Διαχείριση απορριμμάτων ενάντια στους νεοφιλελεύθερους σχεδιασμούς και στα συμφέροντα των εργολάβων

Απ’ την άλλη πλευρά, κινηματικές πρωτοβουλίες (ΠΡΩΣΥΝΑΤ), οι εργαζόμενοι/ες στους δήμους, τοπικά κινήματα, δυνάμεις της Αριστεράς και φυσικά ο ΣΥΡΙΖΑ αγωνίστηκαν ενάντια στους προωθούμενους σχεδιασμούς που παρέδιδαν τη διαχείριση των αποβλήτων βορά στα ιδιωτικά συμφέροντα μετακυλίοντας, ταυτόχρονα, το οικονομικό, περιβαλλοντικό και κοινωνικό κόστος στη μεγάλη κοινωνική πλειοψηφία. Οι αγώνες αυτοί συνοδεύτηκαν από έναν πλούσιο διάλογο, από τεκμηρίωση αλλά και από επεξεργασίες και προτάσεις σε μια εκ διαμέτρου αντίθετη κατεύθυνση που παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν τόσο στην Αριστερά, όσο και στα κινήματα.

Λίγες ημέρες πριν ολοκληρώθηκε η δημόσια διαβούλευση του αναθεωρημένου Εθνικού Σχεδίου Διαχείρισης Αποβλήτων (ΕΣΔΑ). Ο ΣΥΡΙΖΑ  είχε εδώ και χρόνια επεξεργαστεί και αντιπαραθέσει ένα πλήρες και ριζικά αντίθετο σχέδιο με άξονες τον δημόσιο χαρακτήρα, την αποκέντρωση, τον κοινωνικό έλεγχο και τη μείωση των απορριμμάτων. Θεωρείς ότι ο αναθεωρημένος ΕΣΔΑ κινείται σε αυτή την κατεύθυνση προωθώντας ταυτόχρονα και την ακύρωση των νεοφιλελεύθερων σχεδιασμών;

Είναι σαφές ότι το αναθεωρημένο Εθνικό σχέδιο που τέθηκε προς διαβούλευση επιχειρεί να ανατρέψει πλήρως τις πρακτικές δεκαετιών και ταυτόχρονα τους φιλοεργολαβικούς σχεδιασμούς των τελευταίων χρόνων που περιγράφεις. Επί της ουσίας υιοθετεί το μοντέλο που προγραμματικά είχε επεξεργαστεί ο ΣΥΡΙΖΑ και το μετατρέπει σε σχέδιο προς υλοποίηση. Συνοπτικά το προγραμματικό κείμενο του ΣΥΡΙΖΑ υιοθετεί μια ιεράρχηση για τη βέλτιστη διαχείριση των αποβλήτων που βάζει προτεραιότητα στην πρόληψη, την επαναχρησιμοποίηση, τη διαλογή στην πηγή, την ανάκτηση υλικών και ελαχιστοποιεί τις ανάγκες για τελική διάθεση που δυνητικά μπορεί να περιοριστούν στο 5-10% των παραγόμενων απορριμμάτων. Βασικά στοιχεία του νέου Εθνικού Σχεδιασμού αποτελούν το πάγωμα και η επανεξέταση  των πανάκριβων μονάδων επεξεργασίας που είχαν σχεδιαστεί για να υποδέχονται το σύνολο των απορριμμάτων σε σύμμεικτη μορφή και τα περισσότερα προβλεπόταν να υλοποιηθούν με ΣΔΙΤ. Αυτό είναι απαραίτητο εκτός των άλλων, προκειμένου να υλοποιηθεί και η βασική κατεύθυνση του νέου σχεδίου που προβλέπει ότι μέχρι το 2020, το 50% των απορριμμάτων θα διαλέγεται στην πηγή, το 24 % θα ανακτάται από τα σύμμεικτα απορρίμματα και μόλις το 26% θα οδηγείται για τελική διάθεση (ταφή). Πρόκειται για στόχους φιλόδοξους που υπερβαίνουν την ισχύουσα εθνική και κοινοτική νομοθεσία  (οδηγία 2008/98 και ν. 4042/2012).

