Το προσφυγικό, καταλύτης εξελίξεων στην Ελλάδα και στην Ευρώπη

Τα αριθμητικά δεδομένα

Tο 2015 αποδείχτηκε έτος «αποκάλυψης» για τις προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές προς την Ευρώπη. Η συνέχιση του πολέμου στη Συρία για πέμπτη χρονιά έχει οδηγήσει εκατομμύρια πρόσφυγες εκτός της χώρας καταγωγής τους. Στο τέλος Δεκεμβρίου 2013, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες είχε καταγράψει 2,33 εκατομμύρια Σύρους πρόσφυγες. Στο τέλος Δεκεμβρίου 2014, οι Σύροι πρόσφυγες είχαν φτάσει τους 3,22 εκατομμύρια. Στο τέλος του 2015, οι Σύροι πρόσφυγες είχαν πλέον εκτοξευθεί στους 4,6 εκατομμύρια, άλλοι 7,6 εκατομμύρια ήταν εσωτερικά εκτοπισμένοι στη Συρία, ενώ υπήρχαν και 3,2 εκατομμύρια εκτοπισμένοι ιρακινοί στο Ιράκ, δηλαδή υποψήφιοι πρόσφυγες. Από τους 4,6 εκατομμύρια Σύρους πρόσφυγες, 2.503.549 βρίσκονται στην Τουρκία, 1.069.111 στον Λίβανο, 635.324 στην Ιορδανία, 245.022 στο Ιράκ, 117.658 στην Αίγυπτο και 26.772 στην υπόλοιπη Βόρεια Αφρική. Παρατηρούμε, δηλαδή, διπλασιασμό των Σύρων προσφύγων τα τελευταία δύο χρόνια, εκ των οποίων η πλειοψηφία τους βρίσκεται στην Τουρκία. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ, 1.015.978 πρόσφυγες και μετανάστες εισήλθαν στην Ευρώπη από τη Μεσόγειο το 2015, εκ των οποίων οι 856.723 από την Ελλάδα. Από τους εισελθόντες στην Ελλάδα, το 91% προέρχονται από χώρες που παράγουν κατ’ εξοχήν πρόσφυγες (Συρία, Αφγανιστάν, Ιράκ) [1].

Η στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο προσφυγικό

Η Ευρωπαϊκή Ένωση (Ε.Ε.) έχει υιοθετήσει το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο από το 2008. Το Σύμφωνο προβλέπει την απαγόρευση γενικευμένων νομιμοποιήσεων, την επιλεκτική μετανάστευση, που αφορά μικρό μόνο αριθμό μεταναστών με επαγγελματικές δεξιότητες και ειδίκευση, την ενίσχυση του συστήματος Σένγκεν, την αυξημένη επιτήρηση των συνόρων μέσω της ενίσχυσης της Frontex και την ίδρυση του συστήματος ηλεκτρονικής επιτήρησης συνόρων Eurosur. Το Σύμφωνο αυτό αποδείχθηκε στην πράξη αλυσιτελές για την αντιμετώπιση τέτοιων μαζικών ροών προσφύγων και μεταναστών. Το σύστημα Σένγκεν έχει διαβρωθεί από τις αλλεπάλληλες αναστολές που έχουν επιβάλλει στα σύνορά τους αρκετά κράτη μέλη, ενώ το «Δουβλίνο 3» έχει ουσιαστικά ανασταλεί από το 2011 ως προς την Ελλάδα, λόγω παραβιάσεων εκ μέρους της των υποχρεώσεών της για δίκαιο και αποτελεσματικό σύστημα ασύλου.

