Αίγυπτος 2011: Όταν τα πάντα έδειχναν εφικτά...

Αυτές τις μέρες συμπληρώνονται 5 χρόνια από το ξέσπασμα της αιγυπτιακής επανάστασης, που ανέτρεψε το δικτάτορα Μουμπάρακ και άνοιξε μια περίοδο άγριων κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων, πρωτοφανών εδώ και πολλές δεκαετίες.

Η εξέγερση των αιγυπτιακών μαζών στις 25 Γενάρη 2011 ήταν ένα ακόμα επεισόδιο της γενικότερης διαδικασίας που ονομάστηκε «αραβική άνοιξη» και εξαπλώθηκε με διάφορες μορφές και ένταση από το Μαγκρέμπ ως τον Περσικό Κόλπο. Ωστόσο ξεχωρίζει. Ήταν πάντα τέτοια η θέση της Αιγύπτου στον αραβικό κόσμο, που όλα τα βλέμματα ήταν στραμμένα πάνω της. Η λαϊκή νίκη ενάντια στον Μουμπάρακ, μερικές μέρες μετά την ανατροπή του Μπεν Άλι στην Τυνησία, άνοιγε μια περίοδο που όλα έδειχναν εφικτά.

Πέντε χρόνια μετά, σχεδόν τίποτε δεν θυμίζει εκείνες τις μέρες. Αντιμέτωπα με αυτό που ο Ζιλμπέρ Ασκάρ ονόμασε «τριπλή αντεπανάσταση» (παλιά καθεστώτα, φονταμενταλιστικές δυνάμεις, ιμπεριαλιστικά κράτη), τα κινήματα δέχτηκαν σκληρές ήττες. Στην Αίγυπτο, ενόψει της επετείου, η χούντα εξαπέλυσε ένα ακόμα «προληπτικό» κυνηγητό ακτιβιστών, με εφόδους στα σπίτια κ.λπ.

Αυτή η ζοφερή εικόνα είναι εύκολο να οδηγήσει σε πλήρη απόρριψη-ακύρωση των συγκλονιστικών γεγονότων που παρακολουθήσαμε να εξελίσσονται μπροστά στα μάτια μας μετά το 2011.

Οι «18 μέρες που συγκλόνισαν την Αίγυπτο» θα μπορούσαν να γεμίσουν πολύ περισσότερες σελίδες από τις λίγες λέξεις που θα τους αφιερώσουμε σε αυτό το άρθρο.

Το χρονικό

Στις 25 Γενάρη, ομάδες νεολαίων ακτιβιστών ‒εμπνευσμένες από τα γεγονότα στην Τυνησία‒ οργάνωσαν την πρώτη συγκέντρωση στην Ταχρίρ με κάθε διαθέσιμο μέσο, πετυχαίνοντας να κινητοποιήσουν έναν μικρό αλλά σοβαρό όγκο διαδηλωτών, ικανό να στηρίξει το στόχο της κατάληψης της πλατείας. Παρά τις επιθέσεις της αστυνομίας επιστρέφουν.

Στις 28 Γενάρη είναι η πρώτη «Παρασκευή της Οργής»: οι μερικές χιλιάδες έγιναν εκατοντάδες χιλιάδες, οι γονείς που έλεγαν στα παιδιά τους να μην πάνε στην Ταχρίρ γιατί είναι επικίνδυνα βρέθηκαν κι αυτοί στο δρόμο. Η μέρα που ύστερα από ολοήμερες μαζικές συγκρούσεις η αστυνομία αποσύρθηκε ηττημένη από τους δρόμους. Θα παρέμενε εξαφανισμένη για μέρες, ενώ η Ταχρίρ θα «φιλοξενούσε» καθημερινά εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους που αγνοούσαν την απαγόρευση κυκλοφορίας. Η κατειλημμένη πλατεία γίνεται «εργαστήρι δημοκρατίας» (λαϊκές επιτροπές αυτοάμυνας, καθαριότητας, αυτοσχέδιες κλινικές κ.λπ.) και «πανηγύρι των καταπιεσμένων». Η εικόνα των μουσουλμάνων να κάνουν αλυσίδες περιφρούρησης για να προσευχηθούν οι κόπτες χριστιανοί και το αντίστροφο γίνεται (και παραμένει μέχρι σήμερα) το απόλυτο σύμβολο της ενότητας των καταπιεσμένων και του γκρεμίσματος των διαχωρισμών και των προλήψεων την ώρα του αγώνα.

Οι μονάδες του στρατού που έχουν κινητοποιηθεί αρνούνται να πυροβολήσουν τους διαδηλωτές και απλά «επιτηρούν». Είναι μια υπολογισμένη κίνηση της στρατιωτικής ηγεσίας, που όμως έχει παρθεί υπό το βάρος και της συναδέλφωσης διαδηλωτών-φαντάρων που εξελίσσεται στους δρόμους.

