"Οι μεγάλοι φυσικοί επιστήμονες"

Η ενασχόληση με ένα βιβλίο που ξεφεύγει από τα όρια του επιστημονικού μας πεδίου περιέχει πάντα τον κίνδυνος να μιλάμε «επί παντός επιστητού». Ταυτόχρονα αποτελεί μια «πρόκληση» αλλά και «πρόσκληση» για άνοιγμα των οριζόντων σε νέα πεδία της γνώσης. Το βιβλίο του Χρήστου Κεφαλή «Οι Μεγάλοι Φυσικοί Επιστήμονες»1 που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις Εκδόσεις «Τόπος», παρουσιάζει ενδιαφέρον διότι δεν είναι ένα βιβλίο μόνο για ειδικούς, αλλά και για όσους αναζητούν επιστημονική απάντηση σε φυσικά και κοινωνικά φαινόμενα, έχοντας ως μεθοδολογικό πλαίσιο την κοσμοθεωρία του μαρξισμού, τον διαλεκτικό και ιστορικό υλισμό.

Στόχος του βιβλίου του Χ. Κεφαλή, είναι να παρουσιάσει τις εξελίξεις στις φυσικές επιστήμες στον 20ό αιώνα και να καταδείξει τον υλιστικό και αθεϊστικό τους χαρακτήρα και τη σημασία τους από την άποψη της ανανέωσης και εμπλουτισμού της μαρξιστικής διαλεκτικής. Με την πρωτοτυπία και τον πλούτο των προσεγγίσεών του, το συγκεκριμένο βιβλίο, ωθεί σε αναζητήσεις και προβληματισμούς στα μεγάλα θέματα γνώσης, ερμηνείας και αλλαγής του κόσμου.

Πιο συγκεκριμένα το βιβλίο πραγματεύεται το έργο και τη σκέψη των κορυφαίων φυσικών επιστημόνων του 20ού αιώνα ως τις μέρες μας. Ο αναγνώστης θα βρει κείμενα για τον Αϊνστάιν, τους πρωταγωνιστές της κβαντικής θεωρίας, Μπορ, Χάιζενμπεργκ, Ντιράκ, και τους συνεχιστές τους Φάινμαν και Γκελ-Μαν. Οι εξελίξεις στην κοσμολογία παρουσιάζονται μέσα από το έργο των Χόκινγκ, Λίντε, Γκαθ, Τούροκ και Στάινχαρντ, αλλά και του Εμμανουήλ Καντ, για τον οποίο ο Κεφαλής εκτιμά ότι είχε προκαταλάβει πολλές από τις σύγχρονες επιστημονικές ιδέες. Στη συνέχεια συζητούνται οι σύγχρονες προσπάθειες για την ενοποίηση των φυσικών δυνάμεων (βαρύτητας, ηλεκτρομαγνητισμού κά), μέσα από τις θεωρίες των χορδών, των βρόχων, κ.ά. Εδώ περιλαμβάνονται οι Γουάινμπεργκ, Κάκου, Σβαρτζ, Γκριν, Γκρος, Γουίτεν, Σμόλιν και Ροβέλι. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με μια επισκόπηση των εξελίξεων στη βιολογία, μέσα από το έργο των Κρικ, Μάιρ και Ντόκινς.

Η επιλογή αυτής της προσέγγισης από το συγγραφέα δεν είναι τυχαία. Συνδέεται με το γεγονός, που ο ίδιος επισημαίνει στην εκτενή εισαγωγή του, της ανάγκης υπέρβασης των δογματικών προσεγγίσεων, που επιχειρούν να επιβάλλουν στη φυσική επιστήμη ένα έτοιμο και εκ των προτέρων επινοημένο «διαλεκτικό» σχήμα, αντί να παίρνουν ως βάση τις ίδιες τις επιστημονικές θεωρίες. Όπως ο ίδιος τονίζει:

«Η προώθηση της μαρξιστικής κοσμοθεωρίας δεν μπορεί να γίνει με έτοιμες φιλοσοφικές θέσεις, επιστρατεύοντας τον υλισμό όπως παραδό­θηκε από τους κλασικούς. Οι μαρξιστές επείγει να αφομοιώσουν το περιεχόμενο της φυσικής επιστήμης στις φιλοσοφικές τους επεξεργασίες και όχι να αποφασίζουν προκαταβολικά με έτοιμα επιχειρήματα τι πρέπει να πει η επιστήμη για να τους είναι αποδεκτή… Αυτή η εργασία μπορεί προφανώς να γίνει μόνο ξεκινώντας από τα αποτελέσματα της επιστήμης, στη βάση της πραγματικής ανάπτυξής της, με την αποδοχή των θεωριών της, και όχι με ανόητες προσπάθειες να αποδειχτεί ότι ο δρόμος της επιστήμης είναι λαθεμένος και ότι ο μαρξισμός εμπεριέχει μια αντιστράτευση σε αυτόν» (σελ. 45, 44).

Ο Κεφαλής εκτιμά ότι ακόμη και κορυφαίοι μαρξιστές, όπως ο Ένγκελς, δεν απέφυγαν πάντα αυτό τον κίνδυνο, ενώ οι σχηματικές προσεγγίσεις που κυριάρχησαν, με λίγες εξαιρέσεις, στη σταλινική περίοδο και αργότερα, οδήγησαν σε στρεβλώσεις του μαρξισμού. Το αποτέλεσμα ήταν να παρανοηθούν συχνά οι επιστημονικές εξελίξεις και να καταγγελθούν ως «ιδεαλιστικές» ή «θετικιστικές», θεωρίες, ιδέες και γενικεύσεις των μεγάλων φυσικών που στην πραγματικότητα προωθούν τη διαλεκτική σκέψη καιυλιστική κοσμοαντίληψη.

Η κεντρική θέση που υποστηρίζεται στο έργο «Οι Μεγάλοι Φυσικοί Επιστήμονες», είναι ότι η εικόνα του κόσμου που προκύπτει από τις ανακαλύψεις των κορυφαίων φυσικών του 20ού αιώνα έχει στο επίκεντρό της τις έννοιες της αντιφατικότητας, της αυθυπαρξίας και της αυτοεξέλιξης της ύλης, που βρίσκονται στη βάση της μαρξιστικής διαλεκτικής. Ταυτόχρονα υπογραμμίζονται τα αθεϊστικά και ριζοσπαστικά συμπεράσματα που συνάγουν από τις θεωρίες τους οι κορυφαίοι φυσικοί, οι περισσότεροι από τους οποίους είναι «αυθόρμητοι υλιστές» διαλεκτικοί όπως θάλεγε και ο Λένιν. Μέσα από τη διαδοχική εξέτασή των αντιλήψεων τους, επιχειρείται να αναδειχτεί η διαδοχή των επιστημονικών θεωριών ως μια διαλεκτική ανέλιξη αλληλένδετων στιγμών προς την ενιαία γνώση της φύσης.

Από την πλούσια επιχειρηματολογία του έργου εντοπίζουμε ορισμένα βασικά θέματα:  

• Η αμετακίνητη αντιφατικότητα όλων των οντοτήτων της φύσης. Η ισοδυναμία της μάζας και της ενέργειας που καθιέρωσε ο Αϊνστάιν με τη θεωρία της σχετικότητας εκφράζεται συγκεκριμένα με τη συνύπαρξη σωματιδιακών και κυματικών γνωρισμάτων σε όλες τις οντότητες του κβαντικού μικρόκοσμου. Το αποτέλεσμα είναι η εσωτερική διακύμανση της ύλης και ο μη «ταυτοτικός» χαρακτήρας της, έκφραση του οποίου, εκτιμά ο Κεφαλής, είναι η κβαντική απροσδιοριστία, την οποία εκφράζουν οι περίφημες σχέσεις αβεβαιότητας του Χάιζενμπεργκ.

