Οι σταλινικές εκκαθαρίσεις των Πολωνών κομμουνιστών

Οι στα­λι­νι­κές εκ­κα­θα­ρί­σεις του 1936-38 πα­ρέ­συ­ραν πολλά ηγε­τι­κά στε­λέ­χη και ακτι­βι­στές ξένων κομ­μου­νι­στι­κών κομ­μά­των που βρί­σκο­νταν στην ΕΣΣΔ και ερ­γά­ζο­νταν στην Κο­μι­ντέρν ή άλλα σο­βιε­τι­κά ιδρύ­μα­τα. Τι είναι αυτό που κάνει ξε­χω­ρι­στή την πε­ρί­πτω­ση των Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στών;

Πραγ­μα­τι­κά, στα 1937-38 έλαβε χώρα μια ευ­ρεία εκ­κα­θά­ρι­ση στα εθνι­κά τμή­μα­τα της Κο­μι­ντέρν. Αυτό που κάνει ξε­χω­ρι­στή την εκ­κα­θά­ρι­ση των Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στών είναι ο κα­θο­λι­κός της χα­ρα­κτή­ρας. Από μια εκα­το­ντά­δα ηγε­τι­κών στε­λε­χών του ΚΚ Πο­λω­νί­ας, μελών του ΠΓ και της ΚΕ, βου­λευ­τών, κ.ά., επέ­ζη­σε ένας. Από τα 3817 μέλη του ΚΚ Πο­λω­νί­ας που βρί­σκο­νταν στην ΕΣΣΔ το 1936 επέ­ζη­σαν λι­γό­τε­ρα από 100 και από τις 15.000 πε­ρί­που Πο­λω­νούς αντι­φα­σί­στες λίγες εκα­το­ντά­δες. Όλοι αυτοί οι αγω­νι­στές, που είχαν κα­τα­φύ­γει στην ΕΣΣΔ για να απο­φύ­γουν τις διώ­ξεις της δι­κτα­το­ρί­ας του Piłsudski, κα­τη­γο­ρή­θη­καν ως πρά­κτο­ρες της POW, της πα­ρα­στρα­τιω­τι­κής ορ­γά­νω­σης του Πο­λω­νού δι­κτά­το­ρα, κα­τά­σκο­ποι και σα­μπο­τέρ, και εξο­ντώ­θη­καν. Ανά­με­σά τους πε­ρι­λαμ­βά­νο­νταν σύ­ντρο­φοι της Ρόζας Λού­ξε­μπουργκ και του Λένιν, που είχαν συμ­με­τά­σχει ενερ­γά στον Οκτώ­βρη και το ρω­σι­κό εμ­φύ­λιο, νε­α­ροί μα­χη­τές φυ­λα­κι­σμέ­νοι για χρό­νια στη χώρα τους, μαρ­ξι­στές δια­νο­ού­με­νοι και καλ­λι­τέ­χνες.

Είναι επί­σης αξιο­ση­μεί­ω­το ότι οι εκ­κα­θα­ρί­σεις στο πο­λω­νι­κό κόμμα άρ­χι­σαν ήδη από το 1933, πολύ πριν από τα άλλα κομ­μου­νι­στι­κά κόμ­μα­τα. Σε επι­στέ­γα­σμα, το πο­λω­νι­κό κόμμα δια­λύ­θη­κε, με από­φα­ση της Κο­μι­ντέρν τον Αύ­γου­στο του 1938, μετά από εντο­λή του Στά­λιν, ως μια σφη­κο­φω­λιά πρα­κτό­ρων – η μο­να­δι­κή τέ­τοια πε­ρί­πτω­ση στην ιστο­ρία της Κο­μι­ντέρν.

Ποιοι λόγοι ώθη­σαν τον Στά­λιν να προ­βεί σε μια τέ­τοια πλήρη εκ­κα­θά­ρι­ση του πο­λω­νι­κού κόμ­μα­τος; Πώς με­θο­δεύ­τη­κε και υλο­ποι­ή­θη­κε στην πράξη;

Υπήρ­ξε ένας συν­δυα­σμός πα­ρα­γό­ντων. Θα εντο­πί­σω ως πιο ση­μα­ντι­κό την ανε­ξαρ­τη­σία του πο­λω­νι­κού κόμ­μα­τος, στο οποίο δεν είχε γίνει δυ­να­τό να επι­βλη­θεί μια ηγε­σία πιστή στον Στά­λιν. Αυτό απαι­τεί βέ­βαια μια ιστο­ρι­κή ανα­δρο­μή για να γίνει συ­γκε­κρι­μέ­να κα­τα­νοη­τό.

Όταν το 1919 δη­μιουρ­γή­θη­κε η Κο­μι­ντέρν, τα πε­ρισ­σό­τε­ρα κομ­μου­νι­στι­κά κόμ­μα­τα βα­σί­ζο­νταν σε ελ­λι­πείς κι­νη­μα­τι­κές εμπει­ρί­ες και μαρ­ξι­στι­κές πα­ρα­δό­σεις. Επι­πρό­σθε­τα, μέσα στις υπε­ραι­σιό­δο­ξες προσ­δο­κί­ες που γέν­νη­σε η ρω­σι­κή επα­νά­στα­ση κυ­ριάρ­χη­σαν υπε­ρα­ρι­στε­ρές τά­σεις και δεν έγινε δυ­να­τό να αφο­μοιω­θεί κρι­τι­κά η εμπει­ρία του Οκτώ­βρη και να συν­δυα­στεί με τα γό­νι­μα στοι­χεία του κι­νή­μα­τος κάθε χώρας. Στις συν­θή­κες αυτές απο­δεί­χτη­κε εύ­κο­λο για τον Στά­λιν, μετά την επι­κρά­τη­σή του στην ΕΣΣΔ, να αλώ­σει τα κόμ­μα­τα της Κο­μι­ντέρν, το­πο­θε­τώ­ντας στο τι­μό­νι πιστά στα­λι­νι­κά στε­λέ­χη, αυτό όντας το νόημα της λε­γό­με­νης μπολ­σε­βι­κο­ποί­η­σης.

Το ΚΚ Πο­λω­νί­ας ήταν μια από τις ελά­χι­στες εξαι­ρέ­σεις στον κα­νό­να. Το κόμμα βα­σί­στη­κε σε μια γνή­σια εγ­χώ­ρια επα­να­στα­τι­κή πα­ρά­δο­ση, συ­μπυ­κνω­μέ­νη στην 20ετή πο­λι­τι­κή και θε­ω­ρη­τι­κή ερ­γα­σία της Ρόζας Λού­ξε­μπουργκ. Παρά τα λάθη της, στο εθνι­κό ζή­τη­μα κυ­ρί­ως, τα οποία επέ­κρι­νε δι­καιο­λο­γη­μέ­να ο Λένιν, μετά το ρω­σι­κό κόμμα η Ρόζα εν­σάρ­κω­σε την κα­λύ­τε­ρη τάση μέσα στη Β΄ Διε­θνή. Η πο­λω­νι­κή σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία στά­θη­κε το 1914 σε διε­θνι­στι­κό έδα­φος και οι αγω­νι­στές που συ­γκρό­τη­σαν το πο­λω­νι­κό κόμμα είχαν πε­ρά­σει από την εμπει­ρία των δυο με­γά­λων ρω­σι­κών επα­να­στά­σε­ων του 1905 και του 1917. Αυτές οι ισχυ­ρές επα­να­στα­τι­κές ρίζες επέ­τρε­ψαν στο ΚΚ Πο­λω­νί­ας να δια­τη­ρή­σει μια κρι­τι­κή στάση απέ­να­ντι στις εξε­λί­ξεις στο κομ­μου­νι­στι­κό κί­νη­μα με την άνοδο του Στά­λιν και τη γρα­φειο­κρα­τι­κο­ποί­η­ση στην ΕΣΣΔ.

Μια άλλη ιδιο­μορ­φία ήταν ότι, λόγω της κυ­ριαρ­χί­ας της πα­ρά­δο­σης της Ρόζας, δεν ανα­πα­ρά­χθη­καν στο πο­λω­νι­κό κόμμα οι φρα­ξιο­νι­στι­κές διαι­ρέ­σεις σε στα­λι­νι­κή, τρο­τσκι­στι­κή και δε­ξιά-μπου­χα­ρι­νι­κή πτέ­ρυ­γα, όπως έγινε συχνά υπο­βαθ­μι­σμέ­να, σε άλλα ΚΚ της Δυ­τι­κής Ευ­ρώ­πης. Το κόμμα διόρ­θω­σε από το 1921 τα λάθη της Ρόζας στο εθνι­κό, στη συ­νέ­χεια όμως έκανε ένα σο­βα­ρό λάθος το Μάη του 1926 όταν η ηγε­τι­κή ομάδα των Koszutska, Warski, κ.ά., των μα­θη­τών της Ρόζας, θε­ώ­ρη­σε ότι ο Piłsudski έφερ­νε κάτι πιο προ­ο­δευ­τι­κό σε σύ­γκρι­ση με την αστι­κή αντί­δρα­ση και υπο­στή­ρι­ξε το πρα­ξι­κό­πη­μά του. Τότε το κόμμα χω­ρί­στη­κε σε δυο ομά­δες, η άλλη όντας εκεί­νη του Leński, όμως παρά την αρ­νη­τι­κή επί­δρα­ση του φρα­ξιο­νι­στι­κού αγώνα στα 1926-29, το «λάθος του Μάη» διορ­θώ­θη­κε επί­σης.

