Προσφυγική κρίση: η ΕΕ καταστέλλει τους εθελοντές

Παρόμοια ρίσκα ίσως επιβληθούν τώρα στους εθελοντές στα ελληνικά νησιά, καθώς η συνοριακή δύναμη της ΕΕ, η Frontex, ξεκινά να επιβάλει την εξουσία της σε μια περιοχή, στο δρόμο για την οποία έχουν πνιγεί 400 άνθρωποι από την αρχή του χρόνου, επιχειρώντας να φτάσουν σε αυτή. «Πράγματι νιώθουμε σαν να είμαστε στην Αντίσταση στην Β Παγκόσμιο Πόλεμο», είπε η Λάρα, μια νεαρή Ολλανδή εθελόντρια στη Χίο. «Δεχόμαστε “τυχαίους” ελέγχους για χαρτιά και διαβατήρια και μας λένε να μην ταΐζουμε τους πεινασμένους. Κάθε κίνηση που κάνουμε παρακολουθείται πλέον».

Η Frontex αναλαμβάνει τον έλεγχο

Στα τέλη του 2015, ετοιμαζόταν μια καταιγίδα. Η Σλοβενία, η Κροατία, η Σερβία και η Μακεδονία έκλεισαν τις πόρτες τους, παγιδεύοντας εκατοντάδες ανθρώπους εν μέσω παγωνιάς στα βόρεια σύνορα της Ελλάδας. Αυτή η κίνηση προκάλεσε απεργίες πείνας, διαδηλώσεις, με κάποιους νεαρούς να ράβουν τα στόματά τους για να δηλώσουν ότι δεν έχουν φωνή, κρατώντας πλακάτ που έγραφαν «Πυροβολήστε Μας ή Σώστε Μας». Εν τω μεταξύ, η Ελλάδα βρέθηκε υπό αυξανόμενη πίεση από την ΕΕ να ελέγξει τις ροές των ανθρώπων και απειλήθηκε με αποβολή από την Συνθήκη Σένγκεν.

Σε απάντηση, ο ΣΥΡΙΖΑ έκανε το μόνο πράγμα που ξέρει να κάνει –να υποκύπτει- και τώρα τα τείχη κλείνουν. Με μια χρεοκοπημένη κυβέρνηση να αφήνει τεράστια κενά στα κρατικά συστήματα ανθρωπιστικής βοήθειας και μια ΕΕ να επιφυλάσσει τα πλούτη της μόνο για δαπάνες σε συνοριακούς ελέγχους, τα δίκτυα αλληλεγγύης πήραν ένα ανεπίσημο «πράσινο φως» να αναλάβουν την –σωτήρια για ανθρώπινες ζωές- δουλειά που κανένας άλλος δεν επρόκειτο να κάνει. Δουλεύοντας νυχθημερόν πέτυχαν υπεράνθρωπα κατορθώματα και αποτέλεσαν την λεπτή γραμμή που χωρίζει την καταστροφή από την απόλυτη βαρβαρότητα. Αλλά σήμερα, δέχονται επίθεση.  

Το 2016 ξεκίνησε με την πρωτοβουλία να υποχρεωθούν όλοι οι εθελοντές και φιλάνθρωποι που βοηθούν πρόσφυγες στην Ελλάδα να καταγραφούν από την αστυνομία. Αυτό ίσως δεν ακούγεται παράλογο, αν δε σκεφτούμε τρία σημαντικά ζητήματα.

Πρώτον, η κάλυψη πολλών αναγκών αυτών των ανθρώπων –να μεταφέρεις ευάλωτους ανθρώπους μακριά από το κρύο ή να μαγειρέψεις για πεινασμένες οικογένειες χωρίς να περιμένεις την ελληνική γραφειοκρατία να κάνει τα χαρτιά- είναι παράνομη.

