Ποιος θυμάται την πορτογαλική «Επανάσταση των γαριφάλων»;

Τι έφταιξε για την ήττα; Ο λενινισμός, όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας, ή… η έλλειψη λενινισμού;

Το Δεκέμβρη του 2012 κυκλοφόρησε από εκδοτικό οίκο της Σαλονίκης (εκδόσεις ΑΝΑΚΑΡΑ) το βιβλίο του Φιλ Μέιλερ «ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ: η ανέφικτη (;) επανάσταση», με υπότιτλο «Λαϊκή εξουσία, κόμματα και στρατός στην Επανάσταση των Γαριφάλων (1974-1975)»(1). Είναι ένα βιβλίο που ήδη έχει παρουσιαστεί πολλές φορές σε στέκια, καταλήψεις κ.λπ., και κατά τη γνώμη μας ένα πολύ ενδιαφέρον έργο. Πρόκειται για μια αφήγηση με πολύ δυνατές εικόνες από τον ενάμιση περίπου χρόνο που κράτησε η επαναστατική διαδικασία στην Πορτογαλία το ’74-‘75. Πιστεύουμε πως όλοι οι αγωνιστές του κινήματος και της Αριστεράς θα άξιζε να πάρουν μέσα από τις σελίδες αυτού του βιβλίου μια δυνατή γεύση για το τι σημαίνει πραγματικά επανάσταση.

Ο Φιλ Μέιλερ, Ιρλανδός αναρχικός που βρέθηκε στην Πορτογαλία, το 1974 διδάσκοντας αγγλικά, αποδίδει με σαφήνεια τι σημαίνει πανηγύρι των καταπιεσμένων και παραθέτει πάρα πολλά ντοκουμέντα για το πώς συμμετείχε ο κόσμος σε καταλήψεις γης και εργοστασίων, σε εργατικά συμβούλια και σε συλλογικότητες προσπαθώντας να αλλάξει και να ξαναφτιάξει από την αρχή τη ζωή του.

Ταυτόχρονα, είναι ένα βιβλίο που «αδικείται» πολύ απ’ τις εμμονές του συγγραφέα ενάντια στην άκρα αριστερά, παρουσιάζοντας το «λενινισμό» σαν την αιτία της ήττας της πορτογαλικής επανάστασης.

Το πανηγύρι των καταπιεσμένων

Μέχρι τις 25 Απρίλη του ’74, που ανατράπηκε το καθεστώς του Καετάνο στη Λισαβόνα, η Πορτογαλία ήταν μια μικρή καθυστερημένη χώρα, σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη, που ζούσε σε φασιστική δικτατορία σχεδόν μισό αιώνα (46 χρόνια). Ταυτόχρονα, ήταν η τελευταία μεγάλη αποικιακή δυναμη στην Αφρική. Η Ανγκόλα, η Μοζαμβίκη, η Γουινέα-Μπισάου, το Πράσινο Ακρωτήρι και τα νησιά Σάο Τομέ και Πρινσίπε παρέμεναν πορτογαλικές αποικίες και ήταν οι τελευταίες αφρικανικές χώρες που πάλευαν για να κερδίσουν την ανεξαρτησία τους. Απ’ τη δεκαετία του ’60 μαζικά ένοπλα αντάρτικα, σαν τον ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, συγκρούονταν σε άγριες μάχες με τον πορτογαλικό στρατό στις τρεις μεγαλύτερες αποικίες. Η οικονομική αφαίμαξη κι οι ανθρώπινες απώλειες του πολέμου έκαναν μεγάλα κομμάτια του πληθυσμού στη μητρόπολη, ακόμα και κομμάτια της αστικής τάξης, να σκεφτούν πως η λύση για την Πορτογαλία είναι το σταμάτημα του πολέμου, η κοινοβουλευτική δημοκρατία και η είσοδος στην τότε ΕΟΚ. Ο σκληρός κρατικός μηχανισμός και η PIDE(2) αντιδρούσαν. Γι’ αυτό η μετάβαση στην «ομαλότητα» μπορούσε να γίνει μόνο με στρατιωτικό πραξικόπημα (25 Απρίλη 1974).

