Η αρμενική κοινή γνώμη είναι σε κατάσταση σοκ.
Το χάσμα ανάμεσα στις φαντασιώσεις που επικρατούσαν πριν τις 27 Σεπτέμβρη και της καταστροφικής έκβασης του πολέμου είναι αγεφύρωτο. Πολλοί ψάχνουν για προδότες και συνωμότες. Ο πιο εμφανής στόχος αυτού του διάχυτου πόνου είναι η πολιτική ηγεσία και προσωπικά ο [πρωθυπουργός] Νίκολ Πασινιάν.
Δεν βοηθά καθόλου να φωνάζει κανείς με όλη του τη δύναμη «προδότες!». Η ήττα αφορά κάτι πολύ βαθύτερο από αυτό. Η ήττα ήταν καταρχήν στρατιωτική, όπως αποτυπώθηκε στο πεδίο της μάχης. Έγινε εμφανές ότι οι αρμενικές ένοπλες δυνάμεις δεν ήταν έτοιμες να διεξάγουν το είδος πολέμου που τους επιβλήθηκε. Η ήττα ήταν επίσης διπλωματική, όπως φάνηκε από την απίστευτη απομόνωση στην οποία βρέθηκε η Αρμενία. Πάνω από όλα όμως, ήταν ήττα στρατηγική: Πολλές από τις πεποιθήσεις και τις εκτιμήσεις που επικρατούσαν -είτε συζητιούνταν ανοιχτά είτε αποτελούσαν μια άρρητη συναίνεση- αποδείχθηκαν ψευδείς.
Το κυνήγι μαγισσών για «προδότες» δεν θα βοηθήσει την αυτοκριτική που είναι αναγκαίο να γίνει. Εξορισμού, ο προδότης είναι ο «άλλος», ο εξωτερικός, ο οποίος προσποιείται ψευδώς ότι ανήκει σε «εμάς». Η αναζήτηση συνωμοσιών το μόνο που θα επιφέρει είναι η επιβολή λογοκρισίας, που θα επιβάλει σιωπητήριο σε κάθε ανοιχτή συζήτηση, σε κάθε δυνατότητα να κατανοήσουμε τις αποτυχίες του παρελθόντος και να προετοιμαστούμε για ένα νέο, πολύ πιο σύνθετο μέλλον.
Η στρατιωτική ήττα ήταν αποτέλεσμα μιας στρατηγικής αποτυχίας: Η Αρμενία δεν βρέθηκε απέναντι μόνο στις ένοπλες δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν, που από μόνες τους είναι ανώτερες σε αριθμό και εξοπλισμό. Το Αζερμπαϊτζάν κατάφερε επίσης να εντάξει στη σύγκρουση και την τουρκική στρατιωτική συμμετοχή, όπως και Σύριους μισθοφόρους, ενώ ταυτόχρονα διασφάλισε ότι η Ρωσία δεν θα παρέμβαινε.
Η ήττα συνίστατο στην αποτυχία να εντοπιστούν αυτές οι πιθανότητες και να αποτραπούν. Με μια τέτοια παράταξη δυνάμεων, η στρατιωτική ήττα ήταν θέμα ημερών.
Χαμένες ευκαιρίες
Ανάμεσα στον Πρώτο και τον Δεύτερο Πόλεμο του Καραμπάχ μεσολάβησε μια μακρά περίοδος 26 χρόνων και πολλές χαμένες ευκαιρίες να επιλυθεί η σύγκρουση μέσω διαπραγματεύσεων. Η αποτυχία πρέπει να αποδοθεί σε λάθος πεποιθήσεις και λάθος ιδέες που οδήγησαν σε λάθος πολιτικές.
Καθώς η σύγκρουση στην περιοχή του Καραμπάχ περνούσε αρκετά χρόνια σχετικής σταθερότητας, ο πλανήτης γύρω της άλλαζε γρήγορα κι επικίνδυνα. Δείτε μόνο τους πολέμους σε Ιράκ και Συρία, όχι πολύ μακριά από τον Καύκασο. Ο «πόλεμος των 4 ημερών» τον Απρίλη του 2016,έκανε σαφές ότι το 22ετές στάτους κβο στο Καραμπάχ είχε λήξει, ότι η απειλή πολέμου ήταν πραγματική και ότι επόμενος πόλεμος θα προκαλούσε πολύ μεγαλύτερες απώλειες από τον Πρώτο Πόλεμο του Καραμπάχ.
Η εποχή της υποχώρησης της Ρωσίας έληξε με τον πόλεμο του 2008 [η ρωσική εισβολή στη Γεωργία] κι έδωσε τη θέση της σε μια επεκτακτική πολιτική διεκδικήσεων. Δεν ήταν μυστικό το ότι η Μόσχα επεδίωκε να αναπτύξει στρατεύματά της και στην περιοχή του Καραμπάχ. Η Τουρκία επίσης άλλαξε δραματικά: μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, η τουρκική πολιτική σκλήρυνε, και στο εσωτερικό αλλά και σε μια σειρά εξωτερικών επιχειρήσεων. Η Μόσχα και η Άγκυρα, παρότι συχνά βρίσκονταν αντιμέτωπες, κατάφερναν παρόλα αυτά να κλείνουν συμφωνίες μεταξύ τους -εκ μέρους των μικρότερων τοπικών συμμάχων τους.