Στο πο­λω­νι­κό κόμμα δια­τη­ρή­θη­κε έτσι μια αξιο­ση­μεί­ω­τη επα­να­στα­τι­κή συ­νέ­χεια και οι πα­ρα­δό­σεις της Λού­ξε­μπουργκ πα­ρέ­μει­ναν ζω­ντα­νές σε όλη τη διάρ­κεια της ύπαρ­ξής του. Ακόμη και η φι­λο-στα­λι­νι­κή πτέ­ρυ­γα του Leński, που ήρθε στην ηγε­σία το 1929, διέ­φε­ρε ου­σια­στι­κά από τους πα­ρα­δο­σια­κούς στα­λι­νι­κούς ηγέ­τες. Ο Leński είχε σπου­δά­σει φι­λο­σο­φία και, όταν ήταν Γε­νι­κός Γραμ­μα­τέ­ας, πα­ρέ­με­νε στα 1932-35 στο κόμμα μια τρο­τσκι­στι­κή ομάδα, πράγ­μα αδια­νό­η­το αλλού. Ο λόγος που η ομάδα του συ­ντά­χτη­κε με τον Στά­λιν ήταν οι δε­σμοί τους στο Λαϊκό Επι­τρο­πά­το Εθνο­τή­των στα χρό­νια του εμ­φυ­λί­ου και όχι κά­ποια ορ­γα­νι­κή σύν­δε­ση με το στα­λι­νι­σμό και τις με­θό­δους του.

Η ανε­ξαρ­τη­σία γνώ­μης των Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στών επέ­δρα­σε κα­θο­ρι­στι­κά στην από­φα­ση του Στά­λιν να δια­λύ­σει το πο­λω­νι­κό κόμμα, καθώς φο­βό­ταν ότι μελ­λο­ντι­κά θα μπο­ρού­σε να αντι­τα­χθούν σε απο­φά­σεις του για την Πο­λω­νία, για πα­ρά­δειγ­μα στην προ­σέγ­γι­ση με τη να­ζι­στι­κή Γερ­μα­νία. Ση­μα­ντι­κό ρόλο έπαι­ξε επί­σης το μένος του ενά­ντια στους Πο­λω­νούς, λόγω της ήττας του Κόκ­κι­νου Στρα­τού στο σο­βιε­το­πο­λω­νι­κό πό­λε­μο το 1920, στην οποία είχε εμπλα­κεί αρ­νη­τι­κά ο ίδιος. (Ο Στά­λιν στη διάρ­κεια της μάχης της Βαρ­σο­βί­ας ήταν πο­λι­τι­κός επι­κε­φα­λής του με­τώ­που του Λβοφ και είχε εμπο­δί­σει τη με­τα­φο­ρά δυ­νά­με­ων στο μέ­τω­πο της Βαρ­σο­βί­ας, κα­θο­δη­γού­με­νο από τους Του­χα­τσέφ­σκι και Τρό­τσκι, γε­γο­νός που επέ­δρα­σε κα­θο­ρι­στι­κά στην κα­τάρ­ρευ­ση του με­τώ­που).

Τέλος, ο Στά­λιν αι­σθα­νό­ταν μια ισχυ­ρή απέ­χθεια για τη Ρόζα Λού­ξε­μπουργκ, όπως μαρ­τυ­ρούν και οι ενα­ντί­ον της επι­θέ­σεις στο άρθρο του «Για με­ρι­κά ζη­τή­μα­τα της ιστο­ρί­ας του μπολ­σε­βι­κι­σμού» στα 1931. Ου­σια­στι­κά, η Λού­ξε­μπουργκ αντι­προ­σώ­πευε στα μάτια του το πο­λω­νι­κό αντί­στοι­χο του τρο­τσκι­σμού-μπου­χα­ρι­νι­σμού, κρίση που με­τέ­φε­ρε συ­νεκ­δο­χι­κά στους ηγέ­τες του πο­λω­νι­κού κόμ­μα­τος, τους οποί­ους υπο­ψια­ζό­ταν για δε­σμούς με τις πο­λω­νι­κές μυ­στι­κές υπη­ρε­σί­ες ήδη από τις αρχές της δε­κα­ε­τί­ας του 1930. Αυτό, όπως εί­δα­με, δεν είναι ιστο­ρι­κά ακρι­βές, καθώς τα στε­λέ­χη με ορ­θό­δο­ξες μπου­χα­ρι­νι­κές ή τρο­τσκι­στι­κές από­ψεις στο πο­λω­νι­κό κόμμα ήταν λι­γο­στά· ωστό­σο, στην αρ­ρω­στη­μέ­νη λο­γι­κή του Στά­λιν οι τέ­τοιου εί­δους συ­νειρ­μοί έπαι­ζαν ση­μα­ντι­κό ρόλο.

Η με­θό­δευ­ση των εκ­κα­θα­ρί­σε­ων ήταν πα­ρό­μοια με εκεί­νη στα άλλα εθνι­κά τμή­μα­τα της Κο­μι­ντέρν. Οι απο­φά­σεις εγκρί­νο­νταν από την ηγε­σία του ρω­σι­κού κόμ­μα­τος, με τις πε­ρισ­σό­τε­ρες να φέ­ρουν τις υπο­γρα­φές των Στά­λιν, Μο­λό­τοφ, Βο­ρο­σί­λοφ, Κα­γκά­νο­βιτς, κ.ά. Υπήρ­χαν δυο κα­τη­γο­ρί­ες ποι­νών, με την πρώτη να ση­μαί­νει εκτέ­λε­ση και τη δεύ­τε­ρη 10ετή εξο­ρία. Οι κα­τη­γο­ρού­με­νοι κα­τα­δι­κά­ζο­νταν σε μια 20λε­πτη πα­ρω­δία δίκης με την προ­α­πο­φα­σι­σμέ­νη ποινή, δεν είχαν δι­καί­ω­μα έφε­σης και η ποινή ήταν άμεσα εκτε­λε­στέα. Η εκτέ­λε­ση ακο­λου­θού­σε κατά κα­νό­να μέσα σε ελά­χι­στες μέρες.

Η πλειο­ψη­φία των ηγε­τών του ΚΚ Πο­λω­νί­ας πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται σε δυο λί­στες, της 20.8.1937 (υπο­γραμ­μέ­νη από τους Στά­λιν, Μο­λό­τοφ, Βο­ρο­σί­λοφ, Κο­σιόρ και Κα­γκά­νο­βιτς) και της 15.9.1937 (υπο­γραμ­μέ­νη από τους Στά­λιν και Μο­λό­τοφ). Οι εκτε­λέ­σεις τους έγι­ναν λίγες μέρες μετά, στη δεύ­τε­ρη πε­ρί­πτω­ση στις 20-21 Σε­πτέμ­βρη. Φυ­σι­κά, η εκ­κα­θά­ρι­ση συ­μπλη­ρώ­θη­κε και με άλλες απο­φά­σεις, πριν και μετά. Συ­νη­θι­σμέ­νοι τόποι εκτέ­λε­σης ήταν η Κο­μου­νάρ­κα και το Μπού­το­βο, κοντά στη Μόσχα.

Η από­φα­ση για τη διά­λυ­ση του κόμ­μα­τος τον Αύ­γου­στο του 1938 νο­μι­μο­ποί­η­σε απλά αυτή τη δια­δι­κα­σία όταν ήδη είχε σχε­δόν συ­ντε­λε­στεί. Είναι ένα μνη­μείο αξε­πέ­ρα­στου κυ­νι­σμού, που δύ­σκο­λα μπο­ρεί να πε­ρι­γρα­φεί με λόγια. Οι Πο­λω­νοί κομ­μου­νι­στές κα­τη­γο­ρή­θη­καν ότι ήταν όρ­γα­να της POW, της πα­ρα­στρα­τιω­τι­κής ορ­γά­νω­σης του δι­κτά­το­ρα Piłsudski, η οποία όμως είχε δια­λυ­θεί στις αρχές της δε­κα­ε­τί­ας του 1920 και όλοι οι ιστο­ρι­κοί συμ­φω­νούν σή­με­ρα ότι υπήρ­χε μόνο στη φα­ντα­σία του NKVD, της στα­λι­νι­κής ασφά­λειας. Ακόμη και οι πο­λύ­χρο­νες φυ­λα­κί­σεις των Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στών στα κά­τερ­γα και τις φυ­λα­κές του Piłsudski με­τα­τρά­πη­καν σε μαρ­τυ­ρία ότι ήταν πρά­κτο­ρες, που τους φυ­λά­κι­ζαν επί­τη­δες οι πο­λω­νι­κές αρχές, για να τους κά­νουν να φαί­νο­νται σαν κομ­μου­νι­στές αγω­νι­στές και να μπο­ρέ­σουν έτσι να ορ­γα­νώ­σουν σα­μπο­τάζ ερ­χό­με­νοι στην ΕΣΣΔ. Ο ίδιος ο Στά­λιν, σε σχε­τι­κό ερώ­τη­μα του Ντι­μι­τρόφ αν θα έπρε­πε να δη­μο­σιευ­θεί η από­φα­ση στον Τύπο, απά­ντη­σε αρ­νη­τι­κά γιατί ο κα­θέ­νας θα κα­τα­λά­βαι­νε πως επρό­κει­το για συ­κο­φα­ντί­ες.