Έτσι, προκειμένου να αναχαιτιστούν με κάθε τρόπο οι προσφυγικές ροές, βλέπουμε να υψώνονται φράχτες σε διάφορα κράτη μέλη της Ε.Ε., να λαμβάνονται μέτρα κατάσχεσης περιουσιακών στοιχείων των προσφύγων και καθυστέρησης των επανενώσεων των οικογενειών τους, να ενισχύονται οι θεσμοί επιτήρησης των συνόρων της Ε.Ε. (π.χ. Frontex), να συζητείται η αναστολή του συστήματος Σένγκεν για δύο χρόνια ή η αποβολή της Ελλάδας από το αυτό, πιθανόν με επιλεκτικά στοιχεία σε βάρος της [2]. Αλλά και να επιχειρείται η συγκράτηση των προσφύγων και μεταναστών στις χώρες πρώτης υποδοχής και διέλευσης στη Βόρεια Αφρική, στην Τουρκία και στη Μέση Ανατολή, με πολιτικά και οικονομικά ανταλλάγματα προς τις χώρες αυτές, και με κυνικό «κλείσιμο των ματιών» στα εγκλήματα που διαπράττει η κυβέρνηση Ερντογάν με τις πολεμικές επιχειρήσεις της σε βάρος των Κούρδων της Τουρκίας. Παράλληλα, η Ε.Ε. δεν παρέχει επαρκή αρωγή στην Ελλάδα και ο μηχανισμός της μετεγκατάστασης των προσφύγων από την Ελλάδα σε κράτη μέλη της Ε.Ε. καρκινοβατεί: όχι μόνο λόγω των αδυναμιών της ελληνικής διοίκησης, αλλά και λόγω της απροθυμίας ευρωπαϊκών χωρών να δεχτούν πρόσφυγες.

Είναι φανερό ότι οι μεγάλοι ευρωπαϊκοί «παίκτες» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τα ισχυρά κράτη-μέλη της Ε.Ε.) συγκλίνουν στην πολιτική θέση για δραστική μείωση, μέχρι πλήρους αποτροπής, των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών με κάθε μέσο και στην ανάδειξη «αποδιοπομπαίων τράγων» για τη μη εφαρμογή μιας καταδικασμένης σε αποτυχία πολιτικής με βάση τη διεθνή εμπειρία.

Η στάση της ελληνικής κυβέρνησης στο προσφυγικό/μεταναστευτικό

Η ελληνική κυβέρνηση, παρότι ορθά ίδρυσε ειδικό υπουργείο για τη Μεταναστευτική Πολιτική, δεν το έχει μέχρι σήμερα οργανώσει όπως κάθε άλλο (με οργανόγραμμα, διευθύνσεις, τμήματα κλπ), ούτε το έχει στελεχώσει επαρκώς με το απαραίτητο προσωπικό. Παράλληλα, ο συντονισμός της όλης διαχείρισης των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών παρουσίασε σοβαρές και αδικαιολόγητες ανεπάρκειες το 2015, ενώ καθυστερούν και οι αναγκαίες ενέργειες για τη στελέχωση και την αναβάθμιση των υπηρεσιών διεθνούς προστασίας πρώτου και δεύτερου βαθμού, καθώς και της πρώτης υποδοχής. Όταν αυξήθηκαν θεαματικά τα προσφυγικά ρεύματα προς την Ελλάδα, γύρω στην άνοιξη του 2015, η ελληνική πολιτεία ήταν εντελώς ανέτοιμη να τα αντιμετωπίσει, ενώ η σχετική προετοιμασία εκ μέρους της κυβέρνησης Σαμαρά ήταν μηδενική λόγω της ξενοφοβικής, ρατσιστικής και ακροδεξιάς αντίληψης που την διακατείχε για τους πρόσφυγες και τους μετανάστες.

Παρά την επιτακτικές ανάγκες, η ελληνική κυβέρνηση δεν έχει δημοσιοποιήσει μέχρι σήμερα μία σαφή, συνεκτική και πολυδιάστατη πολιτική ανθρώπινης αντιμετώπισης των τεράστιων προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών. Αντίθετα, δείχνει να κινείται με τη λογική του «βλέποντας και κάνοντας». Μια λογική που χρησιμοποιήθηκε, εν πολλοίς, και στις διαπραγματεύσεις με τους δανειστές για το μνημόνιο και το χρέος, το 2015, με αποτέλεσμα η χώρα να οδηγηθεί σ’ ένα νέο, καταστροφικό για το λαό, μνημόνιο. Η κυβέρνηση, αυτοεγκλωβισμένη τώρα στο καθοδικό, μνημονιακό σπιράλ της λαϊκής απαξίωσης, κινδυνεύει να γίνει άλλη μία αναλώσιμη κυβέρνηση στο βωμό όχι μόνο της εφαρμογής του νέου μνημονίου, που, καθ’ ομολογία διεθνούς φήμης οικονομολόγων [3] δεν «βγαίνει», αλλά και των εκρηκτικών διαστάσεων που προσλαμβάνει το προσφυγικό/μεταναστευτικό ζήτημα.