Η σύγκρουση στο Καραμπάχ είχε ξεκινήσει το 1988 ως ένας αγώνας για αυτοδιάθεση του αρμενικού πληθυσμού που ζούσε μέσα στα όρια αυτού που αποτελούσε την Αυτόνομη Περιοχή του Ορεινού Καραμπάχ. Ο πόλεμος που ακολούθησε το 1991-1994 επιβλήθηκε πάνω στον πληθυσμό του Καραμπάχ. Σε αρκετές στιγμές στη διάρκεια του πρώτου πολέμου, το Καραμπάχ κινδύνευσε να χάσει τον πόλεμο και να εξοντωθεί. Αυτό ίσχυε όταν οι Αζέρικες δυνάμεις υπό την ηγεσία του εθνικιστή ηγέτη Αμπουλφάζ Ελτσίμπεη κατέλαβαν το 40% των εδαφών του Καραμπάχ το καλοκαίρι του 1992. Χρειάστηκε μια απελπισμένη και με πολλές απώλειες αντίσταση για να αντιστραφεί η ροή του πολέμου το 1993, η οποία οδήγησε στην κατάληψη του Κελμπαχάρ και των άλλων περιοχών [αζέρικα εδάφη εκτός του Καραμπάχ].
Σημείο καμπής
Για πολλά χρόνια οι διαπραγματεύσεις είχαν ως βάση την επιστροφή αυτών των κατεχόμενων περιοχών με αντάλλαγμα την αναγνώριση της αυτοδιάθεσης των Αρμενίων του Καραμπάχ. Όμως κάπου στη διαδρομή το αφήγημα άλλαξε. Δεν υπήρξε ποτέ μια ανοιχτή συζήτηση ούτε μια πλήρης παραδοχή αυτής της αλλαγής. Αλλά πλέον αντί να αναζητούμε συμβιβασμό και να επιχειρούμε να τερματίσουμε μια κατάσταση έντασης που κόστιζε στην Αρμενία -και στο Αζερμπαϊτζάν- εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια κάθε χρόνο, αντί να στέλνουμε νέους ανθρώπους σε χαρακώματα που θυμίζουν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, εμφανίστηκαν νέα συνθήματα: «Δεν θα επιστρέψουμε κανένα έδαφος». Αυτό υποτίθεται ότι αποτελούσε την απάντηση στην άρνηση του Αζερμπαϊτζάν να αποδεχτεί την θέληση του Καραμπάχ για αυτοδιάθεση. Απορρίπτοντας την επιστροφή κατεχόμενων εδαφών, έμπαινε τέλος σε κάθε πιθανή διαπραγμάτευση. Βάζοντας τέλος σε κάθε διαπραγμάτευση, γινόταν ήδη το πρώτο βήμα προς ένα νέο πόλεμο.
Αντί να εντοπίσει τις γεωπολιτικές αλλαγές στην περιοχή, αντί να δει τα κόκκινα φώτα συναγερμού μπροστά της, η κυβέρνηση Πασινιάν οδήγησε τη χώρα μέσα στη φωτιά, αντί να την απομακρύνει από αυτή.
Συμβολικά εδάφη
Αλλά τι ήταν αυτά τα εδάφη που διαδοχικές κυβερνήσεις αρνούνταν να τα επιστρέψουν; Ήταν εγκαταλειμμένες και κατεστραμμένες πόλεις και χωριά των Αζέρων, που εκτοπίστηκαν βίαια στη διάρκεια του πρώτου πολέμου. Δεν ζούσε πλέον κανείς σε αυτά. Υπήρχαν μόνο χαρακώματα, στα οποία στέλνονταν οι στρατιώτες να ξοδέψουν τα νιάτα τους. Τα εδάφη που όλοι αυτοί οι σκληροπυρηνικοί αρνούνταν να επιστρέψουν δεν ήταν πραγματικά εδάφη. Ήταν συμβολικά εδάφη.
Αποτελεί ειρωνεία ότι ένα έθνος της Διασποράς θα αποκτούσε τόσο μεγάλη εμμονή με μια συγκεκριμένη εδαφική περιοχή, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης.