Ανα­φέ­ρα­τε πριν ότι υπήρ­χε μια πλη­θώ­ρα δια­κε­κρι­μέ­νων αγω­νι­στών στο ΚΚ Πο­λω­νί­ας. Συ­να­γω­νι­στές της Ρόζας Λού­ξε­μπουργκ και του Λένιν, ακτι­βι­στές του Οκτώ­βρη και του ρω­σι­κού εμ­φυ­λί­ου, κ.ά. Θα μας δώ­σε­τε με­ρι­κά πα­ρα­δείγ­μα­τα;

Κατ’ αρχήν να ση­μειώ­σω ότι το ΚΚ Πο­λω­νί­ας δη­μιουρ­γή­θη­κε το Δε­κέμ­βρη του 1918 από τη συ­νέ­νω­ση του SDKPiL, του κόμ­μα­τος της Ρόζας Λού­ξε­μπουργκ, με το PPS-Αρι­στε­ρά, μια αρι­στε­ρή διά­σπα­ση των Πο­λω­νών σο­σια­λι­στών, ενώ υπήρ­χαν χω­ρι­στές ορ­γα­νώ­σεις του κόμ­μα­τος στη Δυ­τι­κή Ου­κρα­νία και τη Δυ­τι­κή Λευ­κο­ρω­σία, πε­ριο­χές που είχαν εν­σω­μα­τω­θεί μετά το 1920 στην Πο­λω­νία.

Το γε­γο­νός ότι από το 1920, μετά την ήττα του Κόκ­κι­νου Στρα­τού στη Βαρ­σο­βία, και ιδιαί­τε­ρα το 1926, όταν ο Piłsudski επέ­βα­λε τη δι­κτα­το­ρία του, το ΚΚ Πο­λω­νί­ας λει­τουρ­γού­σε ου­σια­στι­κά σε συν­θή­κες πα­ρα­νο­μί­ας και διαρ­κών ωμών διώ­ξε­ων, συ­νέ­τει­νε επί­σης να προ­σελ­κύ­ο­νται στο κόμμα τα πιο έντι­μα, θαρ­ρα­λέα αγω­νι­στι­κά στοι­χεία του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος. Σε όλες τις ομά­δες και τα τμή­μα­τα του κόμ­μα­τος βρί­σκου­με πράγ­μα­τι δια­κε­κρι­μέ­νους ηγέ­τες και ακτι­βι­στές. Οι πε­ρισ­σό­τε­ροι από αυ­τούς είχαν κα­τα­φύ­γει στην ΕΣΣΔ είτε δια­σχί­ζο­ντας πα­ρά­νο­μα τα πο­λω­νι­κά σύ­νο­ρα είτε σε ανταλ­λα­γές κρα­του­μέ­νων ανά­με­σα στις δυο χώρες, υπήρ­χαν όμως και κά­ποιοι που είχαν μεί­νει στην ΕΣΣΔ μετά το 1920 και εντά­χτη­καν στα σο­βιε­τι­κά κρα­τι­κά ιδρύ­μα­τα. Δυ­στυ­χώς ο χώρος επι­τρέ­πει μόνο μια συ­νο­πτι­κή ανα­φο­ρά.

Η Maria Koszutska, ο Adolf Warski (βα­σι­κοί κομ­μα­τι­κοί ηγέ­τες στα 1923-29) και ο Henryk Stein-Domski (ΓΓ στα 1925) ανή­καν στην παλιά φρου­ρά του SDKPiL και κρά­τη­σαν μια αντι­στα­λι­νι­κή στάση· η Koszutska είχε το θάρ­ρος να αντι­τα­χθεί δη­μό­σια στον Στά­λιν το 1924 στην Κο­μι­ντέρν. Ηγε­τι­κά στε­λέ­χη όπως οι Jacub Hanecki, Józef Unszlicht και Edward Próchniak είχαν συ­νερ­γα­στεί στενά με τον Λένιν· ο Próchniak βα­σα­νί­στη­κε άγρια στο Μπου­τίρ­κι, όπου είχε φυ­λα­κι­στεί και επί τσα­ρι­σμού, αλλά αρ­νή­θη­κε να ομο­λο­γή­σει οποια­δή­πο­τε ενοχή. Οι Krilyk, Rosdolsky (αρ­γό­τε­ρα επι­φα­νής μαρ­ξι­στής οι­κο­νο­μο­λό­γος στις ΗΠΑ) και Turianski αντι­τά­χθη­καν στα τέλη της δε­κα­ε­τί­ας του 1920 στη με­γα­λο­ρω­σι­κή πο­λι­τι­κή του Στά­λιν στην Ου­κρα­νία και στη δαι­μο­νο­ποί­η­ση του Τρό­τσκι. Ο Leon Lipski, του οποί­ου τα δύο αδέλ­φια εκτε­λέ­στη­καν στην ΕΣΣΔ, όντας στην Πο­λω­νία αντι­τά­χθη­κε στη διά­λυ­ση του κόμ­μα­τος το 1938 και στη συ­κο­φά­ντη­ση των συ­ντρό­φων του, πήρε μέρος στην πο­λω­νι­κή αντί­στα­ση και δο­λο­φο­νή­θη­κε το 1943, πι­θα­νό­τα­τα με εντο­λή του Στά­λιν.

Ο Ignace Reiss, επι­φα­νές στέ­λε­χος των σο­βιε­τι­κών μυ­στι­κών υπη­ρε­σιών, ήταν ένας από τους ελά­χι­στους κομ­μου­νι­στές της επο­χής που πήραν μια ξε­κά­θα­ρη θέση απέ­να­ντι στις Δίκες της Μό­σχας. Επέ­στρε­ψε το πα­ρά­ση­μο που του είχε δοθεί για τις υπη­ρε­σί­ες του, δη­λώ­νο­ντας, σε ανοι­κτό γράμ­μα του προς την ΚΕ του ρω­σι­κού κόμ­μα­τος και τον Στά­λιν, ότι δεν μπο­ρεί να το φορά «μαζί με τους δη­μί­ους των κα­λύ­τε­ρων αντι­προ­σώ­πων του Ρώσου ερ­γά­τη». Στις προ­τρο­πές της συ­ζύ­γου του να πε­ρι­μέ­νει, αντέ­τει­νε: «Πρέ­πει να δρα κα­νείς ανοι­κτά. Δεν μπο­ρεί να κο­ροϊ­δέ­ψεις την ιστο­ρία. Η κα­θυ­στέ­ρη­ση δεν έχει κα­νέ­να νόημα». Δο­λο­φο­νή­θη­κε στην Ελ­βε­τία, όπου είχε κα­τα­φύ­γει μαζί με τη σύ­ζυ­γό του, από στα­λι­νι­κούς πρά­κτο­ρες.

Μια επι­βλη­τι­κή φυ­σιο­γνω­μία είναι ο Sylwester Wojewódzki, ένας τσι­φλι­κάς συ­νερ­γά­της του Piłsudski στις αρχές της δε­κα­ε­τί­ας του 1920. Όντας δη­μο­κρά­της ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποι­ή­θη­κε, μετά από μια κοι­νο­βου­λευ­τι­κή επί­σκε­ψή του στην ΕΣΣΔ, και, βλέ­πο­ντας ότι εκεί το αγρο­τι­κό ζή­τη­μα είχε λυθεί, έγινε κομ­μου­νι­στής και μοί­ρα­σε το τσι­φλί­κι του στους αγρό­τες του. Το αγρο­τι­κό, σύμ­μα­χο του ΚΚ Πο­λω­νί­ας, κόμμα του Wojewódzki δια­λύ­θη­κε από την πο­λω­νι­κή δι­κτα­το­ρία, ενώ ο ίδιος δι­κά­στη­κε στην Πο­λω­νία ως «πρά­κτο­ρας της ΕΣΣΔ», αθω­ώ­θη­κε και εκτε­λέ­στη­κε στην ΕΣΣΔ, στην οποία κα­τέ­φυ­γε το 1931, ως «πρά­κτο­ρας της Πο­λω­νί­ας».

Δια­κε­κρι­μέ­νοι κομ­μα­τι­κοί λο­γο­τέ­χνες και ποι­η­τές, όπως οι Βruno Jasienski, Stanisław Stande, Henryk Drzewiecki, κ.ά., συ­νά­ντη­σαν την ίδια μοίρα. Ο Jasienski ήταν ένας από τους κο­ρυ­φαί­ους ρι­ζο­σπα­στι­κούς λο­γο­τέ­χνες κατά το Με­σο­πό­λε­μο στην Ευ­ρώ­πη και το έργο του εξα­κο­λου­θεί να ασκεί επιρ­ροή ως τις μέρες μας στην Πο­λω­νία, πα­ρό­τι το αστι­κό κα­θε­στώς το κα­τα­τρέ­χει και έχει αφαι­ρέ­σει το όνομά του από όλους τους δρό­μους. Ο Stande έμει­νε ορ­φα­νός στα 8 του χρό­νια, όταν η μη­τέ­ρα του σκο­τώ­θη­κε, σε μια δια­δή­λω­ση στη Βαρ­σο­βία το 1905 από την τσα­ρι­κή αστυ­νο­μία, και ο πα­τέ­ρας του πέ­θα­νε από καρ­δια­κή προ­σβο­λή, μα­θαί­νο­ντας το νέο. Ο Drzewiecki ήταν ένας δρα­στή­ριος κομ­μα­τι­κός λο­γο­τέ­χνης στην Πο­λω­νία, με πολλά χρό­νια φυ­λα­κές, στη διάρ­κεια των οποί­ων είχε προ­σβλη­θεί από φυ­μα­τί­ω­ση και είχε χάσει μέρος της όρα­σής του.