Παράλληλα, η κυβέρνηση, εκούσα-άκουσα, συμβάλλει με τη διατήρηση του φράχτη στον Έβρο στην αύξηση των θανάτων προσφύγων και μεταναστών στο Αιγαίο. Το άνοιγμα του φράχτη θα τους επέτρεπε να έχουν μία ασφαλέστερη για τη ζωή τους είσοδο στην Ελλάδα. Ανάλογες κινήσεις ασφαλούς και νόμιμης εισόδου πρέπει να κάνουν και οι χώρες των Βαλκανίων και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (π.χ. Ουγγαρία, Βουλγαρία) που έχουν υψώσει φράχτες.

Οι ολιγωρίες και οι κακές επιλογές της κυβέρνησης στο προσφυγικό/μεταναστευτικό, σε συνδυασμό με τις πολιτικές της Ε.Ε. για αποτροπή των ροών προς την Ευρώπη, καθώς και με τη διπλή πίεση που υφίσταται η κυβέρνηση από τους δανειστές και από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες σχετικά με την εφαρμογή του μνημονίου, κινδυνεύουν να την οδηγήσουν σε μία πιθανή «τέλεια καταιγίδα»: μια διπλή σοβαρή κρίση μέσα στους επόμενους μήνες, με απρόβλεπτες αρνητικές συνέπειες για την ελληνική κοινωνία και τους πρόσφυγες.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η κυβέρνηση επιχειρεί ορθώς να πείσει του ευρωπαίους να δεχτούν την εγκατάσταση κόμβων υποδοχής (τα λεγόμενα hot spots) απευθείας στις χώρες πρώτης υποδοχής των Σύρων προσφύγων (Tουρκία, Ιορδανία, Λίβανο), ώστε να εκτονωθούν τα σοβαρά προβλήματα μαζικών αφίξεων προσφύγων και μεταναστών στα νησιά του Αιγαίου. Γενικότερα, όμως, ακολουθεί την περιοριστική πολιτική των ευρωπαίων για την αποτροπή των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών, με την ενίσχυση της επιτήρησης των συνόρων της Ε.Ε. στην Ελλάδα. Η δημιουργία των κόμβων υποδοχής στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου ήταν μια απαίτηση των ευρωπαίων για να ενισχυθεί ο έλεγχος και η επιτήρηση των συνόρων της Ε.Ε., που στην πράξη είχαν αμβλυνθεί λόγω των τεράστιων μαζών προσφύγων και μεταναστών και της επιλογής της κυβέρνησης να προβαίνει, ορθώς και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, σε μαζικές διασώσεις, αντί της προηγούμενης παράνομης πολιτικής των απωθήσεων.

Παράλληλα, η Ελλάδα αποδέχτηκε τη δημιουργία 50.000 θέσεων φιλοξενίας χωρίς να υπάρχει ανάλογη πρόβλεψη έστω για μία άλλη χώρα μέλος της Ε.Ε., και χωρίς να υφίσταται η οργανωτική, διοικητική και οικονομική δυνατότητα δημιουργίας αυτών των θέσεων στο ορατό μέλλον. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, οι κόμβοι υποδοχής στα νησιά δεν πρέπει να χρησιμοποιηθούν, έστω έμμεσα και άτυπα, για το διαχωρισμό των προσφύγων από τους μετανάστες με βάση την εθνικότητα ή άλλο γενικό κριτήριο. Αντίθετα, χρειάζεται να γίνει σεβαστό το δικαίωμα των προσφύγων για πρόσβαση σε κατάλληλη και δίκαιη διαδικασία εξατομικευμένης εξέτασης τυχόν αίτησης τους για διεθνή προστασία και να αποτραπούν οι απελάσεις-εξπρές, χωρίς τήρηση του δικαιώματος των μεταναστών για επαρκή και κατάλληλη πρόσβαση, τουλάχιστον, σε διαδικασίες αμφισβήτησης και αποτροπής της απέλασής τους.

Εκτιμήσεις- Προτάσεις

Οι μεταναστευτικές και προσφυγικές ροές αναμένεται να συνεχιστούν όσο εξακολουθούν να υπάρχουν εστίες πολέμων, ιδίως στη Συρία, καθώς και φτώχειας, σε διάφορες χώρες της Ασίας και της Αφρικής. Η διεθνοποίηση του ζητήματος στα διεθνή fora, η ένταξή του στην ευρωπαϊκή ατζέντα, ο ανθρωπισμός και ο σεβασμός των διεθνών συνθηκών μπορούν και πρέπει να αποτελούν τα βήματα για μια ορθολογική διαχείριση του ζητήματος σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο.