Αυτός είναι ένας από τους λόγους που οι ανεξάρτητοι εθελοντές είναι τόσο σημαντικοί. Όπως εξήγησε η Λάρα, οι μεγάλες υπηρεσίες ανθρωπιστικής βοήθειας «δεν μπορούν να καλύψουν καν τις πιο βασικές ανάγκες εξαιτίας των κανονισμών». Συνέχισε: «Αυτό που προκαλεί εν μέρει αυτήν την απάνθρωπη κατάσταση, είναι η έλλειψη προσωπικού αισθήματος ευθύνης. Ως ανεξάρτητη εθελόντρια που έχει 20 κουβέρτες, ξέρεις ότι αν δεν τις διανείμεις, θα υπάρξουν τουλάχιστον 20 άνθρωποι που θα παγώσουν μέχρι θανάτου και αυτό θα βαραίνει τη συνείδησή σου. Αν δουλεύεις στην Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), έχεις 200 κουβέρτες, αλλά σου απαγορεύουν να τις δώσεις, η εντολή έρχεται από τα πάνω οπότε η συνείδησή σου δεν εμπλέκεται. Αντί να αμφισβητούν, εναποθέτουν την ευθύνη σε άλλους, το οποίο είναι βολικό».

Το δεύτερο ζήτημα είναι πως πάνω από το μισό αστυνομικό σώμα της Ελλάδας υποστηρίζει το νεοναζιστικό κόμμα της Χρυσής Αυγής, οπότε οι εθελοντές στην ουσία καλούνται να ρισκάρουν 50-50 αν θα δώσουν ευαίσθητες πληροφορίες σε έναν ένοπλο φασίστα.

Τρίτον, οι εθελοντές πλέον δεν «εγκρίνονται» συνολικά. Αυτή η επιχείρηση καταγραφής δεν αφορά απλά τον εκτοπισμό των πολιτικοποιημένων ακτιβιστών. Ακόμα και οι Κλόουν Χωρίς Σύνορα απέτυχαν να εγκριθούν, και τους αρνήθηκε η πρόσβαση στο βασικό προσφυγικό στρατόπεδο της Λέσβου.

Είναι εμφανές πως όταν η Frontex άρχισε να φυλακίζει εθελοντές πριν μερικές βδομάδες ήταν προμήνυμα των όσων θα ακολουθούσαν. Οι πρώτοι πέντε –δύο Δανοί από την Team Humanity και 3 ναυαγοσώστες από την Proactiva- φυλακίστηκαν με την κατηγορία της παράνομης διακίνησης, επειδή διέσωσαν 51 ανθρώπους από μια ακινητοποιημένη λέμβο την οποία αρνούταν να αναζητήσει η ακτοφυλακή. Η δραστηριοποίηση της Proactiva ξεκίνησε το 2015, όπως εξήγησαν, «όταν εμφανίστηκαν στα κοινωνικά δίκτυα φωτογραφίες από 4 πνιγμένα παιδιά σε μια παραλία. Τότε σκεφτήκαμε: Αν η δουλειά μας είναι να σώνουμε ανθρώπους από τη θάλασσα και την κάνουμε στις τοπικές ακτές… Γιατί αυτοί οι άνθρωποι πεθαίνουν εκεί πέρα και δεν τους βοηθά κανείς;». Επειδή απέναντι σε αυτό το ερώτημα επέλεξαν να δράσουν κι επειδή είχαν στην κατοχή τους σουγιάδες, κατηγορήθηκαν ως «παράνομοι διακινητές». «Μας φέρθηκαν σαν να είμαστε τρομοκράτες» είπε ένας από αυτούς στην ισπανική εφημερίδα Ελ Παΐς, μετά την απελευθέρωσή τους με χρηματική εγγύηση από 5 ως 10 χιλιάδες ευρώ στον καθένα. Η αναστολή είναι από 5 ως 10 χρόνια.

Τις βδομάδες που ακολούθησαν, υπήρξε μια συστηματική στρατιωτικοποίηση του συστήματος υποδοχής προσφύγων και μια προσπάθεια αυτό να απομονωθεί από ανεξάρτητους αυτόπτες μάρτυρες. Στα βόρεια της χώρας, η συνοριοφυλακή διώχνει τους πρόσφυγες μακριά από εθελοντικές κουζίνες και εθελοντικές ιατρικές εγκαταστάσεις, τους βγάζει από ζεστές σκηνές και τους ωθεί να ζήσουν έξω σε παγωμένες θερμοκρασίες –μια βάρβαρη πρακτική που έχει καταδικαστεί από τη Διεθνή Αμνηστία. Οι αστυνομικοί επίσης ζητάνε λύτρα από τους πρόσφυγες: 100 ευρώ για να τους αφήσουν να διασχίσουν τα σύνορα. Είναι τέτοιες ιστορίες που υπογραμμίζουν την ειρωνεία του να ελέγχει η αστυνομία για «ψευδο-εθελοντές» που τάχα εκμεταλλεύονται τους ευάλωτους πρόσφυγες.