Τα εδάφη, ακατοίκητα εδάφη, συμβολικά εδάφη, έγιναν πολύ πιο σημαντικά από τους ανθρώπους. Αυτό οδήγησε σε μια σειρά από πολιτικές γκάφες. Μόνο ένα παράδειγμα: Σύμφωνα με πρόσφατες συνεντεύξεις του Βλαντιμίρ Πούτιν, ένα από τα αιτήματα του Μπακού πριν από τον πόλεμο ήταν η επιστροφή των Αζέρων πολιτών στην Σούσι/Σούσα, κάτι που απέρριψε το Γερεβάν. Φανταστείτε να είχε γίνει αυτό αποδεκτό και να επέστρεφαν οι εθνοτικά Αζέροι να ζήσουν πλάι στους εθνοτικά Αρμένιους, και η αρμενική διοίκηση της πόλης να έπαιρνε μέτρα ένταξής τους, δημιουργώντας δίγλωσσα σχολεία και συνδιαχειριζόμενη τα δημοτικά ζητήματα μαζί τους. Κάτι τέτοιο θα αποτελούσε το πρώτο, υγιές βήμα προς την έξοδο από τη λογική της σύγκρουσης και την επανέναρξη μιας διαδικασίας μάθησης στην συνύπαρξη και την κοινή καθημερινή ρουτίνα. Φανταστείτε όλες τις χαμένες ευκαιρίες για πειραματισμούς σε δομές -διοικητικές, πολιτικές, πολιτισμικές- όπου θα συμμετείχαν τα μέλη και των δύο κοινοτήτων από κοινού. Δεν είναι ανέφικτο κάτι τέτοιο: Στις αρχές του 20ού αιώνα υπήρχαν πολιτικά κόμματα που είχαν ως μέλη Αρμένιους και Αζέρους, όπως και Κούρδους, Γεωργιανούς, Ρώσους και Πέρσες.
Ήταν τα τρομακτικά γεγονότα των αρχών του 20ού αιώνα αυτά που έβαλαν τέλος σε αυτόν τον πειραματισμό, τη συνύπαρξη και τον πλουραλισμό. Δεν έχει έρθει η ώρα να κοιτάξουμε προς τα πίσω και να διορθώσουμε τα λάθη του παρελθόντος;
Υψηλό τίμημα
Ο πόλεμος προκάλεσε ένα υψηλό κόστος στην αρμενική πλευρά: θάνατος χιλιάδων νέων ανθρώπων, ήττα και απώλεια εδαφών. Επιπλέον, η Αρμενία βρίσκεται περισσότερο από ποτέ υπό τη Ρωσική εποπτεία. Το Αζερμπαϊτζάν κέρδισε τον πόλεμο, αλλά επίσης με υψηλό κόστος, και όχι μόνο όσον αφορά τον αριθμό των θυμάτων πολέμου. Το Αζερμπαϊτζάν υποχρεούται να πληρώσει το τίμημα της τουρκικής βοήθειας και της ρωσικής «ουδετερότητας» στη διάρκεια των 44 ημερών του πολέμου. Πλέον, στα δυτικά του Αζερμπαϊτζάν βρίσκονται ρωσικά στρατεύματα, κάτι που το Μπακού επεδίωκε να αποφύγει από την εποχή της ανεξαρτητοποίησης από τη Σοβιετική Ένωση. Πολλοί στο Αζερμπαϊτζάν ανησυχούν από αυτό το γεγονός, την επιστροφή των Ρώσων στρατιωτών. Λιγότερη συζήτηση γίνεται στο Μπακού για τις συνέπειες της αυξανόμενης τουρκικής επιρροής και την πιθανή ανάπτυξη τουρκικών στρατευμάτων σε Αζερικά εδάφη.
Πόσες χώρες έχουν ταυτόχρονη παρουσία Ρωσικών και Τουρκικών στρατευμάτων στα εδάφη τους και ποιες είναι οι συνέπειες;
Ο πόλεμος έληξε με ένα νικητή κι ένα χαμένο. Αλλά μακροπρόθεσμα και οι δύο χώρες θα ανακαλύψουν ότι έχουν μικρότερη κυριαρχία τώρα από ό,τι είχαν πριν τις 27 Σεπτέμβρη του 2020.
Ας μη δημιουργήσουμε νέες «βεβαιότητες». Η συμφωνία της 9ης Νοέμβρη είναι μια συμφωνία εκεχειρίας και μια πολιτική συμφωνία. Διαρκεί για 5 χρόνια. Πάγωσε -προσωρινά- ένα ενεργό ηφαίστειο. Αλλά μην θεωρήσετε αυτή την κατάσταση ως τελική λύση. Μην υπολογίζετε στη Ρωσική παρουσία «για πάντα». Να θυμάστε, ακόμα και η ΕΣΣΔ μια μέρα εγκατέλειψε την περιοχή κι έφυγε.
Ήταν εφικτό να αποφευχθεί ο Δεύτερος Πόλεμος του Καραμπάχ. Η ήττα βρίσκεται στα 27 χρόνια που σπαταλήθηκαν χωρίς να βρεθεί μια ειρηνική λύση. Αν κοιτάξει κανείς αποστασιοποιημένα, και η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν είναι πολύ μικρές χώρες. Αν οι δυο πλευρές επιμείνουν να αρνούνται να μιλήσουν η μία με την άλλη και να λύσουν τα προβλήματά τους, τότε κράτη με ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες θα υλοποιήσουν αυτό το καθήκον για λογαριασμό τους.