Η 2α Φλεβάρη πέρασε για πάντα στην «επαναστατική μυθολογία» της Αιγύπτου ως η «Μάχη της Καμήλας»: Αστυνομικοί με πολιτικά, αποφυλακισμένοι με αυτόν το σκοπό κρατούμενοι, οπαδοί του Μουμπάρακ, παρακρατικοί, επιτίθενται από πολλούς διαφορετικούς δρόμους στην Ταχρίρ, καβάλα σε άλογα και καμήλες, κραδαίνοντας ρόπαλα, σπαθιά, αλυσίδες. Η «πολιορκία» κρατάει όλη μέρα, με σκληρές μάχες σώμα με σώμα, και τελικά η Ταχρίρ αντέχει.

Αν και τα «φώτα» συγκεντρώνει η Ταχρίρ, η φωτιά έχει ανάψει σε όλη την Αίγυπτο και στους δρόμους κατεβαίνουν εκατομμύρια.

Στις 10 Φλεβάρη, με διαδοχικές συναντήσεις κορυφής (στρατός, Μουμπάρακ, κυβέρνηση) όλοι αναμένουν την παραίτηση του Μουμπάρακ στο διάγγελμά του. Ο δικτάτορας δηλώνει πως θα παραμείνει ως «εγγυητής της ομαλής μετάβασης» και στις 11 Φλεβάρη οι δρόμοι πλημμυρίζουν και πάλι –διαδηλωτές κατευθύνονται στο κρατικό κανάλι, στο προεδρικό μέγαρο κ.α. Παρεμβαίνει ο στρατός που απαιτεί την παραίτηση Μουμπάρακ και ο έκπτωτος δικτάτορας εγκαταλείπει το προεδρικό μέγαρο.

Εργατική τάξη

Κρίσιμη «λεπτομέρεια» για την έκβαση της μάχης: Στις 10 Φλεβάρη είχε αρχίσει να ξεδιπλώνεται ένα μαζικό κύμα απεργιών και στις 11 Φλεβάρη κατέβηκαν στην Ταχρίρ για πρώτη φορά μαζικά οι εργαζόμενοι –ως «τάξη» και όχι «ως άτομα», απεργώντας και συγκροτώντας τα δικά τους «εργατικά-απεργιακά» μπλοκ.

Είναι ο πιο υποτιμημένος παράγοντας, σε όλες τις αναλύσεις ή καταγραφές της αιγυπτιακής επανάστασης. Το γεγονός ότι η πρώτη «σπίθα» άναψε το 2006 και το 2008 στις απεργίες στη Μαχάλα, η απεργιακή απειλή που τελικά γκρέμισε το δικτάτορα, η κατακόρυφη αύξηση των απεργιών μετά το 2011, τα νέα, ανεξάρτητα συνδικάτα που ξεφύτρωναν σαν τα μανιτάρια τους μήνες που ακολούθησαν.

Η ανατροπή του Μουμπάρακ άνοιξε μια «άγρια» περίοδο, με πολλές περιπέτειες για την άρχουσα τάξη και διαδοχικές κινηματικές κορυφώσεις (εξέγερση ενάντια στο Στρατιωτικό Συμβούλιο το Νοέμβρη του 2011, ξεσηκωμός ενάντια στον Μόρσι στα τέλη του 2012 και τις αρχές του 2013 κ.ά). Αυτή η περίοδος δείχνει να έκλεισε με την άνοδο του στρατηγού Σίσι στην εξουσία το καλοκαίρι του 2013.

Απολογισμός

Κοιτώντας προς τα πίσω, το χρονικό της αιγυπτιακής επανάστασης είναι ένα χρονικό «χαμένων ευκαιριών». Το κίνημα αποδείχθηκε αρκετά ισχυρό (και οι «από πάνω» αρκετά αδύναμοι) για να προκύψουν αρκετές ευκαιρίες: αλλά η ιστορία δεν είναι τόσο γενναιόδωρη, και δεν τις προσφέρει αφειδώς, κάποια στιγμή έρχεται η κόπωση κι επιστρέφει ο κυνισμός. Αυτό είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα σήμερα στην Αίγυπτο, καθώς η αρχική λαοφιλία του Σίσι έχει εξατμιστεί όπως δείχνει η μηδαμινή συμμετοχή στις εκλογικές φαρσοκωμωδίες που στήνει για να αποκτήσει δημοκρατικό μανδύα «λαϊκής εντολής». Αλλά αυτό δεν αρκεί για να ξαναβγεί αυτόματα ο κόσμος στους δρόμους.