Στο νησί της Χίου, όπου ένας εθελοντής συνελήφθη με την κατηγορία της κατασκοπείας, επειδή φωτογράφισε ένα σκάφος της Frontex, έλληνες αλληλέγγυοι αναφέρουν πως «η Frontex είναι πλέον πανταχού παρούσα».

«Η ανάπτυξή της ξεκίνησε χωρίς καμία πληροφόρηση είτε στους τοπικούς πολιτικούς είτε στον πληθυσμό», γράφουν. «Οι αστυνομικοί της Frontex κάθονται με τους Έλληνες συναδέλφους τους στα περιπολικά, ελέγχοντας διαρκώς τις παραλίες στις οποίες φτάνουν οι πρόσφυγες. Και δεν επιτρέπουν πια στα ψαροκάικα που χρησιμοποιούν οι εθελοντές να αποπλεύσουν». Αλλού, οι εθελοντές έχουν υποστεί εισβολές των ΜΑΤ στα σπίτια τους και σωματικούς ελέγχους.
 

Ακόμα και η διανομή τροφίμων έχει περιοριστεί. Η Σέρι Καρ, μια 21χρονη εθελόντρια που πρόσφατα επέστρεψε στο Ηνωμένο Βασίλειο, προσπάθησε να μοιράσει σάντουιτς σε τρεις εξαθλιωμένες οικογένειες, εγκλωβισμένες σε ένα στρατόπεδο επειδή δεν είχαν λεφτά για εισιτήριο ως την Αθήνα. Θυμάται μια χρονοβόρα διαφωνία με έναν εργαζόμενο της UNHCR που δεν άφηνε να περάσει το φαγητό γιατί φοβόταν πως «θα προσέλκυε ποντίκια»: «Μου είπε να μην ανησυχώ, γιατί οι πρόσφυγες είχαν όλα όσα χρειάζονται: δύο πακέτα ενεργειακά μπισκότα και ένα μπουκάλι νερό τη μέρα». Εκεί, η Σέρι έκανε παύση πριν συνεχίσει: «Αυτή είναι όλη η τροφή τους».

Στη Λέσβο, 7 διεθνείς εθελοντές συνελήφθησαν ακόμα και για «κλοπή» πεταμένων σωσιβίων. Ενώ ένας εθελοντικός σταθμός εντοπισμού που καθοδηγεί βάρκες στη θάλασσα έκλεισε βίαια από την Frontex και την Ελληνική Αστυνομία, η οποία έχει επίσης συλλάβει εθελοντές από το Camp Moria (τον καταυλισμό στη Μόρια), τον οποίο είχαν βελτιώσει οι εν λόγω εθελοντές με μήνες δουλειάς. 

Πραξικόπημα από εδάφους, θαλλάσης και αέρος 

Αλλά η καταστολή στο έδαφος είναι μέρος μόνο της ιστορίας. Όλο και περισσότερες οργανώσεις βάσης καταγγέλουν τις δολοφονικές συνέπειες που έχει η παρέμβαση της Frontex στις εθελοντικές επιχειρήσεις διάσωσης στη θάλασσα. Και καθώς οι εθελοντικές επιχειρήσεις περιορίζονται, αλλά δεν αντικαθίστανται από επίσημες, βάρκες αφήνονται να βυθίζονται τη νύχτα, με τους επιβάτες τους να πνίγονται σιωπηλά μέσα στο σκοτάδι. 