Συχνά συ­να­ντά­με πε­ρι­πτώ­σεις όπου ολό­κλη­ρες οι­κο­γέ­νειες ακτι­βι­στών εκ­κα­θα­ρί­στη­καν, άν­δρες, γυ­ναί­κες και παι­διά. Ο Jakub Hanecki, βοη­θός του Λένιν στα 1912-14 στην Κρα­κο­βία, εκτε­λέ­στη­κε στις 26 Νο­έμ­βρη 1937. Η σύ­ζυ­γός του Giza εκτε­λέ­στη­κε στις 10 Δε­κέμ­βρη και ο γιος τους Stanisław στις 14 Ιούνη 1938, ο τε­λευ­ταί­ος κα­τη­γο­ρη­μέ­νος για τη συμ­με­το­χή του σε ένα ορει­βα­τι­κό, υπο­τι­θέ­με­να αντε­πα­να­στα­τι­κό, όμιλο, στην «Υπό­θε­ση της Αντε­πα­να­στα­τι­κής Φα­σι­στι­κής-Τρο­μο­κρα­τι­κής Ορ­γά­νω­σης των Ορει­βα­τών και των Του­ρι­στών». Η κόρη του Hana εξο­ρί­στη­κε για 18 χρό­νια στα Γκού­λαγκ, απε­λευ­θε­ρώ­θη­κε το 1956. Ο Aleksander Formajster, ένα υψη­λό­βαθ­μο στέ­λε­χος του NKVD, μέλος του SDKPiL από το 1904 και ενερ­γός συμ­μέ­το­χος και στις δυο ρω­σι­κές επα­να­στά­σεις, και τα 3 αδέλ­φια του εκτε­λέ­στη­καν στις 28 Αυ­γού­στου 1937, και η αδελ­φή τους Zofia ακο­λού­θη­σε λί­γους μήνες μετά. Ο Łazar Aronsztam, ηγε­τι­κό στέ­λε­χος του Κόκ­κι­νου Στρα­τού, ο αδελ­φός του Grigori, ΓΓ, της ΚΕ του ΚΚ Τουρ­κμε­νι­στάν και η αδελ­φή τους Esfir εκτε­λέ­στη­καν το 1938. Δυο αδέλ­φια τους, ο Ilia και ο Boris, είχαν πέσει το 1919, στις μάχες με τους Λευ­κούς. Θα μπο­ρού­σαν να ανα­φερ­θούν πο­λυά­ριθ­μες ακόμη τέ­τοιες πε­ρι­πτώ­σεις.

Βρί­σκου­με επί­σης εντυ­πω­σια­κές προ­σω­πι­κό­τη­τες με­τα­ξύ των ηγε­τών της PPS-Αρι­στε­ρά και του κόμ­μα­τος του Wojewódzki. Ο Tomasz Dąbal ήταν ο πρώ­τος βου­λευ­τής του κόμ­μα­τος το 1921 και ο μόνος που ση­κώ­θη­κε στο Πο­λω­νι­κό Σέιμ και κα­λω­σό­ρι­σε τον Κόκ­κι­νο Στρα­τό στην Πο­λω­νία, ως «φίλο του πο­λω­νι­κού έθνους». Αρ­γό­τε­ρα υπη­ρέ­τη­σε ως Ανα­πλη­ρω­τής Γε­νι­κός Γραμ­μα­τέ­ας της Διε­θνούς των Αγρο­τών. Ο Jerzy Sochacki ήταν Γε­νι­κός Γραμ­μα­τέ­ας του PPS (του κόμ­μα­τος του Piłsudski) το 1920, όταν είχε πα­ραι­τη­θεί και προ­σχώ­ρη­σε στους κομ­μου­νι­στές. Ανα­φέ­ρε­ται ότι αυ­το­κτό­νη­σε τον Σε­πτέμ­βριο του 1933, αφού έγρα­ψε με το αίμα του στον τοίχο της φυ­λα­κής ότι δεν ήταν προ­δό­της

Υπάρ­χουν πολ­λές εν­δια­φέ­ρου­σες φυ­σιο­γνω­μί­ες και στο με­σαίο στε­λε­χι­κό δυ­να­μι­κό. Θα ανα­φέ­ρω εν­δει­κτι­κά, από κά­ποιες δε­κά­δες ακόμη, μόνο τον Alfred Brunon Bem (Stolarski), κομ­μα­τι­κό ηγέτη στο Λοτζ, ο οποί­ος εκτε­λέ­στη­κε στις 25 Δε­κέμ­βρη του 1937. Στις επί­μο­νες πιέ­σεις των ανα­κρι­τών του να ομο­λο­γή­σει την ενοχή του, ο Bem απά­ντη­σε: «Έχω κάνει διά­φο­ρα λάθη στη ζωή μου, αλλά μόνο αυτός που δεν κάνει τί­πο­τα δεν κάνει λάθη. Δεν πα­ρα­δέ­χο­μαι την ενοχή μου. Πι­στεύω ότι οι και­ροί θα έρ­θουν όταν θα μι­λούν για μένα ως τον κα­λύ­τε­ρο κομ­μου­νι­στή».

Τέλος, ιδιαί­τε­ρη ανα­φο­ρά πρέ­πει να γίνει στη Vera Kharuzhaya. Η Kharuzhaya, μια μα­χη­τι­κή, ικανή ηγέ­της του ΚΚ Δυ­τι­κής Λευ­κο­ρω­σί­ας, φυ­λα­κί­στη­κε για χρό­νια στην Πο­λω­νία και αρ­γό­τε­ρα κα­τέ­φυ­γε στη σο­βιε­τι­κή Λευ­κο­ρω­σία, όταν χα­ρα­κτη­ρί­στη­κε από την Κρούπ­σκα­για, τη χήρα του Λένιν, ως υπό­δειγ­μα επα­να­στά­τριας. Στη συ­νέ­χεια συ­νε­λή­φθη στις διώ­ξεις και φυ­λα­κί­στη­κε για δυο χρό­νια. Στην απο­λο­γία της υπε­ρα­σπί­στη­κε τον εαυτό της επι­δέ­ξια, ταυ­τό­χρο­να όμως ανα­γνώ­ρι­σε την εγκυ­ρό­τη­τα των κα­τη­γο­ριών ενά­ντια στους συ­ντρό­φους της, δη­λώ­νο­ντας την ακλό­νη­τη πίστη της στο κόμμα και το σο­βιε­τι­κό κρά­τος. «Κα­νείς δεν θα μπο­ρού­σε να με αντι­τά­ξει στο σο­βιε­τι­κό μου κρά­τος, και έτσι δεν έδωσα ποτέ σε κα­νέ­ναν τα μυ­στι­κά του κρά­τους μου… Ο Λου­δο­βί­κος ο 16ος είπε: “Είμαι το κρά­τος!” Και θέλω να πω ότι το σο­βιε­τι­κό κρά­τος είμαι εγώ!» Αθω­ώ­θη­κε και πήρε μέρος στην αντί­στα­ση στην κα­τε­χό­με­νη Λευ­κο­ρω­σία, βρί­σκο­ντας ηρω­ι­κό τέλος.

Το να πρέ­πει να κα­τη­γο­ρή­σεις τους συ­ντρό­φους σου για υπη­ρε­σία στο να­ζι­σμό για να ζή­σεις και να πά­ρεις μέρος στον αγώνα ενά­ντια στους ναζί ήταν η τρα­γι­κά δεινή θέση, στην οποία έφερ­νε ο στα­λι­νι­σμός τους αγω­νι­στές.

Όλοι οι άλλοι που ανα­φέρ­θη­καν, βέ­βαια, εκτε­λέ­στη­καν. Και πε­ριτ­τό να πούμε, όλοι λοι­δο­ρού­νται από το ση­με­ρι­νό αστι­κό πο­λω­νι­κό κα­θε­στώς ως κομ­μου­νι­στές προ­δό­τες της Πο­λω­νί­ας. Για την ιστο­ρία, να ανα­φέ­ρω ότι ο μόνος ηγέ­της του πο­λω­νι­κού κόμ­μα­τος που επέ­ζη­σε στην ΕΣΣΔ ήταν ο Feliks Kon, ένα υπέρ­γη­ρο στέ­λε­χος, γεν­νη­μέ­νος το 1864.

Θα πρό­σθε­τα ότι οι πε­ρισ­σό­τε­ρες από αυτές τις φυ­σιο­γνω­μί­ες ήταν λα­μπροί πρα­κτι­κοί ακτι­βι­στές και ηγέ­τες. Ανά­με­σά τους υπήρ­χαν βέ­βαια και δια­νο­ού­με­νοι, όπως η ομάδα Krilyk, Rosdolsky και Turianski και η παλιά φρου­ρά των Koszutska και Warski. Γε­νι­κά, το πο­λω­νι­κό κόμμα βρι­σκό­ταν υψη­λό­τε­ρα από το μέσο θε­ω­ρη­τι­κό επί­πε­δο της επο­χής στην Κο­μι­ντέρν, αλλά δεν έφτα­σε σε κάτι συ­γκρί­σι­μο με τη Ρόζα Λού­ξε­μπουργκ.

