Τέχνη και ναζί

Σαν άρ­χι­σε να πέ­φτει η νύχτα της 10ης Μαΐου του 1933, ξε­κί­νη­σε μια τε­λε­τή στην πλα­τεία της Όπε­ρας του Βε­ρο­λί­νου. Οι συ­γκε­ντρω­μέ­νοι φοι­τη­τές ήταν επί­ση­μα ντυ­μέ­νοι με το κου­στού­μι του σω­μα­τεί­ου τους. Ιε­ρείς κρα­τού­σαν αναμ­μέ­νους πυρ­σούς, που η εξα­γνι­στι­κή φωτιά τους σκόρ­πι­ζε στο σκο­τά­δι τη μα­γεία θρη­σκευ­τι­κής τε­λε­τουρ­γί­ας. Το πλή­θος στε­κό­ταν πα­ρά­με­ρα συμ­με­τέ­χο­ντας με ιαχές. Είχε έρθει η ώρα του εξι­λα­στή­ριου ολο­καυ­τώ­μα­τος. Τα προς θυσία μιαρά βι­βλία είχαν με­τα­φερ­θεί με κα­μιό­νια κι είχαν ρα­ντι­σθεί με βεν­ζί­νη για να λα­μπα­διά­σουν ευ­κο­λό­τε­ρα. Εί­κο­σι χι­λιά­δες τόμοι κά­η­καν, κι ο Γκέ­μπελς κλεί­νο­ντας την τε­λε­τή ανα­φέρ­θη­κε μ' εν­θου­σια­σμό στην ανα­γέν­νη­ση της Γερ­μα­νί­ας. Από την πυρά όπου θα κα­τα­καί­γο­νταν τα εβραιο­μπολ­σε­βι­κι­κά μιά­σμα­τα θ' ανα­δυό­ταν ο φοί­νι­κας του νέου, κα­θα­ρού γερ­μα­νι­κού πνεύ­μα­τος... Ακόμη κι η επι­λο­γή του Μάη ως μήνα εκ­κί­νη­σης της κα­θαρ­τή­ριας δια­δι­κα­σί­ας δεν ήταν τυ­χαία: η ανα­γέν­νη­ση επι­τε­λεί­ται την άνοι­ξη!
Τον Οκτώ­βρη του 1817, Γερ­μα­νοί φοι­τη­τές συ­γκε­ντρώ­θη­καν στον πύργο του Βάρ­τμπουργκ με αφορ­μή τον εορ­τα­σμό των 300 χρό­νων της Με­ταρ­ρύθ­μι­σης κι επα­να­λαμ­βά­νο­ντας συμ­βο­λι­κά την κί­νη­ση του Λού­θη­ρου, έκα­ψαν όχι βι­βλία αλλά σω­ρούς χαρ­τιών όπου είχαν γρά­ψει τί­τλους βι­βλί­ων και τα ονό­μα­τα των συγ­γρα­φέ­ων τους. Ωστό­σο, το Μάη του '33, καί­γο­ντας οι Ναζί αλη­θι­νά βι­βλία, άνοι­ξαν το δρόμο προς τη φυ­σι­κή εξό­ντω­ση του αντι­πά­λου. Η διορ­γά­νω­ση τού­του του ολο­καυ­τώ­μα­τος συ­μπί­πτει λί­γο-πο­λύ με το άνοιγ­μα του πρώ­του στρα­τό­πε­δου συ­γκέ­ντρω­σης στη Γερ­μα­νία.