Σύμφωνα με πολυάριθμες αναφορές, δεν επιτρέπεται πια στους πρόσφυγες η πρόσβαση σε αυτό-οργανωμένες υπηρεσίες υποστήριξης στην παραλία όπως αυτή στον Πλάτανο, η οποία σήμερα απειλείται με κατεδάφιση με την κατηγορία της ανέγερσης κτιρίου χωρίς άδεια. Η ομάδα Αλληλεγγύης στους Πρόσφυγες του Πλατάνου έγραψε πως τα πράγματα έχουν αλλάξει δραματικά τις τελευταίες βδομάδες, καθώς η Frontex για άλλη μια φορά κάνει αισθητή την παρουσία της: «Εμφανίστηκαν σκάφη της Frontex και μαζί με την ελληνική ακτοφυλακή οχυρώνουν την θάλασσα όλη μέρα. Ελάχιστοι πρόσφυγες φτάνουν στην ακτή και συνεπώς καμιά βοήθεια δεν μπορεί να δοθεί σε αυτούς τους ανθρώπους από τις οργανώσεις “πρώτης γραμμής”, αφήνοντάς τους έτσι να περνάνε ώρες χωρίς φαγητό, στεγνά ρούχα ή ιατρική φροντίδα. Η ομάδα θαλάσσιας διάσωσης του Πλατάνου εμποδίστηκε πολλές φορές από το να παρέχει βοήθεια ή καθοδήγηση σε βάρκες προσφύγων και δεχτήκαμε εντολές να γυρίσουμε πίσω. Σε μερικές περιπτώσεις, οι πρόσφυγες έπρεπε να περιμένουν για πάνω από μια ώρα μεσοπέλαγα μέχρι να εμφανιστούν τα μεγαλύτερα πλοία της Frontex και να τους παραλάβουν». Συχνά, αφήνονται να περιμένουν πάρα πολύ ώρα ως ότου έρθει βοήθεια, ή δεν έρχεται και καθόλου βοήθεια.  
 

Όταν εμφανίζονται οι διασωθέντες, είναι υπόθεση των εθελοντών –όπως και οτιδήποτε άλλο- το να επανενωθούν οικογένειες ή να ταυτοποιηθούν οι νεκροί. Ακόμα και σε αυτήν την προσπάθεια, δέχονται διαρκείς τρικλοποδιές. Ένας εθελοντής περιγράφει πώς η επίσημη υπηρεσία εντόπισης οικογενειών, που λειτουργεί από τον Ερυθρό Σταυρό, απαιτεί έγγραφα να τυπωθούν, να συμπληρωθούν στα αγγλικά και να επιστραφούν, κάτι που είναι αδύνατο για πολλούς πρόσφυγες στα στρατόπεδα:

«Βοηθήσαμε πάνω από 60 οικογένειες να υποβάλουν τα απαραίτητα έγγραφα και ακόμα δεν έχουν πάρει απάντηση», μου είπε. «Ξέρουμε πως διαμορφώνουν μια βάση δεδομένων, αλλά αυτό δε δείχνει να καταλήγει σε καμία έρευνα. Και μας αγνοεί και ο Ερυθρός Σταυρός Αθήνας, και η UNCHR, και η αστυνομία, και η Ελληνική Ακτοφυλακή, οι πάντες. Και το σύστημα εδώ είναι ένα χάλι. Το φθινόπωρο, δεν προσπαθούσαν καν να ταυτοποιήσουν τα σώματα, απλά τα έθαβαν μέσα σε 24 ώρες σε ανώνυμους τάφους, ή χρεώναν 6.000 ευρώ για να επιστραφούν τα πτώματα στην οικογένειά τους στην Τουρκία! Και κανείς δεν επιτρέπεται να μας βοηθήσει να μεταφέρουμε πληροφορίες στις οικογένειες. “Θέλω να σε βοηθήσω, αλλά πρέπει να σκεφτώ και τη δουλειά μου” –αυτό το ακούμε συχνά από γιατρούς σε νοσοκομεία».

Η καταστολή ενάντια στους ανεξάρτητους εθελοντές –είτε με αστυνομική καταπίεση είτε απλώς με τη χρήση ενός γραφειοκρατικού συστήματος αποφασισμένου να τους αδρανοποιήσει- έχει διαταχθεί από τα ανώτερα επίπεδα. Το Συμβούλιο της ΕΕ ετοιμάζει σχέδια να εξισώσει νομικά την ανθρωπιστική βοήθεια με την παράνομη διακίνηση, ποινικοποιώντας έτσι όσους εργάζονται για να σώσουν ζωές και να μετριάσουν τη δυστυχία στο Αιγαίο.

