Το «Brain Gain» δεν ήρθε ποτέ: Η αντίληψη της πολιτείας και του ΕΛΙΔΕΚ για την έρευνα και τους νέους επιστήμονες

Έχουμε διανύσει περισσότερο από έναν χρόνο από την έναρξη του διαγωνισμού για τη χρηματοδότηση διδακτορικών διατριβών για υποψήφιους διδάκτορες και διδακτόρισσες (ΥΔ) από το νεοσύστατο Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ). Αφού ακολούθησε μια μακρά περίοδος αξιολόγησης και γραφειοκρατίας, διανύουμε πλέον το στάδιο της έναρξης χορήγησης των υποτροφιών στους επιτυχόντες και τις επιτυχούσες· στάδιο το οποίο χαρακτηρίζεται από όχι λιγότερο γραφειοκρατικές διαδικασίες, καθώς 4 μήνες μετά την έναρξη των υποτροφιών έχουν πληρωθεί ελάχιστοι και ελάχιστες από εμάς. Έχοντας εξαντλήσει κάθε περιθώριο συνεννόησης με τους αρμόδιους φορείς και εξαιτίας της αδυναμίας τους να εξηγήσουν πειστικά γιατί αντιμετωπίζουμε αυτή την παράλογη χρονοτριβή, είμαστε αναγκασμένοι να μιλήσουμε για το χρονικό μιας ατέρμονης αναμονής. Μιας αναμονής που διαψεύδει στην πράξη τις μάλλον πρώιμες δηλώσεις του αναπληρωτή υπουργού Παιδείας, αρμόδιου για θέματα Έρευνας και Καινοτομίας, Κώστα Φωτάκη, ο οποίος μεταξύ άλλων είχε δηλώσει ότι «στις συνθήκες της βαθιάς κρίσης που επικρατούν σήμερα, οι παρεμβάσεις μας πρέπει να είναι άμεσες κι αποτελεσματικές, θα έλεγα με όρους “κατεπείγοντος”. Δεν υπάρχει καιρός για χάσιμο! Κι εδώ βρίσκεται μία από τις βασικές προτεραιότητες του ΕΛΙΔΕΚ, η αντιμετώπιση της φυγής άξιων επιστημόνων στο εξωτερικό» (ΕφΣυν, 24.9.2016). Η προοπτική που δημιούργησαν τα λόγια του κ. Φωτάκη λειτούργησε τότε ως θέλγητρο για την παραμονή πολλών από εμάς στην εγχώρια ερευνητική κοινότητα, καθώς αναγνωρίσαμε ότι όσα έχουμε να λάβουμε από τα ελληνικά πανεπιστημιακά ιδρύματα δεν υστερούν σε γνωστικό επίπεδο από τα αντίστοιχα ιδρύματα του εξωτερικού και αντιληφθήκαμε ότι όσα έχουμε να προσφέρουμε στην έρευνα μπορούμε να το κάνουμε σ’ έναν τόπο στον οποίο θα έπρεπε να αναλογεί περισσότερη και καλύτερη παιδεία απ’ όση μέχρι στιγμής λαμβάνει.

Το χρονικό μιας ατέρμονης αναμονής

Το χρονικό ξεκινάει με την υπογραφή της συμφωνίας μεταξύ του Ελληνικού Δημοσίου και της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ) για τη χρηματοδότηση της εθνικής έρευνας μέσω του νεοσύστατου τότε ΕΛΙΔΕΚ (15.7.2016). Τον Οκτώβριο του 2016 δημοσιεύεται η «1η Προκήρυξη Υποτροφιών ΕΛΙΔΕΚ για Υποψήφιους Διδάκτορες» και η διαδικασία κατάθεσης ερευνητικών προτάσεων διαρκεί από 1.11.2016 έως 30.11.2016. Στην προκήρυξη αναφέρεται ρητά ότι στόχος είναι η «υψηλού επιπέδου έρευνα στην Ελλάδα», ότι «η διαδικασία αξιολόγησης δεν μπορεί να υπερβαίνει τους 2 μήνες», καθώς και ότι «ως ημερομηνία έναρξης της χρηματοδότησης ορίζεται η ημερομηνία έκδοσης της απόφασης χορήγησης της υποτροφίας». Δηλαδή –σύμφωνα με μια λογική προσέγγιση– τα αποτελέσματα και κατ’ επέκταση η έναρξη χρηματοδότησης των επιλεγμένων ερευνητικών προτάσεων θα έπρεπε να αναμένονται το νωρίτερο στα τέλη Ιανουαρίου, το αργότερο μέσα στον Φεβρουάριο του 2017.