• Οι αναλογίες στη δόμηση των επιπέδων της φύσης. Σε όλα τα επίπεδα (κβαντικός κόσμος, ζωή, ανθρώπινη κοινωνία) υφίσταται μια αντίστοιχη αντιθετική διαφοροποίηση, που περιλαμβάνει μια στατική, μια κινητική και μια παράγωγη ενδιάμεση οντότητα. Στο κβαντικό επίπεδο πρωτόνιο, ηλεκτρόνιο, νετρόνιο. Στη ζωή DNA, πρωτεΐνες, RNA. Στην ανθρώπινη κοινωνία αστική τάξη, προλεταριάτο, μικροαστοί. Στα αρχικά στάδια της εξέλιξης κυριαρχεί το στατικό στοιχείο κάθε επιπέδου, στη συνέχεια όμως η πρωτοκαθεδρία περνά στο κινητικό στοιχείο (σελ. 26-28). Κίνηση, μεταβολή, εξέλιξη ή «τα πάντα ρει» όπως έλεγε ο Ηράκλειτος

• Σε κανένα σημείο οι διαχωριστικές γραμμές στη φύση δεν παγιώνονται σε ένα αμετακίνητο όριο. Ακόμη και τέτοιες ακραίες καταστάσεις της ύλης, όπως οι μαύρες τρύπες, όπου, σύμφωνα με τη θεωρία της σχετικότητας, ύλη και φως εγκλωβίζονται αναπόδραστα, μετασχηματίζονται στο αντίθετό τους όταν ληφθούν υπόψη οι συνέπειες της κβαντικής θεωρίας. Η μαύρη τρύπα, όπως έδειξε ο Χόκινγκ, μπορεί να εκρήγνυται, αυτό όντας η βάση της κοσμολογίας της μεγάλης έκρηξης. Ο Κεφαλής, σε αντίθεση με άλλους μαρξιστές, υπερασπίζει τη μεγάλη έκρηξη ως μια υλιστική θεωρία, μια συγκεκριμένη κατάδειξη του «χωρισμού του ενιαίου και η γνώση των αντιθετικών του πλευρών», που ο Λένιν θεωρούσε ως την ουσία της διαλεκτικής (σελ. 176-181, 15-16 κ.ά.).

• Η φυσική επιστήμη ακολουθεί μια μεθοδολογία ανάλογη εκείνης του Μαρξ στο Κεφάλαιο, εστιάζοντας στην ανακάλυψη και περιγραφή του «κυττάρου» κάθε επιπέδου. Στην κβαντική μηχανική, όπως την επεξεργάστηκε ο Φάινμαν, αναλύονται τα στοιχειώδη συμβάντα του μικρόκοσμου, η μετακίνηση των σωματιδίων και η μεταξύ τους ανταλλαγή φωτονίων, μέσω αφαιρέσεων όπως το ιδανικό και το πραγματικό ηλεκτρόνιο (με τον ίδιο τρόπο που ο Μαρξ αναλύει την ανταλλαγή εμπορευμάτων μέσω αφαιρέσεων, όπως η αφηρημένη και η συγκεκριμένη εργασία). Στο κύτταρο της ζωής, το γονίδιο εντοπίζεται παρόμοια από τον Ντόκινς ως η μονάδα της εξέλιξης (σελ. 129-131, 340, κ.λπ.).

• Η ενοποίηση των θεμελιωδών δυνάμεων της φύσης μέσα από τις πρόσφατες θεωρίες των χορδών και των βρόχων, παραπέμπει στη αντίληψη του Λένιν για τη γνώση και αναγνώριση της ταυτότητας των αντιθέσεων. Σύμφωνα με τη σύγχρονη φυσική στις ακραίες συνθήκες της μεγάλης έκρηξης (1032 οΚ) οι θεμελιώδεις δυνάμεις της φύσης (βαρύτητα, ηλεκτρομαγνητισμός, ασθενής και ισχυρή δύναμη) συγχωνεύονται σε μια ενιαία δύναμη. Έξω από αυτά τα όρια όμως διαχωρίζονται, καταδεικνύοντας τη θεμελιώδη στην υλιστική διαλεκτική υπεροχή της αντίθεσης απέναντι στην ενότητα (σελ. 255-257, κ.ά.).  