Ένας ναυαγοσώστης, θέλοντας να διατηρήσει την ανωνυμία του και γεμάτος ντροπή, μου είπε με δάκρυα στα μάτια: «Δεν μπορείς να φανταστείς πώς είναι… να βλέπεις μια μάνα σε βάρκα που έχει γεμίσει νερά να κρατά το μωρό της προς το μέρος σου και να πρέπει να της πεις ότι δεν μπορείς να σώσεις το παιδί της γιατί θα πας φυλακή». 

Οι φρουροί των πυλών

Τώρα, οι Αρχές επιχειρούν να επιβάλουν περιορισμούς και στον αέρα. Ακυρώθηκαν πτήσεις εθελοντών, προγραμματισμένες από την ανθρωπιστική οργάνωση Movement on the Ground, για να επιτραπεί στις Αρχές να οργανώσουν τη διαδικασία καταγραφής. Όπως επεσήμανε ένας εθελοντής του οποίου η πτήση ακυρώθηκε, το σύστημα καταγραφής σημαίνει πως «θα υπάρχουν λίγες ΜΚΟ στο νησί που θα αποκτήσουν τον πλήρη έλεγχο».

Λογικό να συμπεράνουμε ότι αυτές θα είναι οι «αμερόληπτες» ΜΚΟ που δεν ασχολούνται με τα «άβολα» πολιτικά ζητήματα, που δεν θα μοιράσουν κουβέρτες ή φασόλια όταν δεν τους επιτρέπεται ούτε θα δημοσιεύσουν σχόλια για την καθημερινή βαρβαρότητα των συνοριακών ελέγχων και των παράνομων επαναπροωθήσεων. Η Διεθνής Επιτροπή Διάσωσης (IRC), για παράδειγμα, είναι μια από τις μεγαλύτερες υπηρεσίες που ασχολείται με τους πρόσφυγες στον πλανήτη. Ενεργή σε πάνω από 40 χώρες, χρηματοδοτείται από τις κυβερνήσεις των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου και, σύμφωνα με τον Αμερικανό ιστορικό Έρικ Τόμας Τσέστερ, έχει στενούς δεσμούς με την CIA. Οι επιτελείς της περιλαμβάνουν διακεκριμένους ανθρώπους στην οικοδόμηση της «Αυτοκρατορίας», όπως ο Χένρι Κίσινγκερ, η Μαντλίν Ολμπράιτ και η Κοντολίζα Ράις, και είναι μία από αυτές τις «Μη Κερδοσκοπικές Οργανώσεις» της οποίας ο Γενικός Διευθυντής (ο Ντέιβιντ Μίλιμπαντ παρακαλώ) απολαμβάνει έναν άνετο μισθό 425.000 λιρών Αγγλίας.

Η IRC δηλώνει πως «συνεργάζεται στενά» με ντόπιους εθελοντές. Αν και η ίδια παραδέχεται πως «δεν έχει κάποια ειδική άδεια» να δραστηριοποιείται στο νησί, τοπικές πηγές αναφέρουν πως παίζει κεντρικό ρόλο στην επιβολή του νέου συστήματος καταγραφής και στην εκκαθάριση των ακτών από ανεξάρτητους εθελοντές. 
 

Ο Έρικ και η Φιλίπα Κέμπσον συντονίζουν εδώ και χρόνια επιχειρήσεις διάσωσης και βοήθειας στην παραλία της Εφταλού και ο Έρικ έχει καταγγείλει δημόσια αυτό που περιγράφει ως «τακτικές μπούλινγκ» από την IRC. «Η IRC διώχνει τους εθελοντές μας από τις ακτές», διαμαρτυρήθηκε. «Λένε πως τώρα αναλαμβάνουν αυτοί. Πρόκειται για κατάληψη της Λέσβου από τους Αμερικάνους μαζί με τη δεξιά».