Πα­ράλ­λη­λα με την εκ­κα­θά­ρι­ση των Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στών και ως προ­έ­κτα­σή της έλαβε χώρα στα 1937-38 στην ΕΣΣΔ η Πο­λω­νι­κή Επι­χεί­ρη­ση, η με­γα­λύ­τε­ρη από τις εθνι­κές εκ­κα­θα­ρί­σεις της πε­ριό­δου. Πώς συν­δέ­θη­κε με την εκ­μη­δέ­νι­ση του ΚΚ Πο­λω­νί­ας;

Στα 1937-38 διε­ξά­γο­νται στην ΕΣΣΔ εθνι­κές εκ­κα­θα­ρί­σεις ενά­ντια σε μια πλειά­δα «ύπο­πτων» εθνο­τή­των, Πο­λω­νών, Λε­το­νών, Ελ­λή­νων, Γερ­μα­νών, Κο­ρε­α­τών, Κι­νέ­ζων, κ.ά., με την Πο­λω­νι­κή Επι­χεί­ρη­ση να είναι η πιο ευ­ρεία με 110.000 θύ­μα­τα. Η επι­χεί­ρη­ση εξα­πο­λύ­ε­ται με τη δια­τα­γή 00485 του Γιε­ζόφ, ως συ­νέ­χεια της εκ­κα­θά­ρι­σης του πο­λω­νι­κού κόμ­μα­τος. Υπο­στη­ρί­ζε­ται συ­γκε­κρι­μέ­να ότι οι Πο­λω­νοί κομ­μου­νι­στές είχαν εγκα­τα­στή­σει στην ΕΣΣΔ ευρέα κα­τα­σκο­πευ­τι­κά δί­κτυα που αγκά­λια­ζαν όλους τους υπό­λοι­πους, περί τις 11.000 ακόμη, εκεί Πο­λω­νούς αντι­φα­σί­στες πρό­σφυ­γες, και σε συ­νέ­χεια οι εκ­κα­θα­ρί­σεις επε­κτεί­νο­νται μα­ζι­κά στους πο­λω­νι­κού εθνι­κού υπο­βά­θρου πο­λί­τες της ΕΣΣΔ. Σε αυτή τη δια­δι­κα­σία εξο­λο­θρεύ­ο­νται απλοί ερ­γά­τες και αγρό­τες, με ολό­κλη­ρες οι­κο­γέ­νειες να ξε­κλη­ρί­ζο­νται· συχνά βρί­σκου­με και εδώ 4 ή 5 αδέλ­φια να εκτε­λού­νται την ίδια μέρα.

Πλη­ρο­φο­ρί­ες για τα θύ­μα­τα της Πο­λω­νι­κής Επι­χεί­ρη­σης μπο­ρεί να βρει κα­νείς σε σο­βιε­τι­κές βά­σεις δε­δο­μέ­νων, σε ορι­σμέ­νες πε­ρι­πτώ­σεις με βιο­γρα­φι­κές λε­πτο­μέ­ρειες, ένα μικρό μέρος των οποί­ων πα­ρου­σιά­ζε­ται στο βι­βλίο. Η γε­νι­κή ει­κό­να είναι ότι αρ­κε­τοί από αυ­τούς είχαν υπο­στεί εθνι­κές διώ­ξεις ήδη στη διάρ­κεια της κο­λε­κτι­βο­ποί­η­σης στα 1930-31, όταν είχαν εκτο­πι­στεί στη Σι­βη­ρία ή σε άλλες πε­ριο­χές της ΕΣΣΔ, για να γί­νουν στη συ­νέ­χεια θύ­μα­τα του νέου κύ­κλου που ξε­κί­νη­σε το 1937.

Με την κα­τά­λη­ψη της Ανα­το­λι­κής Πο­λω­νί­ας από την ΕΣΣΔ το 1939 ακο­λου­θεί ένας πα­ρα­πέ­ρα γύρος, με την εκτό­πι­ση αρ­κε­τών εκα­το­ντά­δων χι­λιά­δων Πο­λω­νών πο­λι­τών σε σο­βιε­τι­κά στρα­τό­πε­δα. Στην πε­ρί­ο­δο αυτή δεν εφαρ­μό­ζε­ται πλα­τιά η θα­να­τι­κή ποινή, έχου­με όμως πολ­λούς θα­νά­τους από τις κα­κου­χί­ες, είτε κατά τη με­τα­φο­ρά, είτε στους τό­πους εξο­ρί­ας, ιδιαί­τε­ρα παι­διών. Το πιο πε­ρί­ο­πτο συμ­βάν είναι η εξό­ντω­ση περί τις 22.000 Πο­λω­νών αιχ­μα­λώ­των πο­λέ­μου στο Κατίν και σε άλλα στρα­τό­πε­δα της Ου­κρα­νί­ας και της Λευ­κο­ρω­σί­ας τον Απρί­λη-Μάη του 1940, γνω­στή ως «Σφαγή του Κατίν». Προς το πέρας της, όταν αντι­κα­θί­στα­ται ο Γιε­ζόφ από τον Μπέ­ρια, εκτε­λού­νται μαζί με τον ίδιο τον Γιε­ζόφ και όλοι οι συ­νερ­γά­τες του, εγκλη­μα­τι­κές φυ­σιο­γνω­μί­ες που είχαν πρω­τα­γω­νι­στή­σει στην Πο­λω­νι­κή Επι­χεί­ρη­ση (όχι όμως για τα εγκλή­μα­τά τους, αλλά γιατί ήταν πλέον άχρη­στοι, αφού είχαν κάνει τη δου­λειά για την οποία τους ήθελε ο Στά­λιν).

Για τη συ­γκε­κρι­μέ­νη πε­ρί­ο­δο, μετά το 1939, πρέ­πει, βέ­βαια, να ανα­φέ­ρου­με ότι εκα­το­ντά­δες χι­λιά­δες, Πο­λω­νών, Εβραί­ων, κ.ά., περ­νούν θε­λη­μα­τι­κά στην ΕΣΣΔ ως πρό­σφυ­γες, για να απο­φύ­γουν τις διώ­ξεις στο κα­τε­χό­με­νο από τους ναζί μέρος της Πο­λω­νί­ας. Ακόμη, περί τις 100-200 χι­λιά­δες εκτο­πί­σεις Εβραί­ων που γί­νο­νται από τις σο­βιε­τι­κές αρχές, ανε­ξάρ­τη­τα από τα κί­νη­τρά τους, είχαν ευ­ερ­γε­τι­κό απο­τέ­λε­σμα στους υπο­κεί­με­νους στην εκτό­πι­ση, που αν είχαν μεί­νει στην Πο­λω­νία θα εξο­ντώ­νο­νταν από τους ναζί. Η ση­με­ρι­νή πο­λω­νι­κή αστι­κή ιστο­ριο­γρα­φία πε­ρι­λαμ­βά­νει και αυτές τις ομά­δες στα θύ­μα­τα των διώ­ξε­ων, κάτι που ολο­φά­νε­ρα δεν ευ­στα­θεί. Ακόμη και μετά την αφαί­ρε­σή τους, μένει όμως πάλι ένα πολύ με­γά­λο υπό­λοι­πο. Ο συ­νο­λι­κός αριθ­μός των θυ­μά­των στο συ­γκε­κρι­μέ­νο διά­στη­μα δεν μπο­ρεί να προσ­διο­ρι­στεί επα­κρι­βώς.

Στο βι­βλίο σας συ­ζη­τά­τε εκτε­νώς την πο­λω­νι­κή κομ­μου­νι­στι­κή αντί­στα­ση και τις με­τα­πο­λε­μι­κές εξε­λί­ξεις στην Πο­λω­νία, ως τον πο­λω­νι­κό Οκτώ­βρη του 1956. Ανα­δει­κνύ­ε­τε ιδιαί­τε­ρα τη δια­πά­λη μέσα στο Πο­λω­νι­κό Ερ­γα­τι­κό Κόμμα, διά­δο­χο του ΚΚ Πο­λω­νί­ας, με την επι­κρά­τη­ση της στα­λι­νι­κής πτέ­ρυ­γας στα 1948-56. Ποια ήταν τα κύρια ορό­ση­μα της πε­ριό­δου;

Στην Πο­λω­νία υπήρ­ξε μια πολύ ισχυ­ρή αστι­κή αντι­φα­σι­στι­κή αντί­στα­ση, αλλά και μια υπο­λο­γί­σι­μη κομ­μου­νι­στι­κή. Τη συ­ζη­τώ εκτε­νώς γιατί απο­τε­λεί συ­νέ­χεια της ιστο­ρί­ας του ΚΚ Πο­λω­νί­ας στο νέο στά­διο, όταν μετά τη διά­λυ­σή του δη­μιουρ­γή­θη­κε το Πο­λω­νι­κό Ερ­γα­τι­κό Κόμμα. Η προ­σπά­θεια του Στά­λιν να ελέγ­ξει το νέο κόμμα μέσω του Molojec, ενός αμ­φι­λε­γό­με­νου στρα­τιω­τι­κού που δο­λο­φό­νη­σε τον πρώτο γραμ­μα­τέα του κόμ­μα­τος Nowotko, απέ­τυ­χε, καθώς ο Molojec εκτε­λέ­στη­κε από τα υπό­λοι­πα μέλη της ηγε­σί­ας. Στη συ­νέ­χεια ανέ­λα­βαν οι Finder και Gomułka, ση­μα­ντι­κά στε­λέ­χη του πα­λιού κόμ­μα­τος, που προ­ώ­θη­σαν ένα επα­να­στα­τι­κό πρό­γραμ­μα και μια ευ­ρεία πο­λι­τι­κή συμ­μα­χιών, τα οποία απέ­φε­ραν θε­τι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα.