Ωστόσο, τα οριστικά αποτελέσματα ανακοινώθηκαν στις 3.7.2017, με καθυστέρηση 5 μηνών. Στο ενδιάμεσο διάστημα, τον Μάρτιο του 2017, ανακοινώθηκε η εκλογή του επιστημονικού συμβουλίου του ιδρύματος (21.3.2017), του οποίου αρμοδιότητα μεταξύ άλλων είναι «να συγκροτεί τις επιτροπές κρίσεων και τις επιτροπές ενστάσεων για την αξιολόγηση των προτάσεων και την επιλογή των τελικών δικαιούχων» (www.elidek.gr/organa-diikisis/, ημερομηνία πρόσβασης 1.12.2017). Αυτό σημαίνει ότι κατά την κατάθεση των προτάσεων τον Νοέμβριο του 2016 δεν είχε συσταθεί καν το επιστημονικό συμβούλιο, άρα δεν στηριζόταν πουθενά η διατύπωση ότι «η διαδικασία αξιολόγησης δεν μπορεί να υπερβαίνει τους 2 μήνες».

Η έναρξη των υποτροφιών γίνεται σε διαφορετικές ημερομηνίες για κάθε πανεπιστημιακό ίδρυμα, όλες το καλοκαίρι του 2017. Σήμερα, 4 μήνες μετά, οι περισσότεροι και οι περισσότερες από εμάς παραμένουμε απλήρωτοι.

Τα προβλήματα

Ο τεράστιος όγκος της γραφειοκρατικής διαχείρισης των υποτροφιών έπεσε στις πλάτες των Ειδικών Λογαριασμών Κονδυλίων Έρευνας (ΕΛΚΕ) των εκάστοτε ιδρυμάτων. Μεγάλο τμήμα της καθυστέρησης οφείλεται στη μη ετοιμότητα των ΕΛΚΕ να διαχειριστούν τέτοια προγράμματα λόγω της έλλειψης κατευθύνσεων από το ΕΛΙΔΕΚ. Oι ΕΛΚΕ, μην έχοντας άλλον τρόπο διαχείρισης των υποτροφιών, τις «μετέτρεψαν» σε «Ερευνητικά Προγράμματα» μεταξύ των ΥΔ και των επιστημονικών υπευθύνων (ΕΥ), αναγκάζοντας μάλιστα τους ΕΥ να καταθέσουν πόθεν έσχες για προγράμματα από τα οποία δεν θα έχουν καμία αμοιβή. Επιπλέον, ορισμένοι ΕΛΚΕ δήλωσαν αδυναμία στο να καταβάλουν την υποτροφία με αναδρομική ισχύ (για τους καλοκαιρινούς μήνες), ως εκ τούτου υπάρχουν συνάδελφοι που δεν θα πληρωθούν ποτέ για τον μήνα Αύγουστο, στα μέσα του οποίου ορίστηκαν οι αποφάσεις χορήγησης των υποτροφιών.