Εάν η Ε.Ε. συνεχίσει να επιδιώκει την, πάση θυσία όπως διαφαίνεται, αποτροπή των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών προς τα κράτη-μέλη της, η κατάσταση θα οδηγηθεί σε αδιέξοδο με τραγικές συνέπειες για τους πρόσφυγες και απρόβλεπτες εξελίξεις για θεσμούς-πυλώνες της πολιτικής της Ε.Ε, όπως το «Δουβλίνο 3» και το σύστημα Σένγκεν: οι πρόσφυγες θα συνεχίσουν να έρχονται μαζικά στην Ευρώπη και οι θάνατοι, οι κακουχίες και η εκμετάλλευσή τους θα συνεχίζονται, πιθανόν με αυξητικούς ρυθμούς. Η αντιμετώπιση των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών από την Ε.Ε. ως ζήτημα κυρίως δημόσιας τάξης και ασφάλειας αποτελεί, δυστυχώς, την κύρια έκφανση της συνολικής θεώρησης του προσφυγικού και μεταναστευτικού ρεύματος ως εν δυνάμει παράγοντα που «απειλεί» την «κανονικότητα» και την ευημερία της καθημερινής ζωής στην Ευρώπη, όπως, τουλάχιστον, την αντιλαμβάνονται οι ευρωπαϊκές ελίτ [4] και τα συντηρητικά και ξενόφοβα τμήματα των ευρωπαϊκών πληθυσμών. Από την άλλη, η σύγχρονη έννοια της ασφάλειας με κοινωνικό πρόσημο δεν περιλαμβάνει μόνο τη διαφύλαξη της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας και της περιουσίας των πολιτών κάθε κράτους αλλά εμπλουτίζεται με την αξιοπρεπή διαβίωσή τους, δηλαδή την κατάλληλη και επαρκή πρόσβαση των πολιτών αυτών σε τροφή, νερό, ένδυση, στέγη με βασικές ανέσεις, βασικές υπηρεσίες υγείας και υπηρεσίες εκπαίδευσης, δηλαδή περιλαμβάνει και την κοινωνική ασφάλεια [5].

Τα πιο επείγοντα μέτρα που επιβάλλεται να ληφθούν το συντομότερο δυνατό, πριν η κατάσταση ξεφύγει εντελώς από κάθε έλεγχο, είναι

• Η άμεση και γενναία χρηματοδότηση δομών και διαδικασιών για τη διαχείριση με ανθρώπινες συνθήκες των Ηροσφυγικών ροών στην Ελλάδα και στις άλλες χώρες της Ε.Ε.
• η δημιουργία νέων χώρων πρώτης υποδοχής και φιλοξενίας όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά, ανάλογα με τις ροές, σε όλες τις χώρες της Ε.Ε., σε συνεργασία με την τοπική αυτοδιοίκηση. Η διασπορά τέτοιων χώρων σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας είναι απαραίτητη ώστε να αποτραπεί η δημιουργία περιοχών-γκέτο των προσφύγων και μεταναστών και, παράλληλα, να είναι εφικτή η διοικητική μέριμνα και η οικονομική στήριξή τους με τη μικρότερη δυνατή όχληση των τοπικών πληθυσμών. Για το σκοπό αυτό θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ακίνητα κυριότητας του κράτους (π.χ. κενά στρατόπεδα), των Δήμων και των Περιφερειών. Οι πρώτες ανακοινώσεις δύο συναρμόδιων υπουργών της κυβέρνησης, του Γιάννη Μουζάλα και του Πάνου Καμμένου, για χρήση δύο στρατοπέδων στο Σχιστό και στη Σίνδο, βρίσκονται στη σωστή κατεύθυνση, υπό την προϋπόθεση ότι τα στρατόπεδα δεν θα μετατραπούν σε νέους, de facto χώρους κράτησης και περιορισμού των προσφύγων.
• Τέλος, απαιτείται τόσο η άμεση ενίσχυση των υπηρεσιών ασύλου και των δύο βαθμών όσο και η βελτίωσή τους προς την κατεύθυνση και εμπέδωση δίκαιης, κατάλληλης και αποτελεσματικής πρόσβασης στη διαδικασία ασύλου σε όλους τους αλλοδαπούς που την επιθυμούν, σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, διάφορες λυσιτελείς πολιτικές έχουν προταθεί αλλά σε (ευρωπαϊκά) ώτα μη ακουόντων: Κατ’ αρχάς, απαιτείται η ριζική τροποποίηση του Ευρωπαϊκού Συμφώνου για τη Μετανάστευση και το Άσυλο προς την κατεύθυνση της αναλογικής κατανομής των μεταναστών και των προσφύγων σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιπλέον, χρειάζεται επειγόντως μια επεξεργασμένη, συνεκτική και πολυεπίπεδη ευρωπαϊκή πολιτική για την αναλογική κατανομή, με σημαντική αύξηση της μετεγκατάστασης προσφύγων από την Ελλάδα και την Ιταλία σε άλλες χώρες της Ε.Ε. (από 160.000 σήμερα, τουλάχιστον στα 2-2,5 εκατομμύρια για τα επόμενα δύο χρόνια_. Παράλληλα και προς την ίδια κατεύθυνση, απαιτείται η κατάργηση ή η ριζική τροποποίηση του Κανονισμού «Δουβλίνο 3» έτσι ώστε να μοιράζονται αναλογικά οι αιτούντες διεθνή προστασία και οι πρόσφυγες στα κράτη μέλη της Ε.Ε. Είναι κρίσιμο, τέλος, να σταματήσει αμέσως, σε κάθε επίπεδο διαχείρισης των προσφυγικών και μεταναστευτικών ροών, η επιλογή προσφύγων με βάση την εθνικότητά τους ή άλλα γενικά κριτήρια, καθώς αποτελεί ξεκάθαρη παραβίαση της Σύμβασης της Γενεύης που επιτάσσει την εξατομικευμένη εξέταση κάθε αίτησης διεθνούς προστασίας.