«Πό­λε­μος ενά­ντια στο μη­δε­νι­σμό»…

Ο Χί­τλερ είχε δια­κη­ρύ­ξει πως η Γερ­μα­νία δε θ' αφη­νό­ταν να σα­πί­σει μέσα στον «αναρ­χο­κομ­μου­νι­σμό», καθώς η κυ­βέρ­νη­ση είχε κη­ρύ­ξει αμεί­λι­κτο πό­λε­μο στον «πνευ­μα­τι­κό, πο­λι­τι­κό και πο­λι­τι­στι­κό μη­δε­νι­σμό». Εν­δια­φέ­ρον ωστό­σο πα­ρου­σιά­ζουν τα γού­στα του, που δεν εκ­φρά­ζουν παρά τα αι­σθή­μα­τα της μι­κρο­α­στι­κής τάξης, η οποία, στις αρχές του 20ού αιώνα είχε επι­δο­θεί σε μια φαι­δρή αντι­γρα­φή των αυ­το­κρα­το­ρι­κών αξιών της επο­χής του Γου­λιέλ­μου Β'. Ο Αδόλ­φος θα­μπω­νό­ταν από κα­τα­σκευά­σμα­τα πεζού κλα­σι­κι­σμού κι όσον αφορά τη λο­γο­τε­χνία, προ­τι­μού­σε κυ­ρί­ως κα­ου­μπόι­κες  ιστο­ρί­ες, αστυ­νο­μι­κά μυ­θι­στο­ρή­μα­τα και πορ­νο­γρα­φι­κές εκ­δό­σεις. Η φτηνή τέχνη κυ­ριαρ­χού­σε πα­ντού: μπρούν­τζι­να ή πορ­σε­λά­νι­να αγαλ­μα­τί­δια που ανα­πα­ρι­στού­σαν  στρα­τιώ­τες, το Φρει­δε­ρί­κο Β', τον Μπί­σμαρκ, κορ­νι­ζα­ρι­σμέ­να πορ­τρέ­τα και κα­κό­τε­χνα ποι­ή­μα­τα περί της «ορθής συ­μπε­ρι­φο­ράς», ανα­πα­ρα­στά­σεις σκη­νών από τη ζωή της αγα­θής γερ­μα­νι­κής οι­κο­γέ­νειας. Όλα τούτα απέ­πνε­αν θρη­σκευ­τι­κή και ηρω­ι­κή συ­γκί­νη­ση, απο­θε­ώ­νο­ντας τη γερ­μα­νι­κή φύση και τρο­φο­δο­τώ­ντας το μύθο μιας αρ­ρε­νω­πής κοι­νω­νί­ας που θα υπη­ρε­τού­σε με ζήλο την «αρ­χέ­γο­νη αρ­μο­νία». Η να­ζι­στι­κή  «τέχνη» ήταν μια μη­χα­νή που διέ­στρε­φε τις αλη­θι­νές ψυ­χι­κές ανα­τά­σεις προς έναν τε­χνη­τά ιδε­α­τό κόσμο, ενώ από τη άλλη μεριά επι­δί­ω­κε να «ξε­κου­ρά­σει» το κοινό, κάτι που απο­δει­κνύ­ε­ται κι από το πε­ριε­χό­με­νο των εφη­με­ρί­δων ευ­ρεί­ας κυ­κλο­φο­ρί­ας της επο­χής: εκτός από τη Frankfurter Zeitung που προ­σπά­θη­σε να κρα­τή­σει σ' ένα επί­πε­δο τα καλ­λι­τε­χνι­κά της χρο­νι­κά, οι υπό­λοι­πες προ­τι­μού­σαν ερω­τι­κά κου­τσο­μπο­λιά και σκαν­δα­λώ­δη θέ­μα­τα.

Εντε­ταλ­μέ­νη «ψυ­χα­γω­γία»

Η να­ζι­στι­κή ορ­γά­νω­ση «Η δύ­να­μη διά της χαράς» ορ­γά­νω­νε βάσει σχε­δί­ου την ψυ­χα­γω­γία των Γερ­μα­νών, συ­νερ­γα­ζό­με­νη στενά με το Επι­με­λη­τή­ριο της Κουλ­τού­ρας. Η καλ­λι­τε­χνι­κή και πο­λι­τι­στι­κή κλη­ρο­νο­μιά του έθνους έπρε­πε να είναι προ­σι­τή στο λαό... Για το λόγο αυτό, ορ­γα­νώ­νο­νταν ομα­δι­κές επι­σκέ­ψεις σε μου­σεία, πε­ριο­δεύ­ου­σες εκ­θέ­σεις ζω­γρα­φι­κής, δια­λέ­ξεις  γνω­στών συγ­γρα­φέ­ων κ.λπ. Η συμ­με­το­χή στη «Δύ­να­μη διά της χαράς» ήταν υπο­χρε­ω­τι­κή και σ' αυτήν υπα­γό­ταν και το Γρα­φείο Εξω­ραϊ­σμού της Ερ­γα­σί­ας, του οποί­ου οι επι­θε­ω­ρη­τές επέ­βλε­παν τις εκ­δη­λώ­σεις. Στο υπουρ­γείο για τη Λαϊκή Πλη­ρο­φό­ρη­ση και Προ­πα­γάν­δα, ο Γκέ­μπελς είχε στα χέρια του όλα τα μέσα επη­ρε­α­σμού της νο­ο­τρο­πί­ας του κοι­νού. Εκεί­νος διά­λε­γε αυτό που έπρε­πε να ξέ­ρουν οι Γερ­μα­νοί, να δια­βά­ζουν και να σκέ­φτο­νται.
Οι ναζί αντι­τά­χθη­καν ξε­κά­θα­ρα στη μο­ντέρ­να τέχνη, θε­ω­ρώ­ντας τη σαφή εχθρό των εθνι­κι­στι­κών τους αρχών. Το τε­λευ­ταίο που θα μπο­ρού­σε να τους εν­δια­φέ­ρει ήταν η αι­σθη­τι­κή σαν έρευ­να πάνω στην καλ­λι­τε­χνι­κή φόρμα. Άλ­λω­στε, κατά τους ναζί πάντα το «ωραίο» έχει για μο­να­δι­κό κρι­τή­ριο «τη λαϊκή ψυχή και πα­ρά­δο­ση» και «η μόνη τέχνη που είναι άξια γι' ανα­γνώ­ρι­ση είναι εκεί­νη που η έμπνευ­σή της πη­γά­ζει από το λαό και συ­νε­πώς γί­νε­ται κα­τα­νοη­τή απ' αυτόν».

