Ο Καζαντζάκης άρχισε να διαμορφώνει το «σκελετό» της Ασκητικής όταν ήταν στη Βιέννη, το 1922.
Εκεί, ξεκινά να διαβάζει Φρόυντ και να επηρεάζεται από αυτόν, χωρίς βέβαια να χάνει το ενδιαφέρον του για τον Βούδα. Ταυτόχρονα, παρακολουθώντας τα τεκταινόμενα στη μετεπαναστατική Ρωσία, αλλά και του εργατικού-σοσιαλιστικού κινήματος στην Αυστρία, άρχισε να αποδέχεται την διαλεκτική υλιστική μέθοδο ανάλυσης. Τελικά, η Ασκητική ολοκληρώθηκε στο Βερολίνο, μεταξύ Αυγούστου 1922 και Γενάρη 1924. Εκεί είδε μια επανάληψη των όσων είχε δει στη Βιέννη (οικονομική κρίση, φτώχεια, πείνα, διαδηλώσεις, εργατικός αναβρασμός) και επηρεάστηκε από τις κομμουνιστικές ιδέες, και ιδιαίτερα από την Ραχήλ Λιπστάιν, με την οποία συγκατοίκησε για ένα διάστημα.
Η Ασκητική.Salvatores Dei, όπως είναι ο τελικός της τίτλος, πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Αναγέννηση, το 1927, ενώ η τελική αναθεωρημένη της μορφή ολοκληρώθηκε το Ιούνη του 1928 (90 χρόνια από τότε).
Η Ασκητική αποτέλεσε το «Πιστεύω» του Καζαντζάκη. Η τεχνοτροπία της είναι ένα μείγμα πολλών επιδράσεων που είχε δεχτεί (Μπερξόν, Βούδας, Χρηστός, Χέγκελ, Σοπενάουερ, Νίτσε, Λένιν κ.ά.). Αποτέλεσε την φιλοδοξία του να σμίξει τον διαλογισμό με την πράξη, έτσι όπως αυτή διατυπώνεται από τον υλισμό, επιχειρώντας μια επί της ουσίας αδύνατη σύνθεση μεταξύ ιδεαλισμού και υλισμού. Οι αντιφάσεις αυτές διαπερνούν την Ασκητική. Γι’ αυτό προσπάθησε να διατυπώσει ένα ιδιότυπο μετακομμουνιστικό κομμουνιστικό «Πιστεύω».
Ο τίτλος «Ασκητική», ενέχει δύο αντιφατικά και ταυτόχρονα συμπληρωματικά στοιχεία: προέρχεται από το ρήμα «ασκώ», που δείχνει ενέργεια και πράξη για την ανάπτυξη των σωματικών και πνευματικών ικανοτήτων, αλλά και τη λέξη «ασκητισμός» και «ασκητική», που σημαίνει απόσυρση και λιτή ζωή.
Το κυρίαρχο στοιχείο, της Ασκητικής, κατά τη γνώμη μου, είναι η αντίθεσή της στην απάθεια εκείνου που μένει αμέτοχος. Είναι η Ευθύνη και η Πράξη: «Ν’ αγαπάς την ευθύνη. Να λες: Εγώ, εγώ μονάχος έχω χρέος να σώσω τη γης. Αν δε σωθεί, εγώ φταίω». Δεν είναι τυχαίο ότι το προ-τελευταίο κεφάλαιο, το ονομάζει «Η Πράξη». «Η στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη. […] Αυτή μονάχα μπορεί να δώσει απόκριση στα ρωτήματα της καρδιάς».
Η Ασκητική είναι ταυτόχρονα ένας διάλογος και συνάμα μια πάλη φωνών που γίνεται μέσα στον άνθρωπο. Είναι ο πολυφωνικός μας εαυτός, το παρελθόν και οι προσδοκίες μας, όπως λέει ο Ηλίας Γκότσης. Είναι αφενός η τάση για αγώνα, για αντίσταση, για ελευθερία, η οποία έχει δυσκολίες, είναι ανηφορική, κακοτράχαλη, αλλά συνάμα ενέχει τη δημιουργία, την ανύψωση, την λύτρωση. Αφετέρου είναι η αντίρροπη τάση της συνήθειας, του βολέματος, της μιζέριας, της ακινησίας, της αλλοτρίωσης, και τελικά του κατήφορου, που οδηγεί στην αποσύνθεση. Η επιλογή είναι δική μας ευθύνη. Διότι, η μάχη για την ελευθερία ενέχει την ευθύνη για τον αγώνα. Και αυτή είναι η πρώτη ουσία του Θεού του Καζαντζάκη: ο Αγώνας.