Επίσης το νέο σχέδιο κατοχυρώνει το δημόσιο χαρακτήρα της διαχείρισης των απορριμμάτων που τα τελευταία χρόνια είχε «ξεχειλώσει» και στην πραγματικότητα έτεινε στην πλήρη ιδιωτικοποίηση.  Γι’αυτό εξάλλου και δέχθηκε σφοδρή κριτική από τις μεγάλες εργολαβικές επιχειρήσεις και λόμπυ που υπαγόρευαν τον προηγούμενο σχεδιασμό που ανατράπηκε.

Η αντιστροφή των σχεδιασμών που ήταν σε εξέλιξη, η διασφάλιση του δημόσιου χαρακτήρα και η προώθηση μιας ριζικά αντίθετης πολιτικής για τη διαχείριση των αποβλήτων προϋποθέτει ως πρώτο βήμα την ακύρωση όλων των διαγωνισμών ΣΔΙΤ και των εγκαταστάσεων που εντάσσονταν στον προηγούμενο σχεδιασμό. Η πράξη αυτή αποτελεί πάγια διεκδίκηση των κινημάτων και της Αριστεράς αλλά και θέση του ΣΥΡΙΖΑ. Πώς μπορεί αυτό να πραγματοποιηθεί ανάλογα με τη φάση στην οποία βρίσκονται;

Η κατάργηση των έργων διαχείρισης σύμμεικτων με  ΣΔΙΤ δεν είναι δύσκολη στο βαθμό που: α) για κανένα δεν είχαν αναληφθεί νομικές δεσμεύσεις μέχρι την δημοσιοποίηση του νέου ΕΣΔΑ και β) τα περισσότερα έχουν σημαντικά προβλήματα με πιο χαρακτηριστικό την μακρόχρονη υποχρέωση για υπερβολικά μεγάλες εγγυημένες ποσότητες αποβλήτων που δεν παράγονται και δεν ξέρουμε αν θα παράγονται και στο μέλλον αφού λόγω της κρίσης υπάρχει μεγάλη τάση μείωσης. Ήδη σε πρόσφατη εκδήλωση στην Κόρινθο, φάνηκε ότι πολλοί  δήμαρχοι δεν ήταν διατεθειμένοι να αναλάβουν τέτοιες δεσμεύσεις όπως απαιτεί ο σχεδιασμός του κ. Τατούλη.

Τέτοιες συγκεντρωτικές μονάδες και εγκαταστάσεις διαχείρισης σύμμεικτων είναι εκτός του νέου ΕΣΔΑ, αφενός γιατί αντιστρατεύονται την ανακύκλωση στο βαθμό που προέβλεπαν ότι όλα τα παραγόμενα απόβλητα θα συλλέγονταν σύμμεικτα και αφετέρου γιατί προϋπέθεταν ότι το επόμενο βήμα θα ήταν εγκαταστάσεις καύσης. Το τελευταίο συνήθως δεν ομολογούνταν ανοιχτά, αλλά ήταν λογικό αποτέλεσμα δεδομένου ότι αυτές οι μονάδες διαχωρίζουν ότι μπορεί να καεί και τα υπόλοιπα  επιστρέφονται για ταφή.

Σε αντίθεση με τα προηγούμενα και ενώ είχε ήδη κατατεθεί ο αναθεωρημένος ΕΣΔΑ είδαμε ότι υπεγράφη η πρώτη και μοναδική ως σήμερα σύμβαση δημόσιου και ιδιωτικού τομέα (ΣΔΙΤ) για τη διαχείριση των απορριμμάτων στην Δυτική Μακεδονία. Πώς σχολιάζεις αυτή την εξέλιξη;

Είναι προφανώς μια αντιφατική κίνηση που θα δημιουργήσει προβλήματα και υπεγράφη ενώ το σχέδιο του νέου ΕΣΔΑ είχε δημοσιοποιηθεί. Ένα βασικό πρόβλημα είναι ότι ανοίγει την πόρτα για να πιέζουν – και από όσο ξέρουμε το κάνουν- ενδιαφερόμενοι για άλλες περιοχές ιδιαίτερα για όσες είχαν σχετικά προχωρημένα ΣΔΙΤ όπως π.χ. η Ήπειρος ή η Πελοπόννησος. Από την άλλη πλευρά πέραν της αναξιοπιστίας που προκαλεί αυτή η κίνηση, δημιουργείται και ένα ουσιαστικό πρόβλημα. Με ποιο τρόπο η Δυτική Μακεδονία θα ανταποκριθεί στους ποσοτικούς και ποιοτικούς στόχους του ΕΣΔΑ που περιγράφηκαν στην αρχή ; Θα μπει εξαίρεση που θα λέει ότι ισχύουν για παντού αλλού εκτός από τη Δυτική Μακεδονία;

