Κοινωνική Ασφάλιση: 90 χρόνια από την ίδρυση του Ι.Κ.Α.

Στο άρθρο του, ο Σ. Μαλαγκονιάρης, στην Εφημερίδα των Συντακτών (10-11/6/2022, στο ένθετο «Νησίδες»), μας υπενθύμισε ότι το 2022 συμπληρώθηκαν 90 χρόνια από την ίδρυση του ΙΚΑ. Ένας βασικός κοινωνικός θεσμός, ο οποίος παρ’ ότι υποβαθμίζεται συνεχώς από τα δόγματα του νεοφιλελευθερισμού, εντούτοις λειτούργησε ασφαλιστικά και συνταξιοδοτικά για εκατομμύρια εργαζόμενους/-ες, οι οποίοι στην αντίθετη περίπτωση θα πένονταν κυριολεκτικά. Εδώ, θα προσθέσουμε λίγα ακόμη πράγματα, αναφερόμενοι στο κλίμα εκείνης της εποχής και πως διαμορφώθηκε το αίτημα για τις κοινωνικές ασφαλίσεις.

Οι αγώνες της εργατικής τάξης στην Ελλάδα, για την ικανοποίηση των κοινωνικών της αναγκών, την ώθησαν από τα πρώτα της βήματα να οργανωθεί σε συνδικάτα και να συγκροτηθεί ως τάξη, προκειμένου να υπερασπιστεί τις άμεσες ανάγκες αυτών που εκπροσωπεί (καλύτερες συνθήκες εργασίας και αμοιβών, βελτίωση του βιοτικού της επιπέδου, ικανοποίηση των μορφωτικών της αναγκών κ.λπ.) απέναντι στην πολιτική του κεφαλαίου και του κράτους.

Η ταχύρρυθμη ανάπτυξη της ελληνικής οικονομίας από το 1880 κι εξής, και ιδιαίτερα τη μετά το 1909 περίοδο, με την προσάρτηση νέων εδαφών μέχρι και τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922, έθεσε τις προϋποθέσεις για την περαιτέρω βιομηχανική ανάπτυξη, η οποία συνέπεσε και με τη μεγάλη προσφορά εργατικών χεριών, αλλά και τη μεγάλη καταναλωτική αγορά.

Όμως, η εν λόγω οικονομική ανάπτυξη δεν επέφερε και την ανάλογη βελτίωση των όρων ζωής της εργατικής τάξης. Έτσι, η συγκρότηση της βιομηχανίας, ο καταμερισμός της εργασίας και η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού εργατών στον ίδιο χώρο εργασίας, συνεπικουρούμενη από τις άθλιες κοινωνικές και εργασιακές συνθήκες (κακή διατροφή, κακή κατοικία, χαμηλοί μισθοί, μεγάλος χρόνος εργασίας που κυμαίνονται από 11 έως 16 ώρες την ημέρα, έλλειψη ψυχαγωγίας, υψηλή ανεργία, φτώχεια, μετανάστευση, αλκοολισμός, υπερεκμετάλλευση των παιδιών και των γυναικών, πολλά εργατικά ατυχήματα, παντελής έλλειψη κοινωνικής ασφάλισης κ.λπ.), καθώς επίσης η αντίληψη του οικονομικού φιλελευθερισμού, ο οποίος αρνούνταν κάθε κρατική ρύθμιση στην οικονομική διαδικασία, ευνόησαν τη δημιουργία των πρώτων συνδικάτων.

Ήταν αυτή η κατάσταση που οδηγούσε το κράτος να πάρει κάποια πρώτα υποτυπώδη μέτρα. Μια μικρή αναφορά για το πώς φτιάχτηκε το ΙΚΑ θα μας δείξει πως, με κοπιώδη και αργόσυρτο τρόπο, αναπτύχθηκε η εργατική νομοθεσία.