Πέρα από τις παραπάνω γενικές ιδέες, ο αναγνώστης θα βρει ένα πλήθος εντυπωσιακές λεπτομέρειες για τις πιο πρόσφατες επιστημονικές ανακαλύψεις και θεωρίες, όπως ο πληθωρισμός, η σκοτεινή ύλη και η ενέργεια στην κοσμολογία, οι επιπλέον διαστάσεις της θεωρίας χορδών, κ.ά. Αν και η διεξοδική παρουσίασή τους διαφεύγει από τα όρια της παρούσας κριτικής, παραθέτουμε ορισμένα χαρακτηριστικά σημεία που νομίζουμε ότι θα τραβήξουν το ενδιαφέρον του.  

• Οι θεωρίες των χορδών και των βρόχων, ερευνούν σήμερα απειροστά μήκη και χρονικά διαστήματα της τάξης των 10-33 cm, το μήκος του Πλανκ και ο αντίστοιχος χρόνος του Πλανκ, ο οποίος απαιτείται για να διανύσει το φως αυτό το μήκος. Σε αυτά τα απειροστά μεγέθη αποδεικνύεται ότι ο χώρος και ο χρόνος είναι κβαντισμένοι και ασυνεχείς, δηλαδή τα παραπάνω μεγέθη αντιπροσωπεύουν ουσιαστικά το μίνιμουμ μήκος και χρόνο, που δεν μπορεί να διαιρεθεί παραπέρα. Η δομή του χώρου και του χρόνου αναπαρίσταται στη θεωρία των βρόχων ως ένας κβαντικός αφρός που εξελίσσεται ασυνεχώς και αλματικά, ένα δείγμα της ικανότητας του ανθρώπινου νου να γνωρίσει ακόμη και το απείρως μικρό.

• Τα στοιχειώδη μεγέθη του μήκους και του χρόνου του Πλανκ είναι ταυτόχρονα η έκταση στην οποία περιορίζεται το Σύμπαν στη στιγμή της μεγάλης έκρηξης, η οποία αντιπροσωπεύει ουσιαστικά την έκρηξη μιας μαύρης τρύπας στην οποία έχει συγκεντρωθεί μέσω της βαρύτητας η άπειρη ύλη των γαλαξιών. Στη στιγμή της έκρηξης το Σύμπαν (πιο σωστά το μέρος του Σύμπαντος στο οποίο λαβαίνει χώρα η έκρηξη) διέπεται από τους νόμους της θεωρίας των χορδών και της πιο γενικής θεωρίας-Μ. Η μελέτη της κατάστασής του με βάση τη θεωρία των χορδών αποκαλύπτει ότι στη φάση που προηγείται της έκρηξης όλα τα χαρακτηριστικά του Σύμπαντος, ακόμη και οι φυσικές σταθερές και οι νόμοι, υφίστανται δραστικές μεταβολές. Σύμφωνα με το κυκλικό μοντέλο των Τούροκ και Στάινχαρντ, που περιγράφει τη μεγάλη έκρηξη ως μια σύγκρουση κοσμικών χορδών ή βρανών:

«Σύμφωνα με το κυκλικό μοντέλο, οι φυσικοί που θα εκτελούν τα ίδια πειράματα κατά τα τελευταία δέκα δισεκατομμύρια χρόνια πριν από την επόμενη σύγκρουση των βρανών θα ανιχνεύσουν μια ευμεγέθη διαφοροποίηση των σταθερών… Λίγες στιγμές πριν από τη σύγκρουση, οι ούτως ή άλλως ταχύτατες μεταβο­λές προσλαμβάνουν δραματικές διαστάσεις: τα σωματίδια χάνουν τις μάζες τους και οι νόμοι της φύσης επανέρχονται σε μια πολύ απλούστερη και πιο συμμετρική μορφή… Ξαφνικά, όλο το διάστημα θα λαμπαδιάσει από νέα ύλη και ακτινοβολία που γέννησε η σύγκρουση… Τα κουάρκ και τα γκλουόνια από τα οποία είμαστε όλοι φτιαγμένοι προστίθενται στην πλημμυρίδα των κουάρκ και των γκλουονίων που δημιούργησε η έκρηξη και ο κοσμικός κύκλος ανανεώνεται…» (σελ. 217).