Βασικό πρόβλημα του εν λόγω προγράμματος είναι επίσης η διάρκεια των υποτροφιών. Αφενός, είχε αποφασιστεί ότι η έναρξη της διάρκειας «θα επικαιροποιηθεί με βάση την ημερομηνία έκδοσης της απόφασης χορήγησης της υποτροφίας», κάτι που σημαίνει ότι οι καθυστερήσεις εκ μέρους του ΕΛΙΔΕΚ επηρέασαν σημαντικά τη διάρκεια των υποτροφιών. Ο όρος που τίθεται εδώ –σε συνδυασμό με τις προαναφερθείσες καθυστερήσεις– έχει τινάξει στον αέρα το χρονοδιάγραμμα που καθένας και καθεμιά μας είχε σχεδιάσει ώστε να συμφωνεί με το χρονικό πλαίσιο που ορίζεται στην προκήρυξη. Εάν υποθέσουμε ότι προαπαιτούμενο για την επιτυχή έκβαση μιας προτεινόμενης ερευνητικής δουλειάς είναι η τήρηση του χρονοδιαγράμματος, τότε με ποιο σκεπτικό μάς χρηματοδοτούν με περισσότερο από 10 μήνες καθυστέρηση; Ποια είναι τα παραδοτέα που αναμένει το ΕΛΙΔΕΚ όταν το ίδιο δεν έχει σεβαστεί τους όρους της δικής του προκήρυξης; Βεβαίως, λόγω της συγκεκριμένης καθυστέρησης, το ΕΛΙΔΕΚ πρόσθεσε τη δυνατότητα αιτήματος παράτασης της υποτροφίας στον Οδηγό Εφαρμογής του προγράμματος, χωρίς όμως να βεβαιώνει ότι αυτή θα γίνει αποδεκτή για όλους και όλες τις ΥΔ.

Αφετέρου, ίσως ακόμα σημαντικότερο είναι το γεγονός ότι βάσει της προκήρυξης οι υποτροφίες δεν είναι τριετείς (όπως συνηθίζεται από τους περισσότερους σχετικούς φορείς), αλλά δύνανται να διαρκέσουν έως και 36 μήνες από τον ορισμό της 3μελούς επιτροπής κάθε ΥΔ. Τι σημαίνει αυτό; Η προκήρυξη αποκλείει έτσι κι αλλιώς την τριετή υποτροφία με τον τρόπο που είναι φτιαγμένη, καθώς ακόμα και εάν η τριμελής επιτροπή είχε οριστεί τον μήνα δημοσίευσης της προκήρυξης ο υπότροφος δεν μπορεί να χρηματοδοτηθεί για 3 χρόνια δεδομένου ότι από την προκήρυξη μέχρι την απόφαση χορήγησης της υποτροφίας έχουν παρεμβληθεί σχεδόν 10 μήνες! Έτσι, έχουν δοθεί υποτροφίες που διαρκούν 2 χρόνια, ακόμα περισσότερες που διαρκούν 1,5 χρόνο και ορισμένες που έχουν διάρκεια 3-5 μήνες, αγνοώντας την αναγκαιότητα χρηματοδότησης για εύλογο χρονικό διάστημα που να επιτρέπει την αποτελεσματική ενασχόληση με τη διατριβή.

Επιπλέον, η έναρξη των υποτροφιών γίνεται σε διαφορετικές ημερομηνίες για κάθε πανεπιστημιακό ίδρυμα, γεγονός που συνεπάγεται μεγάλες οικονομικές διαφορές (π.χ. υπότροφος ΥΔ στο ΕΜΠ χρηματοδοτείται 1 μήνα λιγότερο από αντίστοιχο υπότροφο στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας). Είναι προφανές ότι η άνιση μεταχείριση των υποτρόφων –που δεν ορίζεται από την προκήρυξη– εγείρει σειρά ερωτημάτων. Πώς μπορεί να είναι σύννομη μια τέτοια πράξη, με ποια διαδικασία αποφασίστηκε και ποιος αναλαμβάνει την ευθύνη της;

Την ίδια στιγμή, για τη χορήγηση της υποτροφίας και λόγω του ορίου εισοδήματος που τίθεται, πολλοί συνάδελφοί μας παραιτήθηκαν από την εργασία που διατηρούσαν έως το καλοκαίρι. Είναι προφανές ότι το προηγούμενο διάστημα, που δεν είχαμε την υποτροφία και ήμασταν αναγκασμένοι να δουλεύουμε παράλληλα, ελάχιστα προχωρήσαμε την έρευνά μας. Είναι προφανές επίσης ότι η υποτροφία μάς δόθηκε για να μπορέσουμε να επικεντρωθούμε στην έρευνα χωρίς να χρειάζεται να εργαζόμαστε. Παρ’ όλα αυτά, καλούμαστε να παραιτηθούμε από τις εργασίες μας ώστε να λάβουμε υποτροφίες 1-2 ετών, που αφενός δεν μας εξασφαλίζουν την ολοκλήρωση της διατριβής, αφετέρου μας εκτοπίζουν από την αγορά εργασίας για μικρό χρονικό διάστημα χωρίς καμία εξασφάλιση για το μέλλον.