Παρόλο που δεν ήταν καθόλου πρόθεση των αξιωματικών που οργάνωσαν το πραξικόπημα να μετατραπεί η πολιτική αλλαγή σε πολιτικό πανηγύρι των από κάτω, αυτό ακριβώς ήταν που έγινε. Οι εργαζόμενοι και η νεολαία της Πορτογαλίας με τρελή έξαψη βγήκαν στους δρόμους, αγκάλιασαν τους απλούς στρατιώτες κι άρχισαν να παίρνουν την κατάσταση στα χέρια τους. Παρακάτω λίγες γραμμές απ’ την αφήγηση του Φιλ Μέιλερ για την πορεία της Πρωτομαγιάς 1974: «Δεν έχουμε ξαναδεί κάτι τέτοιο. Όλη η Λισαβόνα είναι στο δρόμο. Το συναίσθημα είναι απίστευτο. Τούτη είναι η μέρα των εργατών. “Κανένας δεν μας πλήρωσε για να διαδηλώσουμε” γράφει ένα πανό που αναφέρεται στις πρακτικές του παλιού καθεστώτος. Θα μπορούσα να βάλω τα κλάματα. Άλλοι έχουν κιόλας δακρύσει (…) Οι ουσιαστικές κουβέντες διεξάγονται εκεί έξω, στους δρόμους. Οι εργάτες εξηγούν ο ένας στον άλλο τι σημαίνει ή τι θα μπορούσε να σημαίνει το “auto-gestao” (αυτοδιαχείριση) (…) Στριμωχνόμαστε σαν πορτογαλέζικες σαρδέλες. Φτάνουμε στην πλατεία κι οι σκηνές είναι απερίγραπτες. Η μπάντα του Ναυτικού είναι εκεί, μπλεγμένη με μαοϊκούς και τροτσκιστές διαδηλωτές (…) Νεαροί εργάτες χορεύουν στο ρυθμό της μουσικής. Περνάνε αστυνομικά οχήματα με διαδηλωτές σκαρφαλωμένους στην οροφή τους (…) Αρχίζουν να χορεύουν κι άλλοι. Μια διερχόμενη ομάδα φοιτητών φωνάζει: “O Povo Armado, Jamais Sera Vencido” (Λαός οπλισμένος ποτέ νικημένος)».

«Ποτέ δεν θα ξεχάσω την Πρωτομαγιά (…) Εκείνη τη μέρα άλλαξε η σειρά όλων των πραγμάτων. Οι άνθρωποι μπόρεσαν να αντικρίσουν τη δυστυχία και τα προβλήματά τους μέσα σε ένα ιστορικό πλαίσιο. Πώς μπορούν οι λέξεις να περιγράψουν 600.000 ανθρώπους που διαδήλωναν σε μια πόλη ενός εκατομμυρίου; Ή την εικόνα με τα γαρίφαλα, που τα ’βλεπες παντού, στις κάνες των όπλων, σε κάθε άρμα και σε κάθε αυτί, στα χέρια των φαντάρων, όπως και των διαδηλωτών; (…) Ο εργαζόμενος λαός άφησε ανεξίτηλη τη σφραγίδα του πάνω σ’ αυτή την κατάσταση. Το κάλεσμα (της διαδήλωσης) αφορούσε το σοσιαλισμό κι οι μάζες των συνηθισμένων ανθρώπων είχαν μπει στην υπόθεση για να το κάνουν πραγματικότητα. Αυτό που ξεκίνησε ως στρατιωτικό πραξικόπημα, προσλαμβάνει νέες διαστάσεις. Η στρατιωτική επιτροπή διατηρεί ακόμα την εξουσία, αλλά είναι ο λαός που έχει το πάνω χέρι κι ιδιαίτερα η εργατική τάξη».

Στη συνέχεια του βιβλίου παρουσιάζονται, με ντοκουμέντα, οι πρωτοβουλίες των μαζών που κατέλαβαν χωράφια και εργοστάσια, σπίτια αλλά και τους στρατώνες, αρχίζοντας να παίρνουν συλλογικά την ευθύνη για τη ζωή τους. Ταυτόχρονα, κυλούσαν τα γεγονότα, όπου η αστική τάξη με τη βοήθεια των ρεφορμιστών (Σοσιαλιστικό αλλά και Κομμουνιστικό Κόμμα) που συμμετείχαν στις κυβερνήσεις συνεργασίας που ακολούθησαν, προσπαθούσαν να πάρουν πίσω τον έλεγχο από την εργατική τάξη που είχε αναθαρρήσει.