Το κυκλικό μοντέλο εξηγεί έτσι το «πριν» της μεγάλης έκρηξης, παρουσιάζοντάς τη ως το τέλος ενός προηγούμενου κοσμικού κύκλου και καταρρίπτοντας τα θεολογικά συμπεράσματα που είχαν σπεύσει να εξάγουν ορισμένοι από αυτήν.

• Από την άλλη μεριά, η θεωρία του πληθωρισμού εξηγεί τη διαδικασία της μεγάλης έκρηξης. Σύμφωνα με αυτή, στα 10-33 sec μετά την έκρηξη, ακολουθεί μια διαδικασία αλματικής επέκτασης του Σύμπαντος κατά ένα παράγοντα της τάξης του 1050. Αυτό προκαλείται από μια ιδιότυπη, απωθητική βαρυτική δύναμη, καθώς στις ακραίες συνθήκες της έκρηξης η βαρύτητα γίνεται απωθητική, μια περίπτωση, σύμφωνα με τον Κεφαλή, της διαλεκτικής μετατροπής στο αντίθετο, από τις πολλές που παρουσιάζονται στη σύγχρονη φυσική. Σύμφωνα με τους θεμελιωτές του, τον Α. Γκαθ και τον Α. Λίντε, ο πληθωρισμός μπορεί να συνεχίζεται αέναα, παράγοντας αλυσιδωτές μεγάλες εκρήξεις σε διάφορα μέρη του Σύμπαντος, τα οποία ορίζονται ως μίνι-Σύμπαντα σε ένα άπειρο Σύμπαν. Με τα λόγια του Λίντε:

«Προηγούμενα πιστεύαμε ότι το Σύμπαν μας ήταν σαν ένα σφαιρικό μπαλόνι. Στη νέα εικόνα, είναι σαν ένα μπαλόνι, που παράγει μπαλόνια, που παράγουν μπαλόνια. Αυτό είναι ένα μεγάλο φράκταλ. Οι Έλληνες σκέφτονταν γύρω από το Σύμπαν μας ως μια ιδανική σφαίρα, επειδή αυτή ήταν η καλύτερη εικόνα που είχαν στη διάθεσή τους. Η ιδέα του 20ού αιώνα είναι ένα φράκταλ, η ομορφιά ενός φράκταλ. Τώρα έχεις αυτά τα φράκταλ. Ρωτάμε, πόσοι διαφορετικοί τύποι αυτών των στοιχείων των φράκταλ υπάρχουν, που είναι μη αναγώγιμοι ο ένας στον άλλο; Και ο αριθμός θα είναι εκθετικά μεγάλος, και στα πιο απλά μοντέλα είναι περίπου 10 στη δεκάτη, στη δεκάτη, στην εβδόμη» (σελ. 202).

Στο καθένα από αυτά τα μίνι-Σύμπαντα οι ίδιοι νόμοι της φύσης μπορεί να πραγματώνονται διαφορετικά, καθώς σύμφωνα με τη θεωρία χορδών, εκτός από τις τέσσερεις οικείες διαστάσεις μας (τρεις του χώρου μήκος-πλάτος-ύψος και μια του χρόνου), υπάρχουν άλλες έξι διαστάσεις τυλιγμένες σε απείρως μικρό μέγεθος ώστε να μη φαίνονται, και ο τρόπος τυλίγματός τους στο κάθε μίνι-Σύμπαν μπορεί να διαφέρει!!!

• Εκτός από τη γνωστή μας ύλη (μαζικά σωματίδια, φως), το Σύμπαν αποδεικνύεται να περιλαμβάνει και άλλες μορφές ύλης, αποκαλούμενες σκοτεινή ύλη και σκοτεινή ενέργεια. Οι μορφές αυτές δεν αλληλεπιδρούν ή αλληλεπιδρούν ελάχιστα με τη γνωστή μας ύλη, αποτελώντας το 95% περίπου της συνολικής ύλης, με τη γνωστή μας ύλη να περιορίζεται σε ένα 5%!!!