Το μοντέλο διαχείρισης που έχει επεξεργαστεί ο ΣΥΡΙΖΑ (π.χ. Τμήμα Οικολογίας – Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού και όχι μόνο)  στηρίζεται στη μείωση των αποβλήτων, στη διαλογή στην πηγή, στην επαναχρησιμοποίηση, στην ανάκτηση, στην ανακύκλωση και στην ελαχιστοποίηση του ποσοστού υπολειμμάτων που οδηγείται σε υγειονομική ταφή. Παράλληλα το μοντέλο αυτό στηρίζεται στην αποκέντρωση και στην απόρριψη της καύσης. Μπορείς να μας περιγράψεις συνοπτικά τους βασικούς άξονές του καθώς επίσης και τα κοινωνικά, περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη αυτής της πρότασης;

Παρότι αυτό το μοντέλο είναι σε ριζικά διαφορετική κατεύθυνση και απαιτεί εκ βάθρων αλλαγές στην σημερινή πρακτική αλλά και στις καθημερινές συνήθειες των πολιτών ωστόσο δεν ανακαλύψαμε την πυρίτιδα. Η βασική φιλοσοφία που περιγράφεις είναι τόσο αυταπόδεικτα  ορθολογική  ώστε περιγράφεται στην ισχύουσα νομοθεσία και την επικαλούνται όλοι ακόμη και αυτοί που απεργάζονται διαφορετικές λύσεις. Όσο περισσότερο μειώνεις την παραγωγή απορριμμάτων ή τα ξεχωρίζεις στην πηγή τόσο  φθηνότερη είναι η διαχείριση που κάνεις, τόσο λιγότερη ρύπανση προκαλείς, τόσο μεγαλύτερη εξοικονόμηση ενέργειας και φυσικών πόρων πετυχαίνεις και τόσες περισσότερες θέσεις εργασίας δημιουργείς. Η καύση ούτως ή άλλως υποτίθεται ότι αφορά μόνο το υπόλειμμα της διαδικασίας αφού έχουν προηγηθεί τα άλλα στάδια. Το πρόβλημα είναι ότι οι μονάδες καύσης εκτός από οχλούσες, είναι και πανάκριβες τόσο στην κατασκευή όσο και στην λειτουργία και απαιτούν απορρίμματα πολλά και με συγκεκριμένη ποιοτική σύσταση. Αν έχεις προδιαλέξει για παράδειγμα, το μεγαλύτερο μέρος από το χαρτί, το πλαστικό και τα βιοαπόβλητα, τότε έχεις αφαιρέσει το μεγαλύτερο μέρος από τα καύσιμα των σκουπιδιών. Επίσης ο μύθος της ενεργειακής απόδοσης ξεχνάει να μας ενημερώσει ότι ακόμη και αν όλα τα σκουπίδια της χώρας κατέληγαν χωρίς ανακύκλωση στα εργοστάσια,  η συνολικά παραγόμενη ενέργεια δεν θα ξεπερνούσε το 0,5 ως 1 % των ετήσιων αναγκών μας και το κόστος λειτουργίας θα ήταν πολλαπλάσιο του οφέλους. Το σχέδιο μας πηγαίνει και μερικά βήματα παραπέρα Το βασικότερο στοιχείο είναι η αποκεντρωμένη αντίληψη στην διαχείριση των απορριμμάτων και στην ιδιαίτερη βαρύτητα που αποδίδεται στην υλοποίηση τοπικών σχεδίων Δήμων ή ομάδων Δήμων. Σε αντίθεση με τη συγκεντρωτική διαχείριση που  διευκολύνει αυθαιρεσίες, συναλλαγές με μεγάλα συμφέροντα καθώς και την επιμόλυνση των απορριμμάτων με βιομηχανικά και τοξικά απόβλητα, η αποκεντρωμένη διαχείριση διευκολύνει τον κοινωνικό έλεγχο και την ευθύνη των πολιτών ώστε να συνειδητοποιήσουν ότι τα απορρίμματα είναι δικά τους και για το κόστος αλλά και για το όφελος.