Τέλος, ο κανονισμός δεν προβλέπει την αναβολή της υποτροφίας σε περιπτώσεις ζητημάτων υγείας. Εάν κάποιος επικαλεστεί λόγους υγείας, όσο σοβαροί και να είναι (ασθένεια, θεραπεία, εγκυμοσύνη, λοχεία κ.λπ.), δεν γίνονται δεκτοί (ούτε για παράταση χρόνου, ούτε για αναστολή και –φυσικά– ούτε για παράταση της χρηματοδότησης). Η απουσία αυτής της πρόβλεψης στην ουσία αποκλείει και θέτει στο περιθώριο άτομα που ασχολούνται χρόνια με την έρευνα απλώς και μόνο επειδή ενδεχομένως αντιμετωπίζουν ζητήματα υγείας και υποβαθμίζει την ποιότητα και την έννοια συνολικά της ίδιας της έρευνας.

Ανοιχτά ερωτήματα ως προς την αντίληψη για την έρευνα

Ο τρόπος που μέχρι στιγμής έχει λειτουργήσει το ΕΛΙΔΕΚ εύλογα εγείρει πλήθος ερωτημάτων και υποθέσεων σε σχέση με την αντίληψή του για την έρευνα:

1. Με τη χρηματοδότηση να μην έχει εξασφαλιστεί για σοβαρό χρονικό διάστημα (υποτροφίες μικρού χρονικού διαστήματος και καθυστέρηση έκδοσης των αποφάσεων) η διατριβή καθίσταται μια εργασία μεταπτυχιακού επιπέδου και όχι διδακτορικού, ερευνητικού κ.λπ. η οποία δεν λαμβάνει ούτε την αφοσίωση ούτε την εμβάθυνση που της αρμόζει.
2. Θεωρεί την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής πολυτέλεια και τους/τις ΥΔ χωρίς προσωπικές ανάγκες και δικαιώματα (παραίτηση από εργασία, μη αναστολή για λόγους υγείας).
3. Αντί να προάγει, ως όφειλε, υποτιμάει τον ρόλο της έρευνας και τους ίδιους τους/τις ΥΔ.

Η κρατική χρηματοδότηση της έρευνας αποτελεί για εμάς αναγκαία προϋπόθεση για την προώθηση μιας υγιούς και εποικοδομητικής ερευνητικής διαδικασίας. Όμως θεωρούμε πως, αν δεν λυθούν όλα τα παραπάνω προβλήματα, το ίδρυμα δεν θα μπορέσει να συνεισφέρει σε αυτή την κατεύθυνση, και η επισφάλεια που ήδη χαρακτηρίζει το πεδίο θα συνεχίζει να επικρατεί.

Όλα τα παραπάνω αναμένουν απαντήσεις: τόσο από τη Γενική Γραμματέα Έρευνας και Τεχνολογίας Μ. Κυπριανίδου όσο και από τον αναπληρωτή υπουργό κ. Φωτάκη. Ας μας ενημερώσουν για το ποια είναι η άποψή τους σχετικά με την έρευνα υψηλού επιπέδου. Ένα φιλοδώρημα μερικών μηνών; Αυτό είναι το «Brain Gain» που εννοούν; Ή μήπως το τηλεοπτικό σποτάκι (http://www.elidek.gr/press/tileoptiko-spot-tou-elidek/) που δείχνει χαρούμενους Έλληνες επιστήμονες να γυρνάνε από την ξενιτιά με τα μπαγκάζια στο χέρι και με τους συγγενείς να τους υποδέχονται με ανοιχτές αγκάλες στα αεροδρόμια;