Έφταιξε ο λενινισμός;

Το βιβλίο περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες πώς η επανάσταση χάθηκε, όταν επέστρεψε η «ομαλότητα» με τη στρατιωτική κίνηση υπέρ της κυβέρνησης, στις 25 Νοέμβρη 1975. Ο συγγραφέας δεν χαρίζεται στις ανεπάρκειες των οργανώσεων της άκρας αριστεράς, στην αδυναμία της να οργανώσει την εργατική αυτοάμυνα απέναντι στον ταξικό εχθρό. Το συμπέρασμά του, ωστόσο, είναι τουλάχιστον πρόχειρο και τραβηγμένο από τα μαλλιά: «Εκατοντάδες χιλιάδες εργαζόμενοι μπήκαν στον αγώνα: ο εχθρός όμως εμφανίζονταν διαρκώς μπροστά τους με απροσδόκητη μορφή, αυτή των ίδιων τους των οργανώσεων. Κάθε φορά που δημιουργούσαν μια οργάνωση, την έβλεπαν να χειραγωγείται από τις αποκαλούμενες πρωτοπορίες των ηγετών που δεν ανήκαν στην τάξη τους και που κατανοούσαν ελάχιστα από τα πράγματα για τα οποία αυτοί αγωνίζονταν…Οι επαναστάτες σε μαζική κλίμακα βρέθηκαν να αποτελούν μέρος του προβλήματος, όχι της λύσης…».

Όμως το πρόβλημα δεν ήταν άλλο απ’ την αντιπαράθεση της εξουσίας των εργατών με την εξουσία των αφεντικών και του κράτους τους. Όπως πολύ γλαφυρά αναφέρει ο Μόρις Μπρίντον στον πρόλογο του βιβλίου του Φιλ Μέιλερ: «Η στιγμή της αλήθειας είχε φτάσει. Στις 25 Νοέμβρη, λιγότεροι από 200 κομάντος εξουδετέρωσαν αρκετά “κόκκινα” συντάγματα που ήταν πάνοπλα (…) Απομονωμένοι, διαιρεμένοι, ασύνδετοι μεταξύ τους, απληροφόρητοι και πάνω απ’ όλα, χωρίς πρωτοβουλία, οι απλοί στρατιώτες βρίσκονταν σ’ απόλυτη εξάρτηση απ’ τη στρατιωτική ιεραρχία των “προοδευτικών” αξιωματικών».

Στη μάχη, λοιπόν, με την εξουσία των αστών και το κράτος τους δεν αρκεί μόνο η αυτοδιαχείριση, χρειάζεται κι ο κεντρικός σχεδιασμός του αγώνα. Δεν έλλειψαν οι ενθουσιώδεις εργάτες, φοιτητές και φαντάροι, έλλειψε αυτό που μέμφεται ο συγγραφέας, η οργανωμένη πρωτοπορία, έλλειψε ακριβώς ο λενινισμός. Είναι παλιό το δίδαγμα του Σεν Ζυστ, συντρόφου του Ροβεσπιέρου, απ’ τη Γαλλική Επανάσταση «Όποιος κάνει τη μισή επανάσταση, σκάβει τον ίδιο του το λάκκο». Δεν μπορείς να πολεμάς και να αρνείσαι τη νίκη. Δεν μπορείς να υποστηρίζεις την εξουσία των εργατών και να αρνείσαι να αντιμετωπίσουν κεντρικά και να ανατρέψουν την εξουσία των αστών. Δίπλα από την Πορτογαλία, στην Ισπανία το 1936, οι «λενινιστές», δηλαδή όσοι θέλανε την ένοπλη εξουσία των εργατικών πολιτοφυλακών, ήτανε ελάχιστη μειοψηφία οργανωτικά. Εκεί, οι αναρχικοί προτίμησαν να μπουν υπουργοί στην αστική κυβέρνηση, παρά να στηρίξουν την εξουσία των εργατικών συμβουλίων. Την ισπανική εμπειρία με το ένα εκατομμύριο οργανωμένους εργάτες που ακολουθούσαν τους αναρχικούς και έμειναν στα μισά του δρόμου, με τραγικά αποτελέσματα, θα πρέπει να τη σκεφτεί πολλές φορές κάποιος πριν ξανακαταραστεί το λενινισμό.

Είναι υπόθεση ζωής και θανάτου, κι όχι το φιλολογικό μας ενδιαφέρον, που μας σπρώχνει να μελετάμε την πείρα των προηγούμενων επαναστάσεων. Το βιβλίο του Φιλ Μέιλερ περιγράφει την πιο πρόσφατη εργατική επανάσταση στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Αυτό, μέχρι να γράψουμε εμείς τις σελίδες της δικιάς μας επανάστασης, στο πολύ κοντινό μέλλον…

(1) Στην Αθήνα διακινείται από το Εναλλακτικό Βιβλιοπωλείο.

(2) Η μυστική αστυνομία του φασιστικού καθεστώτος, διαβόητη για τα βασανιστήριά της.