_________________

Σημειώσεις

[1] Τα στοιχεία προέρχονται από τη βάση δεδομένων της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στη διεύθυνση http://data.unhcr.org/mediterranean/country.php?id=83

[2] Βλ. τις αποκαλύψεις για τις αρνητικές για την Ελλάδα εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σχετικά με τη τήρηση των συμβατικών υποχρεώσεών της πρώτης ως προς το σύστημα Σένγκεν ενδεικτικά στη διεύθυνση http://www.efsyn.gr/arthro/ekviasmos-ek-promeletis ,2/2/2016

[3] Βλ. δηλώσεις του Πολ Κρούγκμαν  ότι «το Μνημόνιο 3 δεν πρόκειται σε καμία περίπτωση να λειτουργήσει» στη διεύθυνση http://tvxs.gr/news/ekloges-septembris-2015/kroygkman-neo-mnimonio-den-prokeitai-na-leitoyrgisei και του Τζόζεφ Στίγκλιτς στη διεύθυνση http://www.newsbomb.gr/oikonomia/news/story/607555/mnimonio-3-stigklits-tyfli-ilithiotita-kai-adianoito-ayto-poy-epivallei-i-germania περί «τυφλής ηλιθιότητας» για τις προβλέψεις του 3ου μνημονίου περί πρωτογενών πλεονασμάτων 3,5% το 2018.

[4] Χαρακτηριστικό ότι, κατά τη συνεδρίαση των Ευρωπαίων Επιτρόπων στις Βρυξέλλες, κατά την οποία τέθηκαν οι στόχοι για το 2016, ορισμένες από τις βασικές προτεραιότητες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το 2016 είναι η ενίσχυση των επιστροφών  και η δημιουργία ευρωπαϊκής συνοριοφυλακής και ακτοφυλακής, βλ.http://news.in.gr/world/article/?aid=1500051355 ,13/1/2016

[5] Η κοινωνική ασφάλεια, τουλάχιστον στον κανονιστικό της πυρήνα,  αποτελεί ελληνικό και ευρωπαϊκό, πολιτικό και νομικό κεκτημένο. Βλ. ενδεικτικά το άρθρο 22 του ελληνικού Συντάγματος, το άρθρο 25 της Οικουμενικής Διακήρυξης των δικαιωμάτων του Ανθρώπου και τον αναθεωρημένο Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη του Συμβουλίου της Ευρώπης (1996), διεθνή σύμβαση για την προστασία των κοινωνικών δικαιωμάτων, ο οποίος τέθηκε διεθνώς σε ισχύ στις 1 Ιουλίου 1999.