Ο ΕΣΔΑ καθορίζει το πλαίσιο, τη στρατηγική, τους στόχους και τις πολιτικές για τη διαχείριση των αποβλήτων σε εθνικό επίπεδο.  Πόσο κρίσιμος είναι ό ρόλος των επόμενων επίπεδων, των περιφερειών και των δήμων και συγκεκριμένα των υπό αναθεώρηση περιφερειακών σχεδιασμών (ΠΕΣΔΑ) αλλά και των τοπικών δημοτικών σχεδίων αποκεντρωμένης διαχείρισης στην υλοποίηση του σχεδιασμού; Τι πρέπει να γίνει και ποιες πρωτοβουλίες μπορούν να παρθούν δεδομένων και των αντιδράσεων που παρουσιάζονται;

Είναι μια ευτυχής συγκυρία το γεγονός ότι επιτέλους ξεκινά και η αναθεώρηση των ΠΕΣΔΑ που έπρεπε να έχει γίνει από χρόνια, έτσι ώστε να εναρμονιστούν με το νέο εθνικό σχεδιασμό. Στα πλαίσια των ΠΕΣΔΑ μπορούν να καθοριστούν ακόμη πιο φιλόδοξοι στόχοι ανακύκλωσης (αλλά όχι χαμηλότεροι) να εντοπισθούν οι γεωγραφικές ενότητες εντός των οποίων θα αναπτυχθούν κοινές υποδομές και να σχεδιαστούν οι απαιτούμενες υποδομές για την διαχείριση όλων των στερεών αποβλήτων σε κάθε Περιφέρεια. Απαραίτητο για τους νέους ΠΕΣΔΑ είναι να οριστούν οι νέοι Χώροι Υγειονομικής Ταφής Υπολειμμάτων ιδιαίτερα σε περιοχές όπως η Αττική, όπου η κατάσταση στη Φυλή είναι οριακή. Τέλος η εφαρμογή των τοπικών σχεδίων που εισάγει ο ΕΣΔΑ, είναι κρίσιμη: μέσω των τοπικών σχεδίων θα εφαρμοστεί το μεγαλύτερο μέρος της διαχείρισης των απορριμμάτων που αφορά : τη διαλογή στην πηγή, τις μονάδες κομποστοποίησης και τις αποκεντρωμένες μονάδες μηχανικής διαλογής. Ας μη γελιόμαστε. Αντιδράσεις θα υπάρξουν, αλλά θα είναι πιο εύκολο να επιτευχθούν συναινέσεις αν γίνουν δημοκρατικές διαδικασίες που θα εγγυώνται ένα αξιόπιστο σχεδιασμό με διαφανή, ορθολογικά κριτήρια αλλά και με κριτήρια κοινωνικής δικαιοσύνης. Δεν είναι αποδεκτό για παράδειγμα να επιβαρύνεται διαρκώς η Δυτική Αττική.  Τέτοιες διαδικασίες θα δοκιμάσουν και τη φερεγγυότητα στις προβλέψεις από τη μεριά της Πολιτείας, της Περιφέρειας, του Δήμου και θα αποδείξουν πόσο  εφαρμόσιμο είναι ένα μοντέλο με ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών και λειτουργικών οχλήσεων όπως αυτό που διακηρύσσεται.

Ποιες επιπρόσθετες, σημαντικές, αλλαγές στο υπάρχον θεσμικό πλαίσιο πρέπει να γίνουν προκειμένου να υλοποιηθούν τα παραπάνω και να αποτραπεί η επιστροφή των προηγούμενων σχεδιασμών δια της πλαγίας; Για παράδειγμα, το προηγούμενο διάστημα είδαμε τους περιφερειακούς φορείς διαχείρισης (ΦΟΔΣΑ) να επιχειρείται να μετατραπούν σε Α.Ε.