Το «πεζοδρόμιο» αυτά τα διόμισι χρόνια έδειξε τη δύναμή του αλλά και τα όριά του. Η οικοδόμηση της πολιτικής εναλλακτικής, αυτό που έλειψε «τα χρόνια της φωτιάς», παραμένει το ζητούμενο. Η αιγυπτιακή Αριστερά, ρίχτηκε σε αυτήν τη μάχη είτε εμφανώς ανέτοιμη, βγαίνοντας από δεκαετίες στο περιθώριο και την παρανομία, ενώ κάποια τμήματά της είχαν σοβαρά ιδεολογικά-πολιτικά προβλήματα, που οδήγησαν σε κρίσιμα λάθη (όπως η αρχική στήριξη στον Σίσι ή η συμμαχία και με παλιούς μουμπαρακικούς «για να φύγουν οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι).

 Ένας τέτοιος απολογισμός θα ήταν εύκολο να καταλήξει στο δημοφιλές συμπέρασμα ότι «δεν άξιζε τον κόπο». Και στο συμπέρασμα ότι οι αγώνες είναι ανώφελοι και πως μέχρι να υπάρξει πάνοπλο και πλήρως εξοπλισμένο το πολιτικό υποκείμενο πρέπει να κάνουμε απλά... υπομονή. Αλλά θα ήταν μεγάλο πολιτικό λάθος.

Θα υποτιμούσε τι πυροδότησε η εικόνα της «Ταχρίρ» όχι μόνο στον αραβικό κόσμο αλλά και στις πλατείες της Μαδρίτης, της Αθήνας, του Ουισκόνσιν. Θα υποτιμούσε τι σήμαινε αυτή η συσσωρευμένη εμπειρία για έναν λαό που για δεκαετίες ολόκληρες έδειχνε «ακίνητος». Θα υποτιμούσε κατάφωρα τα γεγονότα που περιγράψαμε –εν συντομία– παραπάνω: την πιο χειροπιαστή εδώ και χρόνια επιβεβαίωση ότι οι μάζες μπορούν να εισβάλουν στο προσκήνιο της ιστορίας και να γκρεμίσουν καταστάσεις που δείχνουν «προαιώνιες» ή «πανίσχυρες».

Φυτεύτηκε ο σπόρος...

Αυτά τα γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλον η αιγυπτιακή χούντα. Που επί 2 χρόνια επιδίδεται σε μια λυσσαλέα επίθεση στην ανάμνηση της 25ης Γενάρη και στους ίδιους τους πρωταγωνιστές της. Ο Σίσι είναι πολύ πιο άγριος από τον Μουμπάρακ, όχι γιατί είναι πιο «σκληρός», αλλά ακριβώς γιατί έχει αντίπαλο –γιατί έχει αναλάβει το καθήκον να εξοντώσει μια γενιά αγωνιστών που αποδείχθηκε επικίνδυνη και αποτελεί απειλή.  Μακριά από μας η υπεραισιόδοξη αφέλεια που την πιο μαύρη ώρα ισχυρίζεται πως «μας κυνηγάνε γιατί μας φοβούνται». Η ώρα είναι πράγματι μαύρη για τους συντρόφους μας στην Αίγυπτο. Αλλά όταν οι ίδιοι αναγνωρίζουν ότι ο «σπόρος» που φυτεύτηκε στις 25 Γενάρη 2011 άξιζε τον κόπο, οι απόψεις των άλλων περισσεύουν. Και δεν το πιστεύουν μόνο κάποιοι αποφασισμένοι επαναστάτες. Μετά τη ματαίωση των προσδοκιών, τα μεγάλα ΜΜΕ είναι πρόθυμα να φιλοξενήσουν απογοητευμένες φωνές που δηλώνουν πως «αν ήξερα πώς θα καταλήξει δεν θα το στήριζα». Αυτές τις μέρες, με αφορμή τη δίωξη συνδικαλιστή γιατρού «για συμμετοχή στα βίαια γεγονότα της 25ης Γενάρη», το αιγυπτιακό Τουίτερ κατακλύστηκε από μηνύματα «ήμουν κι εγώ στις 25 Γενάρη», με ακτιβιστές να δηλώνουν περήφανοι για τη «σημαντικότερη πράξη της γενιάς μας».

Όσο οι οικονομικές αιτίες που βρίσκονται στη ρίζα των γεγονότων του 2011 μένουν άλυτες, η αντεπαναστατική σταθερότητα θα παραμένει επισφαλής. Αυτό από μόνο του δεν είναι λόγος αισιοδοξίας, αλλά είναι τουλάχιστον λόγος ελπίδας. Και αυτή η γενιά ίσως ξανακληθεί να γράψει ακόμα λαμπρότερες σελίδες στην ιστορία του αιγυπτιακού κινήματος.