Τα πρώτα βήματα της εργατικής νομοθεσίας

Τα πρώτα προστατευτικά νομοθετικά μέτρα ελήφθησαν από το 1882 και αφορούσαν, κυρίως, τους εργάτες ορυχείων. Έτσι, με Βασιλικό Διάταγμα ιδρύθηκε ταμείο περίθαλψης για τους μεταλλωρύχους, οι οποίοι έχουν πάθει κάποιο ατύχημα. Όμως, εργατική νομοθεσία, η οποία θα αφορά όλους τους κλάδους, άρχισε να υπάρχει στην Ελλάδα από το 1910. Η κυβέρνηση του Βενιζέλου λαμβάνει αρκετά μέτρα για την ανάπτυξη της βιομηχανικής και της αγροτικής παραγωγής, τροποποιεί το Σύνταγμα, παρέχει ελευθερίες και διαμορφώνει για πρώτη φορά μια σημαντική εργατική νομοθεσία, παρά τη συνεχή καταπάτησή της από την εργοδοτική πλευρά και το κράτος.

Συγκεκριμένα, το 1909 ψηφίζεται ο Νόμος 3455, ο οποίος καθιερώνει την Κυριακή αργία και το 1911 ο Νόμος «Περί υγιεινής και ασφαλείας των εργατών και περί ωρών εργασίας». Τα αποτελέσματα των μακροχρόνιων εργατικών αγώνων, σχετικά με το χρόνο εργασίας, συνεπικουρούμενα από την προαναφερθείσα νομοθεσία, φαίνεται ότι απέδωσαν τους αναμενόμενους καρπούς: από το 1914 έως το 1920 μειώνεται κατά δύο ώρες ο χρόνος εργασίας, δηλαδή από σχεδόν 11 ώρες κατά μέσο όρο σε 9 ώρες ημερησίως. Το 1922 ψηφίζεται ο νόμος περί «υποχρεωτικής ασφάλισης εργατών και υπαλλήλων», με βάση τον οποίο δημιουργούνται κλαδικά επαγγελματικά ταμεία, με την προϋπόθεση να θέλουν και οι εργοδότες του κλάδου, ενώ το 1931 ψηφίζεται ο νόμος περί «ιδρύσεως εργατικής εστίας», και το 1932 ο νόμος για την έναρξη λειτουργίας του ΙΚΑ.

Ο δρόμος προς το ΙΚΑ

Σ’ αυτό το σημείο χρειάζεται μια διευκρίνιση σχετικά με τη διαχεόμενη μυθολογία ότι το δικτατορικό καθεστώς του Ι. Μεταξά δημιούργησε το ΙΚΑ. Ουσιαστικά, το πρώτο νομοσχέδιο περί κοινωνικών ασφαλίσεων κατατέθηκε στις 19-5-1932 από την κυβέρνηση Βενιζέλου (ο νόμος 5733), που ψηφίστηκε μόνο από τους βενιζελικούς βουλευτές. Με νέο νομοσχέδιο που έφερε στη Βουλή η κυβέρνηση Τσαλδάρη, το οποίο ψηφίστηκε στις 10-10-1934, δηλαδή μετά δύο χρόνια από την κατάθεση του πρώτου, εξαιτίας διάφορων πολιτικών γεγονότων, δημιουργήθηκε τελικά το ΙΚΑ, με τη δημοσίευση του Νόμου 6298 «περί κοινωνικών ασφαλίσεων», και συγκροτήθηκε το πρώτο διοικητικό του συμβούλιο, με πρόεδρο τον Π. Κανελλόπουλο.

Τελικά, τι ήταν αυτό που ώθησε το καθεστώς του Μεταξά να προβεί στη λειτουργία του ΙΚΑ;