Υπάρχουν πολλά σημαντικά θεσμικά προαπαιτούμενα όπως υπάρχει ανάγκη να σχεδιαστούν και οι αναγκαίες χρηματοδοτήσεις. Επιγραμματικά, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την δυνατότητα των Δήμων να χωροθετούν όλες τις αναγκαίες υποδομές όταν με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο ούτε τα αμαξοστάσια των απορριμματοφόρων δεν είναι εύκολο να αδειοδοτηθούν. Επίσης, τη δυνατότητα των Δήμων να εκποιούν τα υλικά της ανακύκλωσης και να παρέχουν κίνητρα στους δημότες μέσω π.χ. μιας πολιτικής μείωσης των ανταποδοτικών τελών. Τέλος, η ριζική αλλαγή των λεγόμενων «συστημάτων εναλλακτικής διαχείρισης» που σήμερα διαχειρίζονται αδιαφανώς και αναποτελεσματικά τα τέλη ανακύκλωσης που πληρώνουμε όλοι μέσα στην τιμή αγοράς των προϊόντων (συσκευασμένα προϊόντα, συσκευές κλπ), θα αποτελέσει μια σημαντική πηγή εσόδων για τους Δήμους ώστε οι δημότες να μην χρεώνονται και ξαναχρεώνονται για την ανακύκλωση.  Ένας ενιαίος φορέας διαχείρισης στερεών αποβλήτων θα μπορούσε να συντονίσει την εφαρμογή της πολιτικής που εξαγγέλλει το Εθνικό Σχέδιο.

Σε σχέση με τους ΦοΔΣΑ το νέο εθνικό σχέδιο είναι σε σωστή κατεύθυνση αφού προβλέπει αφενός ότι η νομική μορφή τους θα είναι ΝΠΔΔ και αφετέρου ότι ο αριθμός τους θα αντιστοιχεί στις διαδημοτικές υποδομές που θα σχεδιάζει ο κάθε ΠΕΣΔΑ.

Επειδή πολλή συζήτηση γίνεται για τις ΚΟΙΝΣΕΠ και τον κίνδυνο έμμεσης ιδιωτικοποίησης και άρσης του δημόσιου χαρακτήρα της διαχείρισης αποβλήτων, ποιος θεωρείς ότι πρέπει να είναι ο ρόλος τους; Επίσης, το προτεινόμενο σχέδιο απαιτεί για την υλοποίησή του προσλήψεις εργαζομένων στους δήμους και άρα τη δημιουργία σταθερών και μόνιμων θέσεων εργασίας;

Δεν θεωρώ ότι υπάρχει ανάγκη να γίνει ξεχωριστή μνεία για τις ΚΟΙΝΣΕΠ στο νέο εθνικό σχεδιασμό. Η υπάρχουσα νομοθεσία πρέπει να βελτιωθεί ώστε να εξασφαλίζει ότι οι ΚΟΙΝΣΕΠ θα διατηρούν τον κοινωνικό τους χαρακτήρα και δεν θα αποτελούν ένα εργαλείο παράκαμψης της εργατικής νομοθεσίας ή ιδιωτικοποίησης δημόσιων υπηρεσιών. Με βάση αυτή τη νομοθεσία  κάθε Δήμος μπορεί να αξιοποιεί μορφές κοινωνικής οικονομίας όπως αστικοί συνεταιρισμοί και ΚΟΙΝΣΕΠ, αλλά και άλλες πρωτοβουλίες όπως ομάδες και κινήσεις πολιτών, ώστε να εξασφαλίζει τη μεγαλύτερη δυνατή εκπλήρωση και διάχυση των αποτελεσμάτων του τοπικού του σχεδίου. Στην πραγματικότητα μόνο συμπληρωματικό ή υποκινητικό ρόλο μπορούν να έχουν τέτοια κοινωνικά εγχειρήματα στο βαθμό που παραμένουν κοινωνικά και όχι κερδοσκοπικά. Η υλοποίηση ενός τοπικού σχεδίου είναι μια πολύπλευρη και επίπονη διαδικασία που απαιτεί σοβαρή οργάνωση και πόρους, αρκετές θέσεις πλήρους απασχόλησης και πάνω από όλα απαιτεί λογοδοσία στους δημότες. Συνεπώς η βασική ευθύνη παραμένει στους Δήμους και πρέπει άμεσα να απελευθερωθούν οι προσλήψεις στην καθαριότητα που ως ανταποδοτική υπηρεσία καλύπτεται εξολοκλήρου από τους δημότες και δεν επιβαρύνει τον κρατικό προϋπολογισμό.

* Μέλος του συντονιστικού του Τμήματος Οικολογίας, Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού, της Ν.Ε. Βοιωτίας και της Πρωτοβουλίας Συνεννόησης για τη διαχείριση των απορριμμάτων (ΠΡΩΣΥΝΑΤ), χημικός μηχανικός & σύμβουλος αυτοδιοίκησης.

Τη συνέντευξη πήρε ο Πέτρος Ψαρρέας