Τα δεξιά στοιχεία στην τοπική κοινωνία αποτελούν ένα μόνιμο αγκάθι στα πλευρά των προσπαθειών των Κέμπσον –έκαψαν την ιατρική τους σκηνή και πιέζουν τις τοπικές Αρχές να απαγορεύσουν τους ανεξάρτητους εθελοντές από το νησί και να απαγορεύσουν κάθε ανθρωπιστική προσπάθεια «σε συγκεκριμένες περιοχές».

Μετά την καταστολή ενάντια στους εθελοντές, ακολούθησε το μπλόκο τις ίδιες τις βάρκες. Με τα πολεμικά πλοία του ΝΑΤΟ να έχουν αναπτυχθεί πλέον στο Αιγαίο και να επιστρέφουν βάρκες στην Τουρκία –της οποίας οι προσπάθειες να εμποδίσει βάρκες να φτάσουν στην Ελλάδα γίνονται όλο και πιο βίαιες- η ροή των ανθρώπων δεν έχει σταματήσει. Αυτή η κατάσταση μάλλον θα είναι μόνιμη, αλλά μπορεί να διαρκέσει αρκετά για να εξωθήσει μακριά τους μη καταγεγραμμένους εθελοντές και να στρατιωτικοποιήσει τα νησιά σε ένα νέο καθοδηγούμενο από τη Frontex σύστημα κράτησης στα hot spots. Είναι μια προσπάθεια να ανακτηθεί ο έλεγχος της κυβέρνησης στα σύνορα της Ευρώπης, ιδιαίτερα στη Λέσβο, ένα νησί που, επιτέλους, παρακολουθεί ο πλανήτης.

Αλλά με όλο και λιγότερους πρόσφυγες να περνούν και όλο και λιγότερες ανεξάρτητες φωνές να καταγγέλουν αυτά που υποφέρουν, ο πλανήτης θα στρέψει το βλέμμα του μακριά. Τελικά, η απομάκρυνση των ανεξάρτητων εθελοντών από το νησί και η επαναπροώθηση των βαρκών στην Τουρκία λειτουργούν και τα δύο στο να σκουπιστεί η προσφυγική κρίση μακριά από ευρωπαϊκό έδαφος και να κρυφτεί κάτω από τουρκικό χαλί. Παράλληλα, επανακατευθύνει τις δωρεές πίσω στις μεγάλες υπηρεσίες και καταστρέφει αυτό που ίσως υπήρξε το σημαντικότερο επίτευγμα του ανεξάρτητου εθελοντισμού: ένα δίκτυο «πληροφοριοδοτών», έτοιμων να εξετάσουν κάθε παραβίαση ανθρώπινου δικαιώματος, πρόθυμων να δώσουν μαθήματα και να παρουσιάσουν ανθρώπινα αυτήν την κρίση στον κόσμο πίσω στις πατρίδες τους –τον κόσμο που ψηφίζει για κυβερνήσεις στην Ευρώπη-Φρούριο.

Αλλά η καταστολή ταυτόχρονα τους πολιτικοποιεί. Αντιμέτωποι από τη μία με τη βιαιότητα των συνοριακών ελέγχων και από την άλλη με την σιωπηλή συνενοχή των μεγάλων υπηρεσιών, κοιτούν αλλού για απαντήσεις. Όπως είπε ο 21χρονος Τζέιμς από την Αυστραλία: «Βλέποντας τις υπηρεσίες να στέκονται, περιμένοντας ακόμα να εγκριθεί η λύση σε ένα πρόβλημα που υπάρχει από χθες, την ίδια ώρα που ένα μάτσο νέοι άνθρωποι μετακινούν βουνά, με λιγότερους πόρους… είναι αυτό που με έκανε να συνειδητοποιήσω ότι η άμεση δημοκρατία μπορεί να λειτουργήσει».

Αν επιστρέφοντας, φέρουν πίσω μαζί τους αυτήν την πεποίθηση κι αυτή τη διορατικότητα, θα αποτελέσουν ένα πανίσχυρο υποκείμενο για πολιτική αλλαγή και στις πατρίδες τους. Και τελικά, αυτό θα χρειαστεί και για να επιστρέψει η δικαιοσύνη και η ανθρωπιά και στην «πρώτη γραμμή»: μια ηθική επανάσταση στην καρδιά της Ευρώπης.