Άρης και οι Καπεταναίοι συνένωσαν αυτήν τη δύναμη και κυρίως της έδωσαν πολιτική και κοινωνική κατεύθυνση. Επίσης κάλυψαν πολιτικά και στρατιωτικά την αυθόρμητη τάση των φτωχών χωρικών να θέσουν το αίτημα: Η γη ανήκει σε αυτούς που τη δουλεύουν! Οι καταλήψεις τσιφλικιών και μοναστηριακών κτημάτων άρχισαν να πολλαπλασιάζονται σε όλη τη χώρα. 

Αρκετό καιρό μετά, η ηγεσία του ΚΚΕ εξακολουθούσε να συζητά για το αν θα αποδεχθεί τη μορφή του αντάρτικου αγώνα στην ύπαιθρο, αν θα αποδεχθεί τα «παραστρατήματα» του Άρη και των Καπεταναίων, εξακολουθούσε να διχάζεται για τη θέση της απέναντι στον αγροτικό ριζοσπαστισμό (Χατζής). Τελικά, στα τέλη του 1943-αρχές 1944, η «κυβέρνηση του βουνού» με τη βούλα του ΚΚΕ, αφαίρεσε από τις οργανώσεις των χωρικών την εξουσία να αποφασίζουν για ζητήματα κυριότητας και κληρονομιάς (δηλαδή επί της ιδιοκτησίας της γης), όπως και για ζητήματα που αφορούσαν την οικογένεια (βασικό αίτημα της Εκκλησίας). 

Ήταν το ξέσπασμα του μεγάλου κινήματος της Αντίστασης που έδωσε τη δυνατότητα για την ανασυγκρότηση του ΚΚΕ και όχι το αντίστροφο. 

Προς τη 12η Οκτώβρη 1944

Η στρατηγική που εισηγήθηκε ο Ζαχαριάδης με το Γράμμα –και που στη συνέχεια εκλαΐκευσε ο Γληνός με τη μπροσούρα «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ»– μπορεί να μην έπαιξε σημαντικό ρόλο στην περίοδο ανάπτυξης του κινήματος της Αντίστασης, υπήρξε όμως καθοριστική στη συνέχεια. Τα καθοδηγητικά όργανα του ΚΚΕ συγκροτήθηκαν έχοντας ως «κέντρο» την ομάδα των πιο πιστών ζαχαριαδικών (Ιωαννίδης, Μπαρτζώτας κ.ά.). 

Τι έλεγε η πολιτική τους; Τα βασικά αγκωνάρια ήταν: α) Ο αγώνας είναι εθνικοαπελευθερωτικός. β) Για αυτό πρέπει να γίνει «παλλαϊκός», όχι μόνο να επιτρέπει, αλλά να διευκολύνει τη συμμετοχή της αστικής τάξης. γ) Προς τούτο, η ταξική πάλη «αναστέλλεται» για την μετά την κατοχή περίοδο. δ) Προς τούτο, αλλά και συνυπολογίζοντας τις διεθνείς «αντιφασιστικές συμμαχίες», η ομαλή σχέση του ΕΑΜ με τους Εγγλέζους πρέπει να διαφυλαχθεί πάση θυσία. ε) Ο κόσμος μας θα διεκδικήσει το αντίτιμο για τις θυσίες του στην Κατοχή, αλλά θα το διεκδικήσει μετά την Απελευθέρωση. 

Καμιά από τις προβλέψεις αυτής της πολιτικής δεν επιβεβαιώθηκε: Η αστική τάξη και ο κόσμος της δεν μπήκε στην Αντίσταση, αλλά προετοιμαζόταν κυρίως για το πώς θα αντιμετωπίσει τις μεταπολεμικές εξελίξεις. Η ταξική πάλη όχι μόνο δεν ανεστάλη στις συνθήκες Κατοχής αλλά –όπως σωστά σημειώνει σήμερα το ΚΚΕ– «έφτασε σε παροξυσμό». Μέσα σε αυτόν τον «παροξυσμό», η επιδίωξη του ΚΚΕ για πολιτική «Εθνικής Ενότητας» και για συμμαχία με τους Εγγλέζους, το οδηγούσε αντικειμενικά στο να περιορίζει το ριζοσπαστισμό των εργατών και των φτωχών αγροτών σε όρια ανεκτά από τις παραπάνω δυνάμεις. Τέλος, η αναστολή της διεκδίκησης του αντίτιμου για «μετά», είχε τον κίνδυνο ότι αυτή θα γινόταν σε συνθήκες πολύ πιο δύσκολες ή ακόμα και ανέφικτες. 

Τα κενά αυτής της πολιτικής εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο οι αστοί πολιτικοί και οι Εγγλέζοι. Οδήγησαν το ΚΚΕ στην αποκήρυξη του κινήματος στη Μέση Ανατολή, στην υπογραφή των συμφωνιών του Λιβάνου και της Καζέρτας, στη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γ. Παπανδρέου και στην αποδοχή του δικαιώματος των Εγγλέζων να αποβιβαστούν ανεμπόδιστα στην Αθήνα ως απελευθερωτές. Ήταν λάθη θανάσιμα. 

Όλα αυτά παρουσιάζονται έντονα στο ταμπλώ της 12ης Οκτώβρη.