Στην κομ­μου­νι­στι­κή αντί­στα­ση βλέ­που­με να πρω­τα­γω­νι­στούν τα παλιά στε­λέ­χη του ΚΚ Πο­λω­νί­ας που βρί­σκο­νταν στα 1936-38 στην Πο­λω­νία και έτσι είχαν απο­φύ­γει την εκτέ­λε­ση, συχνά αδέλ­φια, παι­διά ή στε­νοί συ­να­γω­νι­στές εκεί­νων που είχαν εξο­ντω­θεί στην ΕΣΣΔ. Και εδώ επί­σης συ­να­ντά­με ξε­χω­ρι­στές μορ­φές, συ­γκρί­σι­μες με εκεί­νες του εα­μι­κού μας κι­νή­μα­τος. Το Πο­λω­νι­κό Ερ­γα­τι­κό Κόμμα παί­ζει ηγε­τι­κό ρόλο στην εξέ­γερ­ση του Γκέτο της Βαρ­σο­βί­ας τον Απρί­λη-Μάη του 1943, την πρώτη και πιο ση­μα­ντι­κή εβραϊ­κή εξέ­γερ­ση στο Β΄ Πα­γκό­σμιο Πό­λε­μο. Κομ­μου­νι­στές είναι στη με­γά­λη πλειο­ψη­φία τους και τα θύ­μα­τα της πρώ­της μα­ζι­κής εκτέ­λε­σης αντι­ποί­νων των ναζί στη Βαρ­σο­βία στις 16 Οκτώ­βρη 1942, ενώ πο­λυά­ριθ­μοι ακτι­βι­στές χά­νο­νται στο Άου­σβιτς, το Μα­ουτ­χά­ου­ζεν και τα άλλα στρα­τό­πε­δα συ­γκέ­ντρω­σης των ναζί. Πολύ ση­μα­ντι­κός είναι ο ρόλος στην αντί­στα­ση των χι­λιά­δων Πο­λω­νών που είχαν πάρει μέρος στον Ισπα­νι­κό Εμ­φύ­λιο στα 1936-39. Πολ­λοί από αυ­τούς δια­κρί­θη­καν στην αντί­στα­ση όχι μόνο στην Πο­λω­νία, αλλά και σε άλλες χώρες της Ευ­ρώ­πης. Μια εντυ­πω­σια­κή πε­ρί­πτω­ση είναι της ομά­δας Manouchian στη Γαλ­λία, της οποί­ας τα μέλη, μετά από δε­κά­δες σα­μπο­τάζ, συ­νε­λή­φθη­σαν μετά από προ­δο­σία και εκτε­λέ­στη­καν στις 21 Φλε­βά­ρη 1944. Η ομάδα αυτή, με επι­κε­φα­λής τον Αρ­μέ­νιο Μ. Manouchian, απο­τε­λού­νταν κυ­ρί­ως από Πο­λω­νο­ε­βραί­ους και Ουγ­γρο­ε­βραί­ους μα­χη­τές, ενώ η ιστο­ρία της έγινε το υλικό μια αξιό­λο­γη ται­νία. Συ­νο­λι­κά, η πο­λω­νι­κή κομ­μου­νι­στι­κή αντί­στα­ση έχει να επι­δεί­ξει 900 επι­χει­ρή­σεις, με 20.000 νε­κρούς Γερ­μα­νούς, 350 ανα­τι­νά­ξεις τρέ­νων και 70 κα­τα­στρο­φές γε­φυ­ρών.

Μετά την απε­λευ­θέ­ρω­ση της χώρας, η πτέ­ρυ­γα του Gomułka είχε την υπε­ρο­χή στο κόμμα ως τα 1947, όταν επι­κρα­τεί επα­να­στα­τι­κός ανα­βρα­σμός στη χώρα, με κα­τα­λή­ψεις ερ­γο­στα­σί­ων, δη­μιουρ­γία ερ­γα­τι­κών συμ­βου­λί­ων, κοκ, και διε­ξά­γε­ται αγώ­νας με τις αστι­κές δυ­νά­μεις για την εξου­σία. Στη συ­νέ­χεια υπε­ρι­σχύ­ει, χάρη στην υπο­στή­ρι­ξη του Στά­λιν, η στα­λι­νι­κή πτέ­ρυ­γα υπό τον Bierut. Οι­κο­δο­μεί­ται ένα αυ­ταρ­χι­κό στα­λι­νι­κό κα­θε­στώς, με μια ηπιό­τε­ρη επα­νά­λη­ψη των εκ­κα­θα­ρί­σε­ων του 1937-38, οπότε τα στε­λέ­χη της πτέ­ρυ­γας Gomułka πα­ρα­με­ρί­ζο­νται και φυ­λα­κί­ζο­νται. Ωστό­σο, τον Οκτώ­βρη του 1956, μετά από μια λαϊκή εξέ­γερ­ση, η κα­τά­στα­ση αντι­στρέ­φε­ται, επα­νέρ­χε­ται ο Gomułka, ο οποί­ος είχε επί­σης φυ­λα­κι­στεί, και γί­νε­ται μια σο­βα­ρή απο­στα­λι­νο­ποί­η­ση. Μέρος της είναι και η απο­κα­τά­στα­ση των εκ­κα­θα­ρι­σμέ­νων Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στών, μια απο­κα­τά­στα­ση πραγ­μα­τι­κή και χωρίς εξαι­ρέ­σεις.

Παρά τη συ­ντη­ρη­τι­κο­ποί­η­ση του Gomułka αρ­γό­τε­ρα, σε κάθε φάση βρί­σκου­με εξέ­χου­σες κομ­μα­τι­κές φυ­σιο­γνω­μί­ες να δί­νουν ένα θε­τι­κό πρό­τυ­πο.

Ένα τρα­γι­κό πα­ρά­δειγ­μα είναι αυτό του Henryk Holland, ο οποί­ος αρ­χι­κά ήταν έντο­να προ­ση­λω­μέ­νος στις στα­λι­νι­κές από­ψεις αλλά αρ­γό­τε­ρα, αφού οι πο­λι­τι­κές της κλί­κας Bierut άρ­χι­σαν να απο­κα­λύ­πτο­νται το 1954, έγινε ένας πε­πει­σμέ­νος αντι­στα­λι­νι­κός. Όταν ο Gomułka πήρε μια πιο συ­ντη­ρη­τι­κή πο­ρεία, ο Holland άρ­χι­σε να τον επι­κρί­νει και βο­ή­θη­σε να πε­ρά­σουν στη Δύση πλη­ρο­φο­ρί­ες σχε­τι­κά με την ομι­λία του Χρου­στσόφ στο 22ο Συ­νέ­δριο του Κόμ­μα­τος στην ΕΣΣΔ, όπου τέ­θη­κε ξανά το πρό­βλη­μα του στα­λι­νι­σμού. Κα­τη­γο­ρή­θη­κε γι’ αυτό και αυ­το­κτό­νη­σε πη­δώ­ντας από το δια­μέ­ρι­σμά του στον έκτο όροφο κατά τη σύλ­λη­ψή του. Δια­νο­ού­με­νοι του κόμ­μα­τος τρα­γού­δη­σαν τη «Διε­θνή» στην κη­δεία του καθώς δεν επι­τρά­πη­καν ομι­λί­ες.

Μια άλλη ση­μα­ντι­κή πε­ρί­πτω­ση είναι ο Edward Ochab, μέλος του Πο­λι­τι­κού Γρα­φεί­ου του κόμ­μα­τος και Πρό­ε­δρος του Συμ­βου­λί­ου του Κρά­τους το 1964-68, ο οποί­ος όταν ξέ­σπα­σαν λαϊ­κές τα­ρα­χές και το κόμμα στρά­φη­κε στον αντι­ση­μι­τι­σμό, πα­ραι­τή­θη­κε από την ηγε­σία. ζη­τώ­ντας την επι­στρο­φή στους λε­νι­νι­στι­κούς κα­νό­νες και την ανα­βί­ω­ση των ερ­γο­στα­σια­κών συμ­βου­λί­ων. Ο Ochab κα­τα­δί­κα­σε τον αντι­ση­μι­τι­σμό των επί­ση­μων κομ­μα­τι­κών κύ­κλων και προ­έ­τρε­ψε στην απο­μά­κρυν­ση των κα­ριε­ρι­στών και των γρα­φειο­κρα­τών. Συ­νέ­χι­σε να υπο­στη­ρί­ζει αυτές τις από­ψεις μέχρι τον θά­να­τό του το 1989, προει­δο­ποιώ­ντας ότι η Κα­θο­λι­κή Εκ­κλη­σία και οι αντι­δρα­στι­κοί θα ωφε­λη­θούν μα­κρο­πρό­θε­σμα από τις χει­ρα­γω­γη­τι­κές πο­λι­τι­κές που ακο­λου­θού­νταν.