Όμως, ο Θεός, του Καζαντζάκη μπορεί να σωθεί μόνο μέσα από την ύλη. Την ύλη, στην οποία επενεργεί το πνεύμα για να την μορφοποιήσει. Και μόνο έτσι μπορεί να υπάρξει το πνεύμα, μέσα από τη διαδικασία μορφοποίησης της ύλης, όπως λέει ο ποιητής Νίκολας Κάλας. Με αφετηρία τη δράση (ύλη) μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαλεκτική σχέση μεταξύ ύλης και πνεύματος (ή μορφής-περιεχομένου). Διότι, ο άνθρωπος δρα συνεχώς και μέσω αυτής της δράσης διαμορφώνεται η πραγματικότητα. Εν αρχή, λοιπόν, είναι η Πράξη.
Salvatores Dei, είναι ο υπότιτλος του βιβλίου του, που σημαίνει «σωτήρες του Θεού» ή «σώστε τον Θεό»: «Όχι ο Θεός θα μας σώσει∙ εμείς θα σώσουμε το Θεό, πολεμώντας, δημιουργώντας, μετουσιώνοντας την ύλη σε πνέμα». Γιατί θεωρεί ότι μόνο εμείς μπορούμε να σώσουμε τη δημιουργία, επειδή εμείς δημιουργούμε τη πραγματικότητά μας, ατομικά και συλλογικά, και όχι ο Θεός.
Και, «Ποια είναι η ουσία του Θεού μας;», αναρωτιέται. Για να δώσει αμέσως την απάντηση, σχετικά με τη δεύτερη ουσία του Θεού, που είναι «Ο αγώνας για την ελευτερία». Ο Καζαντζάκης εξανθρωπίζει τον Θεό, εφόσον έδωσε ελεύθερη βούληση στον άνθρωπο να πράττει, προκειμένου να απελευθερωθεί ο κόσμος από τον πόλεμο και τον πόνο. Να πράττει, επειδή είναι χρέος του ανθρώπου να δημιουργήσει μια ζωή αρμονική για όλους, αλλά χωρίς φόβο και χωρίς καμία προσκόλληση (ελπίδα) για το αποτέλεσμα.
Τελικά, τι είναι η Ασκητική, του Καζαντζάκη; Είναι μια κραυγή αγωνίας, αλλά και μια πρόσκληση για αγώνα. Η Κραυγή Αγωνίας λέει: «Μια κρίσιμη βίαιη στιγμή είναι ιστορική εποχή μας ετούτη, ένας κόσμος γκρεμίζεται, ένας άλλος δεν έχει ακόμη γεννηθεί. Η Πρόσκληση του Αγώνα είναι μια ώθηση προς τα εμπρός: «Η ανώτατη αρετή δεν είναι να ’σαι ελεύτερος, παρά να μάχεσαι για ελευτερία. Μη καταδέχεσαι να ρωτάς: ‘’Θα νικήσουμε; Θα νικηθούμε;’’ Πολέμα!».
Μη ρωτάς, πολέμα. Αυτό είναι το Προσκλητήριο του Καζαντζάκη στην Ασκητική.
Και όταν θα έχουμε εκπληρώσει τον προορισμό μας, επάνω στη γη, ο οποίος είναι ο ανήφορος προς τη συνεχή τελειοποίηση, τότε θα επέλθει η ηρεμία, η Σιγή. «Σιγή θα πει: Καθένας, αφού τελέψει τη θητεία του σε όλους τους άθλους, φτάνει πια στην ανώτατη κορφή της προσπάθειας-πέρα από κάθε άθλο, δεν αγωνίζεται, δεν φωνάζει∙ ωριμάζει ολάκερος σιωπηλά, ακατάλυτα, αιώνια, με το Σύμπαντο». Οι πρωτοπόροι περνούν στην εφεδρεία. Είναι τότε που μπορείς να πεις: «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα, είμαι λεύτερος».