Διώ­ξεις για τη μο­ντέρ­να τέχνη

Την άνοι­ξη του 1937, ο Γκέ­μπελς απο­φά­σι­σε επί­ση­μα τη δίωξη των μο­ντέρ­νων ζω­γρά­φων, εγκαι­νιά­ζο­ντας προ­σω­πι­κά την έκ­θε­ση της επο­νο­μα­ζό­με­νης «εκ­φυ­λι­σμέ­νης τέ­χνης», η οποία υπήρ­ξε κο­ρυ­φαία στιγ­μή στην εξέ­λι­ξη της Γερ­μα­νί­ας. Ήταν μια νίκη ενά­ντια στη «δια­νοη­τι­κή δια­φθο­ρά, την εκ­πόρ­νευ­ση της τέ­χνης, τις εκ­κε­ντρι­κό­τη­τες τρε­λών και πα­ρακ­μια­κών». Στην έκ­θε­ση τούτη ο γερ­μα­νι­κός λαός πε­ρι­διά­βαι­νε ένα «μου­σείο φρί­κης» του οποί­ου τα διά­φο­ρα τμή­μα­τα έφε­ραν υπο­βλη­τι­κές ονο­μα­σί­ες όπως «εκ­δη­λώ­σεις της εβραϊ­κής, φυ­λε­τι­κής ψυχής», «η ει­σβο­λή του μπολ­σε­βι­κι­σμού στην τέχνη», «η γε­λοιο­ποί­η­ση της Γερ­μα­νί­δας γυ­ναί­κας», «ο χλευα­σμός των ηρώων», «οι Γερ­μα­νοί χω­ρι­κοί όπως τους βλέ­πουν οι εβραί­οι», «η τρέλα που ανυ­ψώ­θη­κε στο επί­πε­δο της με­θό­δου», «η φύση όπως τη βλέ­πουν τ' αρ­ρω­στη­μέ­να μυαλά». Συμ­με­τέ­χο­ντες καλ­λι­τέ­χνες οι Φραντς Μαρκ, Γκε­όρ­γκε Γκρος, Έρνστ Μπάρ­λαχ, Βα­σί­λι Κα­ντίν­σκι... Οι δια­λυ­μέ­νες φόρ­μες των μο­ντέρ­νων καλ­λι­τε­χνών απο­τε­λού­σαν από μόνες τους σαφή από­δει­ξη της νο­ση­ρό­τη­τας της «εγω­ι­στι­κής» τού­της υπο­τέ­χνης, που σα βαριά ψυ­χι­κή αρ­ρώ­στια απει­λού­σε τη ρω­μα­λέα γερ­μα­νι­κή ψυχή, την εμπό­δι­ζε στη ανα­ζή­τη­ση του «αιώ­νια ωραί­ου». Εδώ οι ναζί τι­μούν την ελ­λη­νι­κή τέχνη, της οποί­ας η απλό­τη­τα κι οι κα­θά­ριες γραμ­μές εκ­φρά­ζουν την ποιό­τη­τα του «βό­ρειου αν­θρώ­που». Η αρ­μο­νία του «άριου κορ­μιού» αντα­να­κλά ως προς τον άντρα την αρ­σε­νι­κή, πο­λε­μι­κή αρετή κι ως προς τη γυ­ναί­κα την ύψι­στη αξία της μη­τρό­τη­τας.