Η αποχώρηση των Γερμανών άφηνε πίσω της ένα σπάνιο κενό εξουσίας. Το ΚΚΕ αρνείται να την καταλάβει, «τιμώντας» (με οδηγίες των σοβιετικών…) την υπογραφή του στο Λίβανο και την Καζέρτα. Η Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή υπογραμμίζει στις εκθέσεις της την «εντυπωσιακή τάξη και ασφάλεια που επικρατεί» και που «οφείλεται κυρίως στις περιπολίες ομάδων του ΕΛΑΣ». Ο Γ. Παπανδρέου αναλαμβάνει καθήκοντα, προσπαθώντας κυρίως να κερδίσει χρόνο. Από τις 15 ως τις 18 Οκτώβρη αποβιβάζονται οι επίλεκτες δυνάμεις των Βρετανών και τα τμήματα του «εκκαθαρισμένου» εθνικού στρατού, υπό την ηγεσία του Σκόμπι. Όπως έγραφε ο Γ. Παπανδρέου, «μόνο η μαζική παρουσία του βρετανικού στρατού, από την Αθήνα ως τα τουρκικά παράλια, μπορεί να μας δώσει ελπίδα ότι θα ελέγξωμεν την κατάστασιν…». 

Η καθαρή ταξική στρατηγική που έλειπε από το ΚΚΕ, ήταν φανερή στην ντόπια κυρίαρχη τάξη και τους συμμάχους της. Αυτοί ήξεραν ότι η δύναμη του κόσμου, που είχε χτιστεί στην περίοδο της Αντίστασης, θα έπρεπε να συντριβεί με αιματηρό τρόπο. Προετοιμάζοντας τις προϋποθέσεις γι’ αυτό, όχι μόνο ανέχτηκαν αλλά συνειδητά τράβηξαν το ΚΚΕ μέσα στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας. 

Το ΚΚΕ ανέλαβε τα πιο κρίσιμα υπουργεία για την «εθνική ανασυγκρότηση» (Οικονομικών, Γεωργίας, Εργασίας, Δημοσίων Έργων) και τη διοίκηση των συνδικάτων. Οι εαμικοί υπουργοί χρεώθηκαν τις πιο βρώμικες πλευρές της πολιτικής της κυβέρνησης Παπανδρέου: μειώσεις μισθών, απολύσεις πλεοναζόντων δημοσίων υπαλλήλων, κίνητρα στους βιομηχάνους για να ξανανοίξουν τα εργοστάσια, τεράστια διαφθορά στη διανομή της «διεθνούς βοήθειας» σε τρόφιμα και φάρμακα. Συναίνεσαν στη νομισματική μεταρρύθμιση του Ζολώτα, που εξαέρωσε τις όποιες λαϊκές αποταμιεύσεις ενώ κυρίως εκμηδένιζε τα προπολεμικά χρέη των καπιταλιστών. 

Ο Δημ. Μαριόλης στο εξαιρετικό βιβλίο του για την πολιτική των εαμικών υπουργών στην Απελευθέρωση («Η αδύνατη ταξική ανακωχή») υπογραμμίζει: 

«Οι πιο σημαντικές αντιδράσεις στην οικονομική πολιτική των εαμικών υπουργών, προήλθαν από την εργατική και λαϊκή βάση του ΕΑΜ… Οι κοινωνικές συμμαχίες της κατοχικής περιόδου κλονίζονται, τα μεσαία και μικροαστικά στρώματα ταλαντεύονται… ενώ η εργατική τάξη βλέπει τις κοινωνικές και πολιτικές προσδοκίες της να διαψεύδονται…». 

Το ΚΚΕ σήμερα υπογραμμίζει με έμφαση αυτό το τραγικό λάθος. Υπογραμμίζει επίσης ότι, υπό τις οδηγίες του «διεθνούς κέντρου» το ίδιο λάθος έκαναν το 1944-45 πολλά ΚΚ στην Ευρώπη, με πιο σημαντικά τα παραδείγματα της Γαλλίας και της Ιταλίας. Όμως δεν βγάζει τα παραπέρα αναγκαία συμπεράσματα: γιατί τις «οδηγίες» αυτές δεν τις έδιναν τότε κάποιοι «αναθεωρητές», αλλά το ίδιο το ΚΚΣΕ υπό την ηγεσία του Στάλιν, εφαρμόζοντας τις συμφωνίες της Γιάλτας για τη μοιρασιά της ισχύος στο μεταπολεμικό κόσμο. 

Φθείροντας το ΚΚΕ στα μάτια της κοινωνικής βάσης του κατά την κατοχική περίοδο, οι ντόπιοι καπιταλιστές και οι Εγγλέζοι προετοίμαζαν την επόμενη, την αιματηρή φάση της λύσης, που από την αρχή επεδίωκαν. Η «νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε» είχε χάσει τη μεγάλη ευκαιρία του Οκτώβρη του 1944 και έπαιρνε το δρόμο προς την (όχι ακόμα αναπόφευκτη) ήττα. Θα ακολουθούσε η τρομοκρατία, ο Δεκέμβρης, η Βάρκιζα και ο Εμφύλιος. Την ευθύνη για αυτήν την κατάληξη έχει η πολιτική του σταλινικού ρεφορμισμού των σταδίων.

*Αναδημοσίευση από την Εργατική Αριστερά