Τα ποσοστά της οικείας ύλης, της σκοτεινής ύλης και της σκοτεινής ενέργειας τροποποιούνται σε διάφορα στάδια της συμπαντικής ιστορίας, με την εξέλιξη να συντελείται παντού αυθόρμητα και χωρίς καμιά ανάγκη για οποιαδήποτε εξωτερική παρέμβαση. Το τελευταίο σημείο τονίζεται ισχυρά από τον Χόκινγκ, σε μια ρητή δήλωση των αθεϊστικών συμπερασμάτων της σύγχρονης φυσικής:

«Δεν υπάρ­χει… η ανάγκη για κάποιους νέους νόμους που θα καθορίζουν τις οριακές συν­θήκες του χωροχρόνου ή για την επίκληση ενός Θεού. Μπορεί κανείς να πει: “Οι οριακές συνθήκες του Σύμπαντος είναι ότι το Σύμπαν δεν έχει όρια”. Το Σύμπαν περιέχει πλήρως τον εαυτό του και δεν επηρεάζεται από οτιδήποτε άλλο έξω από αυτό. Δεν δημιουργείται ούτε καταστρέφεται: ΥΠΑΡΧΕΙ…» (σελ. 181).  

Σχεδόν σε κάθε κεφάλαιο περιλαμβάνονται τέτοια εντυπωσιακά δείγματα των ασύλληπτων ανακαλύψεων της επιστήμης, είτε πρόκειται για θέματα όπως η ολογραφική αρχή στη θεωρία χορδών (την οποία ο Κεφαλής θεωρεί ως μια επιστημονική συγκεκριμενοποίηση της αντίληψης του Λένιν για την αντανάκλαση), είτε για την παράξενη εικόνα των οντοτήτων και των δυνάμεων του ατομικού πυρήνα, την οποία έφερε σε φως ο Γκελ-Μαν (μια αναποδογυρισμένη εκδοχή της διαλεκτικής των ηλεκτρονίων, περίπου όπως η διαλεκτική του Χέγκελ ήταν το ανάποδο εκείνης του Μαρξ) και πλήθος άλλα. Θα αφήσουμε, ωστόσο, τον ίδιο τον αναγνώστη να τα ανακαλύψει.

Στον επίλογο, ο συγγραφέας επιχειρεί μια σκιαγράφηση των βάσεων της διαλεκτικής λογικής, ειδικά της έννοιας της αντίφασης, σε συνάφεια με το περιεχόμενο των σύγχρονων επιστημονικών θεωριών. Σε αυτή τη βάση επεξηγεί ορισμένα παράδοξα γνωρίσματά τους, όπως η διατύπωση της θεωρίας χορδών σε 10 διαστάσεις, συνδέοντάς τα με τη διαλεκτική αντίληψη της αλληλεπίδρασης (σελ. 371-382).

Εν κατακλείδι, ο Κεφαλής τονίζει τη σημασία και την αναγκαιότητα ενός διαλόγου ανάμεσα στους φυσικούς και τους μαρξιστές, ώστε οι μαρξιστές να διδαχθούν από τις πηγαίες διαλεκτικές τάσεις των μεγάλων φυσικών, αλλά και να δώσουν μια ώθηση ώστε οι τάσεις αυτές να γίνουν πιο συνειδητές. Ο ίδιος παραθέτει περιπτώσεις όπου οι ίδιοι οι μεγάλοι φυσικοί εξήγαγαν από μόνοι τους τα κοινωνικά και κοσμοθεωρητικά συμπεράσματα των θεωριών τους. Η μεγάλη πλειοψηφία τους, με χαρακτηριστικά παραδείγματα τους Ντιράκ, Φέινμαν, Γκελ-Μαν, Χόκινγκ, Λίντε, Τούροκ, Γουάινμπεργκ, Σμόλιν, Ροβέλι, Κρικ, Μάιρ, Ντόκινς, κ.ά., υποστηρίζει μαχητικά αθεϊστικές θέσεις. Ο Αϊνστάιν αποδέχτηκε το 1949 την ιστορική αναγκαιότητα του σοσιαλισμού, στο διάσημο δοκίμιό του «Γιατί σοσιαλισμός;», ενώ ο Χάιζενμπεργκ και ο Κάκου έχουν αναφερθεί ρητά στη διαλεκτική.