Ο καλ­λι­τέ­χνης, κατά τον Χί­τλερ, χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται από τη θε­ό­σταλ­τη ικα­νό­τη­τά του να εκ­φρά­ζει «την ψυχή ενός λαού». Ο Γερ­μα­νός καλ­λι­τέ­χνης είναι εκεί­νος που θα εξά­ρει το κάλ­λος και την υγεία, τους βα­θύ­τε­ρους δε­σμούς του λαού με τη ψυχή και το αίμα του έθνους. Πα­ρα­με­ρί­ζο­ντας οτι­δή­πο­τε προ­σω­πι­κό, θα βάλει τη δου­λειά του στην υπη­ρε­σία της κοι­νό­τη­τας, η οποία θα είναι κι ο μο­να­δι­κός κρι­τής του έργου του. Ο Γκέ­μπελς επέ­με­νε πως η ελευ­θε­ρία της τέ­χνης δεν είναι παρά η ελευ­θε­ρία υπα­κο­ής στις πο­λι­τι­κές αρχές. Έτσι η τέχνη δεν είναι παρά όρ­γα­νο προ­πα­γάν­δας στα χέρια της πο­λι­τι­κής εξου­σί­ας.
Ποιες είναι οι αρχές στις οποί­ες η καλ­λι­τε­χνι­κή δη­μιουρ­γία οφεί­λει ξε­κά­θα­ρα ν' ανα­φέ­ρε­ται; Μα ο πα­τριω­τι­σμός, ο ηρω­ι­σμός, η υπα­κοή, η αγάπη προς τις μάζες, την ερ­γα­σία, τον αρ­χη­γό και τον πό­λε­μο. Η υπο­τα­γή του καλ­λι­τέ­χνη δεν επι­βάλ­λε­ται από τις απο­φά­σεις των ναζί αλλά από την ιστο­ρι­κή ανα­γκαιό­τη­τα και το πε­πρω­μέ­νο της λαϊ­κής θέ­λη­σης.

Τέχνη της μι­κρο­α­στι­κής πα­ρακ­μής και του θα­νά­του

Βα­σι­κός όρος για την επι­κρά­τη­ση των θε­με­λια­κών αξιών των ναζί ήταν η βία, την οποία εξαί­ρουν όλοι οι να­ζι­στι­κοί κα­νό­νες. Το 1929 ο Χί­τλερ δια­κη­ρύσ­σει πως «εκεί­νος που δεν έχει τη δύ­να­μη να βυ­θί­σει το όπλο του μέσα στην καρ­διά του εχθρού του, δεν είναι άξιος να οδη­γή­σει ένα λαό στη σκλη­ρή μάχη του πε­πρω­μέ­νου του». Το «ανώ­τε­ρο ον», «ο Άριος», μόνο διά της βίας μπο­ρεί να επι­βε­βαιώ­σει την ανω­τε­ρό­τη­τά του, να ξα­να­βρεί την ταυ­τό­τη­τά του. Στον ιερό τούτο αγώνα οφεί­λουν να σβη­στούν όλα τα σπέρ­μα­τα της πο­λι­τι­σμι­κής πα­ρακ­μής. Ο πο­λι­τι­σμός που ευαγ­γε­λί­στη­καν οι ναζί μπο­ρού­σε άρα μόνο με το θά­να­το να δια­πραγ­μα­τευ­θεί. Η φρι­κώ­δης να­ζι­στι­κή κουλ­τού­ρα του θα­νά­του είναι η άλλη όψη της θα­να­τε­ρής μι­κρο­α­στι­κής ηθι­κής που την έθρε­ψε. Οι ναζί υπήρ­ξαν όντως τε­χνί­τες της δια­στρέ­βλω­σης κάθε αλή­θειας κι αν­θρώ­πι­νης ανά­γκης, προ­βάλ­λο­ντας στη θέση τους ψευδή ιδε­ώ­δη. Απο­τε­λούν τους εξέ­χο­ντες εκ­προ­σώ­πους της καλ­λι­τε­χνι­κής πα­ρακ­μής, με μόνη τους κα­τα­φυ­γή την ηδονή της κα­τα­στρο­φής, καθώς μέσα στην από­λυ­τη αλ­λο­τρί­ω­σή τους είναι ξένοι προς κάθε έν­νοια δη­μιουρ­γί­ας.
Το ζή­τη­μα όμως δεν είναι μόνο ή κυ­ρί­ως η να­ζι­στι­κή κουλ­τού­ρα: όπως και συ­νο­λι­κά για την κοι­νω­νία, οι ναζί φα­ντά­ζο­νται και σχε­διά­ζουν «στρα­τό­πε­δα συ­γκέ­ντρω­σης» για τους «απο­κλί­νο­ντες» από την πα­ρακ­μια­κή τους «τέχνη», αλλά και δε­σμο­φύ­λα­κες για τις ιδέες, τις συ­νει­δή­σεις, την κουλ­τού­ρα, την τέχνη. Είναι γι’ αυτό που η πάλη ενά­ντια στους ναζί πρέ­πει να γίνει -εκτός απ’ όλα τα’ άλλα- και με το όπλο της τέ­χνης της δη­μιουρ­γί­ας και της χει­ρα­φέ­τη­σης.

πηγή: Lionel Richard, «Να­ζι­σμός και κουλ­τού­ρα»