Η δικτατορία του Μεταξά και η ανάληψη του υφυπουργείου Εργασίας από τον πρώην γραμματέα της ΓΣΕΕ, Α. Δημητράτο, αποτελεί κομβικό σημείο σχετικά με την εξέλιξη του συνδικαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Προκειμένου, λοιπόν, το καθεστώς και ο Δημητράτος να προσεταιριστεί την εργατική τάξη, προβαίνει σε κάποιες παραχωρήσεις, οι οποίες όμως ήταν πάγια αιτήματα του εργατικού-συνδικαλιστικού κινήματος και είχαν ωριμάσει από πολύ καιρό οι προϋποθέσεις για την επίλυσή τους. Τα πιο σημαντικά είναι η αυστηρή τήρηση του οκταώρου και η λειτουργία του ΙΚΑ, όπου ουσιαστικά ήταν η εφαρμογή του νόμου περί κοινωνικών ασφαλίσεων του 1932 και 1934. Το καθεστώς Μεταξά, μέσω του Δημητράτου, ενσωμάτωσε τις συνδικαλιστικές οργανώσεις στον κρατικό μηχανισμό κατά τα πρότυπα του κορπορατίστικου συστήματος της φασιστικής Ιταλίας και της κατασταλτικής «ειρήνευσης» των εργασιακών σχέσεων, ως μέσο νομιμοποίησης της δικτατορικής εξουσίας, επιχειρώντας να εξουδετερώσει τα αντιθετικά στοιχεία, όπως είναι οι ταξικοί ανταγωνισμοί και οι ιδεολογικές διαφοροποιήσεις, προωθώντας δομές ταξικής συνεργασίας.

Εδώ, είναι αναγκαίο να υπενθυμίσουμε το σημαντικότατο ρόλο των καπνεργατών, όσον αφορά το θεσμό των κοινωνικών ασφαλίσεων, οι οποίοι αποτελούσαν τον πολυπληθέστερο, μαχητικότερο και τον πλέον συμπαγή κλάδο την εποχή του Μεσοπολέμου, εμπνέοντας και στους εργάτες άλλων κλάδων το αίσθημα της συμμετοχής και της αλληλεγγύης. Διότι, μέσα από αυτή τους τη δράση, αναπτύχθηκε ένας πρότυπος θεσμός, το Ταμείο Ασφαλίσεως Καπνεργατών (ΤΑΚ), στη βάση του οποίου σχεδιάστηκε και συγκροτήθηκε αργότερα το ΙΚΑ. Ήταν ο πρώτος ασφαλιστικός οργανισμός ο οποίος ανέπτυξε μια υπηρεσία περίθαλψης, δημιούργησε 15 ιατρεία, απασχολούσε 162 γιατρούς, ίδρυσε κλινικές στη Θεσσαλονίκη και τη Δράμα, σανατόρια και εξοχικά αναρρωτήρια για τους φυματικούς καπνεργάτες, θερινές κατασκηνώσεις, κέντρα μητρότητας, φαρμακαποθήκη, καθώς επίσης και λουτρά για τους ασφαλισμένους.

Οι σημερινές ανάγκες

Από τα προαναφερθέντα συμπεραίνουμε ότι από τους πρώτους αγώνες της εργατικής τάξης, τη δεκαετία του 1870, για μια καλύτερη ζωή, για δημοκρατικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα, μέχρι τις σύγχρονες κινητοποιήσεις για τη διατήρηση των εργασιακών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων των εργαζομένων, το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα έχει δώσει μεγάλες μάχες και μακροχρόνιους αγώνες, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις ήταν και αιματηροί. Κατάφερε μεγάλες νίκες και κατοχύρωσε μια σειρά δικαιωμάτων που βελτίωσαν την ποιότητα ζωής των μισθωτών.

Όμως, όλα αυτά τα κεκτημένα αμφισβητούνται και αποδομούνται από τους κρατούντες, οι οποίοι τα θέλουν πίσω. Πράγματι, πόσο διαφορετικά μπορούν να περιγραφούν οι σημερινές συνθήκες εργασίας των χιλιάδων μισθωτών, Ελλήνων και μεταναστών, σε σχέση με το παρελθόν; Αυτό που παρατηρούμε είναι ότι σε πάρα πολλά σημεία οι εργατικές κατακτήσεις και τα δικαιώματα επιστρέφουν στις αρχές του 20ού αιώνα, στην προ του 1910 περίοδο.

Η αναγκαιότητα ενός αναβαθμισμένου ασφαλιστικού συστήματος σε συνθήκες διάρρηξης του κοινωνικού ιστού και της καταβαράθρωσης του βιοτικού επιπέδου των μισθωτών, είναι επιτακτική ανάγκη όσο ποτέ άλλοτε.