Εξαιρετικά σημαντικό είναι ένα απόσπασμα όπου ο Μίτσιο Κάκου, διαπρεπής Αμερικανο-ϊάπωνας φυσικός, παρουσιάζει την αρχή της ρήξης της συμμετρίας, θεμελιώδη στην κοσμολογία της μεγάλης έκρηξης, με αναφορές στο διαλεκτικό νόμο της μετατροπής της ποσότητας σε ποιότητα και στις κοινωνικές επαναστάσεις:

«Αυτή είναι η ουσία της διαλεκτικής. Σύμφωνα με αυτή τη φιλοσοφία, όλα τα αντικείμενα (οι άνθρωποι, τα αέρια, το ίδιο το Σύμπαν) περνούν από μια σειρά σταδίων. Κάθε στάδιο χαρακτηρίζεται από μια σύγκρουση ανάμεσα σε δυο αντιτι­θέμενες δυνάμεις. Η φύση αυτής της σύγκρουσης καθορίζει στην πραγματικότητα τη φύση του σταδίου. Όταν η σύγκρουση επιλύεται, το αντικείμενο πηγαίνει σε ένα ανώτερο στάδιο, αποκαλούμενο η σύνθεση, όπου ξεκινά μια νέα αντίφαση, και η διαδικασία ξεκινά πάλι σε ένα ανώτερο επίπεδο.

Οι φιλόσοφοι το αποκαλούν αυτό μετάβαση από την “ποσότητα“ στην “ποιό­τητα“. Μικρές ποσοτικές αλλαγές τελικά συσσωρεύονται ώσπου υπάρχει μια ποι­οτική ρήξη με το παρελθόν. Αυτή η θεωρία εφαρμόζεται στις κοινωνίες επίσης. Οι εντάσεις σε μια κοινωνία μπορεί να αυξηθούν δραματικά, όπως έκαναν στη Γαλ­λία στα τέλη του 18ου αιώνα. Οι αγρότες αντιμετώπιζαν την πείνα, αυθόρμητες εξεγέρσεις για τροφή λάβαιναν χώρα, και η αριστοκρατία υποχώρησε πίσω από τα κάστρα της. Όταν οι εντάσεις έφτασαν στο σημείο ρήξης, μια μετάβαση φάσης συνέβηκε από το ποσοτικό στο ποιοτικό: Οι αγρότες πήραν τα όπλα, κατέλαβαν το Παρίσι και εκπόρθησαν τη Βαστίλη» (σελ. 257).

Τοποθετήσεις όπως αυτές του Κάκου πέρα από την επιστημονική έχουν και μια προφανή πολιτική σημασία. Ενισχύουν την πεποίθηση ότι ο καπιταλισμός της αγοράς δεν είναι η τελευταία λέξη της ιστορίας και ότι ο αγώνας για την ανατροπή του συμβαδίζει με τις τάσεις της κοινωνικής εξέλιξης και με την άποψη της επιστήμης.

Θα συστήσουμε θερμά το βιβλίο του Χρήστου Κεφαλή σε όλους όσους ενδιαφέρονται για τα φιλοσοφικά θεμέλια του μαρξισμού και για τα κοσμοθεωρητικά ζητήματα που βάζουν οι φυσικές επιστήμες. Προσφέρει –για να παραφράσουμε μια διάσημη ρήση του Μαρξ– γνώση και ιδέες, χρήσιμες όχι μόνο στο να καταλάβουμε αλλά και να αλλάξουμε τον κόσμο.  

Σημειώσεις.

1. Τα πλήρη στοιχεία του βιβλίου: Χρήστος Κεφαλής, Οι Μεγάλοι Φυσικοί Επιστήμονες, εκδ. Τόπος, Αθήνα 2015, σελ. 382, 19 €. Πληροφορίες: Εκδόσεις Τόπος, Πλαπούτα 2 και Καλλιδρομίου, 210 8222835,http://www.toposbooks.gr/contents/books_details.php?nid=371.  

*Μέλος ΚΕ ΣΥΡΙΖΑ