Τα γε­γο­νό­τα που αφη­γεί­στε έχουν σε με­γά­λο βαθμό πε­ρι­πέ­σει στη λήθη. Τι έχει να μας πει η τρα­γω­δία των Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στών για το σή­με­ρα και γιατί έχει ση­μα­σία να τη γνω­ρί­ζουν οι νέοι αγω­νι­στές;

Αν και τα εγκλή­μα­τα του στα­λι­νι­σμού έχουν συ­ζη­τη­θεί και συ­ζη­τού­νται αρ­κε­τά πλα­τιά, η ιστο­ρία των Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στι­κών πράγ­μα­τι δεν είναι ιδιαί­τε­ρα γνω­στή, ακόμη και στην ίδια την Πο­λω­νία. Αυτό δεν οφεί­λε­ται μόνο στην «απο­κομ­μου­νι­στι­κο­ποί­η­ση» που προ­ω­θεί το τω­ρι­νό αστι­κό κα­θε­στώς, αλλά και στην ανα­βί­ω­ση του στα­λι­νι­σμού σε όχι λίγα κομ­μου­νι­στι­κά κόμ­μα­τα, στην οποία πρω­το­στα­τεί διε­θνώς το ΚΚΕ. Αρκεί να ανα­φέ­ρω ότι στο σάιτ του ση­με­ρι­νού ΚΚ Πο­λω­νί­ας, μιας ανυ­πό­λη­πτης στα­λι­νι­κής ομά­δας, σε μια 100ά­δα πε­ρί­που άρθρα για ποι­κί­λα ιστο­ρι­κά θέ­μα­τα, δεν ανα­φέ­ρε­ται ονο­μα­στι­κά ούτε μια φορά ούτε ένας από τους ηγέ­τες και τα στε­λέ­χη του ΚΚ Πο­λω­νί­ας που χά­θη­καν στα 1937-38.

Η ιστο­ρία των Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στών είναι ξε­χω­ρι­στή κυ­ρί­ως για τα πο­λυά­ριθ­μα πα­ρα­δείγ­μα­τα κομ­μου­νι­στι­κής ενα­ντί­ω­σης και κρι­τι­κής του στα­λι­νι­σμού που μας δίνει, αλλά και ευ­ρύ­τε­ρα του αγώνα ενά­ντια στο φα­σι­σμό και την αντί­δρα­ση, που λαμ­βά­νουν επι­κίν­δυ­νες δια­στά­σεις στις μέρες μας. Ο Γκράμ­σι έλεγε εύ­στο­χα, «Απο­δο­κι­μά­ζει κα­νείς το πα­ρελ­θόν για να μην υπο­λο­γί­σει το κα­θή­κον του πα­ρό­ντος». Όσοι πε­ρι­φρο­νούν μια τέ­τοια κλη­ρο­νο­μιά απο­δει­κνύ­ουν και μόνο με αυτό ότι, παρά τις ενά­ντιες αξιώ­σεις τους, δεν έχουν κάτι θε­τι­κό να συ­νει­σφέ­ρουν στο σή­με­ρα.

Υπάρ­χει όμως και μια άλλη διά­στα­ση, συν­δε­ό­με­νη με την πα­ρα­τε­τα­μέ­νη κρίση προ­σα­να­το­λι­σμών και απο­σύν­θε­ση του κομ­μου­νι­στι­κού κι­νή­μα­τος στην πε­ρί­ο­δο μετά τη διά­λυ­ση της ΕΣΣΔ. Αυτή η κα­τά­στα­ση δεν πε­ριο­ρί­στη­κε μόνο στα επί­ση­μα κομ­μου­νι­στι­κά κόμ­μα­τα, που συχνά δια­λύ­θη­καν και εκ­μη­δε­νί­στη­καν, αλλά επη­ρέ­α­σε λίγο ως πολύ όλους τους χώ­ρους, τρο­τσκι­στι­κής ή άλλης από­χρω­σης. Στις συν­θή­κες αυτές έχει με­γά­λη ση­μα­σία η ανα­ζή­τη­ση θε­τι­κών πα­ρα­δειγ­μά­των στο πα­ρελ­θόν, που μπο­ρεί να δώ­σουν πρό­τυ­πα, όχι με την έν­νοια της απο­μί­μη­σης, για το σή­με­ρα.

Κατά τη γνώμη μου, από την πε­ρί­ο­δο του Με­σο­πο­λέ­μου μπο­ρού­με να ξε­χω­ρί­σου­με τρία θε­τι­κά πα­ρα­δείγ­μα­τα. Το ένα είναι το σύ­ντο­μο διά­στη­μα της ηγε­σί­ας του Γκράμ­σι στο ΚΚ Ιτα­λί­ας στα 1924-26, όταν σε συν­θή­κες φα­σι­στι­κής δι­κτα­το­ρί­ας έγινε δυ­να­τό, χάρη στη φω­τι­σμέ­νη του κα­θο­δή­γη­ση, το κόμμα να τρι­πλα­σιά­σει τον αριθ­μό των μελών του και να ηγη­θεί του πραγ­μα­τι­κού αγώνα ενά­ντια στο φα­σι­σμό. Αυτή η πα­ρά­δο­ση απο­τυ­πώ­θη­κε στην πλού­σια θε­ω­ρη­τι­κή κλη­ρο­νο­μιά του Γκράμ­σι, δεν είχε όμως ιδιαί­τε­ρη επι­τυ­χία αρ­γό­τε­ρα στο ίδιο το ΚΚ Ιτα­λί­ας. Το δεύ­τε­ρο είναι η εμπει­ρία του ΠΟΥΜ, όπου η συ­νέ­νω­ση της τρο­τσκι­στι­κής και της μπου­χα­ρι­νι­κής πτέ­ρυ­γας από τον Νιν έδωσε τη βάση για ένα μα­ζι­κό επα­να­στα­τι­κό κόμμα, που όμως επί­σης δεν είχε συ­νέ­χεια μετά την ήττα του κι­νή­μα­τος. Το τρίτο, εκεί­νο του ΚΚ Πο­λω­νί­ας, δια­κρί­νε­ται από πολύ με­γα­λύ­τε­ρη ιστο­ρι­κή διάρ­κεια και αντο­χή, περ­νώ­ντας από τον αντι­δι­κτα­το­ρι­κό αγώνα του Με­σο­πο­λέ­μου και τη Χά­ρυ­βδη της στα­λι­νι­κής εκ­κα­θά­ρι­σης του 1937-38 στην αντι­να­ζι­στι­κή αντί­στα­ση και τη με­ρι­κή εκ­κα­θά­ρι­ση του στα­λι­νι­σμού τον Οκτώ­βρη του 1956.

Αυτή η επα­να­στα­τι­κή συ­νέ­χεια απο­τε­λεί το πιο πο­λύ­τι­μο στοι­χείο στην ιστο­ρία του ΚΚ Πο­λω­νί­ας. Είναι το στοι­χείο που τό­νι­σε και ο Ι. Ντόι­τσερ σε μια ση­μα­ντι­κή συ­νέ­ντευ­ξή του το 1958:

«Ο ιστο­ρι­κός δεν θα τε­λειώ­σει τον απο­λο­γι­σμό του για τις τύχες του Πο­λω­νι­κού Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμ­μα­τος στην πράξη του αφα­νι­σμού του [το 1937-38]. Ο επί­λο­γος της ιστο­ρί­ας είναι, κατά μία έν­νοια, το πιο ση­μα­ντι­κό κε­φά­λαιό της. Η “με­τα­θα­νά­τια” μοίρα του Πο­λω­νι­κού Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμ­μα­τος θα πα­ρα­μεί­νει η πιο εντυ­πω­σια­κή μαρ­τυ­ρία του με­γα­λεί­ου του. Συν­θλιμ­μέ­να, απο­δε­κα­τι­σμέ­να, συγ­χυ­σμέ­να και εξορ­γι­σμέ­να, τα παλιά στε­λέ­χη του κόμ­μα­τος ήταν ακόμα η αιχμή του δό­ρα­τος όλων των επα­να­στα­τι­κών δυ­νά­με­ων της Πο­λω­νί­ας. Ήταν το υπό­λοι­πο του πα­λιού κόμ­μα­τος που στο τέλος του Β΄ Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου, στην ιδιό­τυ­πη διε­θνή κα­τά­στα­ση που ευ­νο­ού­σε την κοι­νω­νι­κή επα­νά­στα­ση, εκ­πλή­ρω­σε αυτή την επα­νά­στα­ση. Οι επι­ζώ­ντες του Πο­λω­νι­κού Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμ­μα­τος εμ­φα­νί­στη­καν ως εκτε­λε­στές της βού­λη­σης του κόμ­μα­τός τους, αν και έπρε­πε να το πρά­ξουν σε συν­θή­κες και με με­θό­δους που δεν ονει­ρευό­ταν κα­νέ­νας φι­λό­σο­φος. Και σχε­δόν εί­κο­σι χρό­νια μετά τη σφαγή του Πο­λω­νι­κού Κομ­μου­νι­στι­κού Κόμ­μα­τος, το πνεύ­μα του και, αν θέ­λε­τε, κάτι από την παλιά του λου­ξε­μπουρ­γκι­κή πα­ρά­δο­ση, εμ­φα­νί­στη­κε τον Οκτώ­βρη του 1956».

Τέλος, ένα κύριο δί­δαγ­μα αφορά στην πλήρη διά­στα­ση του στα­λι­νι­σμού με την κομ­μου­νι­στι­κή υπό­θε­ση. Οι απο­λο­γη­τές του κα­πι­τα­λι­σμού προ­σπα­θούν επί­μο­να στις μέρες μας να εμ­φα­νί­σουν τα στα­λι­νι­κά εγκλή­μα­τα ως το ανα­γκαίο απο­τέ­λε­σμα της Οκτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης και του μαρ­ξι­σμού, αλλά και όλης της πο­ρεί­ας της ΕΣΣΔ. Από την άλλη μεριά, οι νε­ο­στα­λι­νι­κοί δογ­μα­τι­στές του ΚΚΕ επι­χει­ρούν να εμ­φα­νί­σουν τον Στά­λιν ως τον πιστό υπε­ρα­σπι­στή του σο­σια­λι­σμού και τις εκ­κα­θα­ρί­σεις ως σω­τή­ρια έργα στρε­φό­με­να ενά­ντια στους προ­δό­τες και τους σα­μπο­τέρ. Η ιστο­ρι­κή αλή­θεια όμως είναι ότι ο Στά­λιν εκ­κα­θά­ρι­σε πρώτα και κύρια τους κα­λύ­τε­ρους κομ­μου­νι­στές στην ΕΣΣΔ και στα κόμ­μα­τα της Κο­μι­ντέρν. Οι νέοι αγω­νι­στές που θα γνω­ρι­στούν ευ­συ­νεί­δη­τα με την ιστο­ρία του ΚΚ Πο­λω­νί­ας απο­κλεί­ε­ται να μην έρ­θουν αντι­μέ­τω­ποι με αυτό το γε­γο­νός, για το οποίο θα πρέ­πει στη συ­νέ­χεια να ανα­ζη­τή­σουν οι ίδιοι μια εξή­γη­ση, πλάι σε αυτές που δί­νο­νται στο βι­βλίο.

Το βι­βλίο σας πε­ρι­λαμ­βά­νει και ένα εκτε­νές μέρος με ντο­κου­μέ­ντα. Πείτε μας δυο λόγια γι’ αυτά.

Κατ’ αρχήν, πε­ρι­λαμ­βά­νο­νται η ίδια η από­φα­ση της Κο­μι­ντέρν για τη διά­λυ­ση του ΚΚ Πο­λω­νί­ας και η Δια­τα­γή 00485 της Πο­λω­νι­κής Επι­χεί­ρη­σης. Είναι δυο κυ­νι­κά ντο­κου­μέ­ντα, απο­κα­λυ­πτι­κά για τη στα­λι­νι­κή θη­ριω­δία, που θα προ­κα­λέ­σουν απο­στρο­φή σε κάθε έντι­μο αγω­νι­στή.

Θα έλεγα όμως ότι πιο ση­μα­ντι­κά είναι τα υπό­λοι­πα. Πε­ρι­λαμ­βά­νουν δυο ανοι­κτές επι­στο­λές, μια του Ι. Dobrzyński, ενός επι­φα­νούς αξιω­μα­τι­κού του πο­λω­νι­κού στρα­τού, και μια των άλλων μελών της POW, που πέ­ρα­σαν στους Μπολ­σε­βί­κους και πο­λέ­μη­σαν στο πλευ­ρό του Κόκ­κι­νου Στρα­τού, στα 1920, στη διάρ­κεια του πο­λέ­μου με την Πο­λω­νία. Είναι δυο διε­θνι­στι­κά κεί­με­να, που δεί­χνουν ότι είχαν γίνει πραγ­μα­τι­κοί κομ­μου­νι­στές. Ακόμη ανα­μνή­σεις για τον Πιοτρ Πο­λόν­σκι, έναν πο­λω­νι­κής εθνι­κό­τη­τας σο­βιε­τι­κό πο­λί­τη που η οι­κο­γέ­νειά του εξο­ντώ­θη­κε στη διάρ­κεια της Πο­λω­νι­κής Επι­χεί­ρη­σης.

Τέλος, υπάρ­χουν τρία εκτε­νή κεί­με­να με ανα­μνή­σεις Πο­λω­νών κομ­μου­νι­στών που οι οι­κο­γέ­νειές τους, σύ­ζυ­γοι, γο­νείς, κ.ά., δια­κε­κρι­μέ­να κομ­μα­τι­κά στε­λέ­χη, εξο­ντώ­θη­καν το 1937-38 – συ­γκε­κρι­μέ­να των Λού­ντ­βιχ Βοϊ­σλάβ­σκι, Μα­ρί­λια Κρα­γιέφ­σκα­για και Ρόμαν Μπορτ­νόβ­σκι.

Ο πα­τέ­ρας του Βοϊ­σλάβ­σκι, ένα ανώ­τε­ρο κομ­μα­τι­κό στέ­λε­χος πέ­θα­νε από καρ­κί­νο στις αρχές της δε­κα­ε­τί­ας του 1930, ενώ η μη­τέ­ρα του, μια Πο­λω­νή συγ­γρα­φέ­ας παι­δι­κών βι­βλί­ων που είχε έρθει στην ΕΣΣΔ για να βοη­θή­σει στη σο­σια­λι­στι­κή οι­κο­δό­μη­ση, κα­τα­δι­κά­στη­κε σε εκτό­πι­ση το 1937, αρ­ρώ­στη­σε και πέ­θα­νε καθ’ οδόν προς την εξο­ρία. Ο Μπορτ­νόβ­σκι ήταν γιος του Saul Amsterdam, μέ­λους του ΠΓ του ΚΚ Πο­λω­νί­ας, και θετός γιος του Bronisław Bortnowski, ενός μέ­λους της ΚΕ, με τον οποίο είχε συν­δε­θεί αρ­γό­τε­ρα η μη­τέ­ρα του. Και οι δυο χά­θη­καν στις στα­λι­νι­κές διώ­ξεις. Η μη­τέ­ρα του Στέλ­λα εξο­ρί­στη­κε σε στρα­τό­πε­δο στη Βορ­κού­τα, ενώ ο ίδιος και η μικρή αδελ­φή του, όπως άλ­λω­στε και ο Βοϊ­σλάβ­σκι, στάλ­θη­καν σε ορ­φα­νο­τρο­φεία. Τέλος, η Κρα­γιέφ­σκα­για ήταν σύ­ζυ­γος του Władysław Krajewski, ενός μέ­λους της ΚΕ του κόμ­μα­τος, που επί­σης χά­θη­κε στις εκ­κα­θα­ρί­σεις – η ίδια εξο­ρί­στη­κε πρώτα στη Σι­βη­ρία και μετά στον Αρ­κτι­κό Κύκλο.

Στα κεί­με­να των Βοϊ­σλάβ­σκι και Μπορτ­νόβ­σκι βλέ­που­με τις αντι­ξο­ό­τη­τες που πέ­ρα­σαν τα μέλη των οι­κο­γε­νειών των εκ­κα­θα­ρι­σμέ­νων αγω­νι­στών. Η πο­ρεία του Μπορτ­νόβ­σκι μέχρι να βρει τη χα­μέ­νη αδελ­φή του σε ένα από τα αμέ­τρη­τα ορ­φα­νο­τρο­φεία στο Βόλγα και να συ­να­ντή­σουν τη μη­τέ­ρα τους στον Αρ­κτι­κό Κύκλο μοιά­ζει με μια μικρή σύγ­χρο­νη Οδύσ­σεια. Οι ανα­μνή­σεις της Κρα­γιέφ­σκα­για, από την άλλη, θυ­μί­ζουν εκεί­νες της Μαρ­γκα­ρέ­τε Νόι­μαν, Γερ­μα­νί­δας αγω­νί­στριας που γνώ­ρι­σε την εξο­ρία στη Σι­βη­ρία και την πα­ρά­δο­ση στην Γκε­στά­πο το 1940, μετά την εκτέ­λε­ση του συ­ντρό­φου της Χάιντς Νόι­μαν, ενός από τους ση­μα­ντι­κούς ηγέ­τες του ΚΚ Γερ­μα­νί­ας. Είναι όμως πιο δια­φω­τι­στι­κές, γιατί η Κρα­γιέφ­σκα­για βρέ­θη­κε στη φυ­λα­κή Μπου­τίρ­κι το 1937, όταν οι εκτε­λέ­σεις ήταν σε πλήρη ισχύ, και μας δια­σώ­ζει τέ­τοια πε­ρι­στα­τι­κά. Θα κλεί­σω με τη μαρ­τυ­ρία της για την ομα­δι­κή εκτέ­λε­ση μιας ομά­δας συ­ντρό­φων της:

«Στα μέσα Οκτώ­βρη 1937, οι άν­δρες μάς ενη­μέ­ρω­σαν ότι αύριο θα τους κά­νουν με­τα­γω­γή. Όπως μά­θα­με σύ­ντο­μα, δεν τους πήγαν για με­τα­γω­γή, αλλά για εκτέ­λε­ση. Τη νύχτα ακού­σα­με θό­ρυ­βο στον επάνω όροφο, φω­νά­ζο­νταν δυ­να­τά ονό­μα­τα και μετά σιωπή. Και ξαφ­νι­κά στην αυλή, ακρι­βώς κάτω από τα πα­ρά­θυ­ρά μας, ένα τρα­γού­δι. Τρα­γου­δούν δυ­να­τά, πρώτα “Τα απο­σπά­σμα­τα των παρ­τι­ζά­νων”, τη “Διε­θνή”, μετά τη “Βαρ­σα­βιάν­κα”. Τρα­γου­δή­θη­κε από τους γεί­το­νές μας στον πάνω θά­λα­μο. Τρα­γου­δού­σαν δυ­να­τά, με αί­σθη­μα. Μετά ακού­με: “Αντίο, σύ­ντρο­φοι! Μην υπο­φέ­ρε­τε, υπο­γράψ­τε τα πάντα! Αντίο! Μην χά­νε­τε την πίστη σε μας!”»

Ο Χρή­στος Κε­φα­λής είναι συγ­γρα­φέ­ας, μέλος της ΣΕ της Μαρ­ξι­στι­κής Σκέ­ψης. Ο Τάκης Μα­στρο­γιαν­νό­που­λος είναι συγ­γρα­φέ­ας, με με­λέ­τες κυ­ρί­ως για την ιστο­ρία του σο­σια­λι­στι­κού κι­νή­μα­τος

Φωτό: Συν­διά­σκε­ψη του ΚΚ Πο­λω­νί­ας στα 10χρο­να από την ίδρυ­σή του, 1928.