Μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 1ης Φεβρουαρίου, ένα τεράστιο κίνημα πολιτικής ανυπακοής εμπόδισε τη χούντα να επιβάλει τον έλεγχό της στη χώρα. Ωστόσο, η χούντα ήταν σε θέση να χρησιμοποιήσει το κατασταλτικό οπλοστάσιό της προκειμένου να προσπαθήσει να συντρίψει τη λαϊκή αντίσταση.
Ο στρατός επενέβη παντού στη χώρα και πλέον όχι μόνο εναντίον των εθνικών μειονοτήτων στην περιφέρεια. Απέναντι σε αυτήν τη δολοφονική καταστολή, νέες μορφές λαϊκής αυτοάμυνας έχουν διαδοθεί ευρέως. Πλέον η αντίσταση είναι μια μακροπρόθεσμη διαδικασία και υφίσταται σημαντικές αλλαγές. Μια απλή επιστροφή στην κατάσταση πριν από το πραξικόπημα (συμβίωση μεταξύ της εκλεγμένης κυβέρνησης και του στρατού) ήταν ήδη αδύνατη. Από τώρα και στο εξής, το ερώτημα που τίθεται είναι αυτό των εναλλακτικών λύσεων: και σε αυτόν τον τομέα, δεν θα υπάρξει επιστροφή στο παρελθόν. Έχουμε πραγματικά εισέλθει σε μια νέα περίοδο [1]. Τι είδους νέα Βιρμανία μπορούν να προεικονίζουν οι τρέχουσες κινητοποιήσεις;
Τον περασμένο Φεβρουάριο, η χούντα θα μπορούσε να είχε ηττηθεί εάν οι διεθνείς κυρώσεις ήταν δραστικές και εάν η αλληλεγγύη προς την Επιτροπή Πολιτικής Ανυπακοής (CDM) είχε φανεί αντάξια των περιστάσεων. Αυτό δεν συνέβη, και ο στρατός είχε το χρόνο να ανακτήσει την πρωτοβουλία, διεξάγοντας έναν ολοκληρωτικό πόλεμο κατά του πληθυσμού -έναν πόλεμο ο οποίος είναι ακόμη πιο θανατηφόρος επειδή η Κίνα και η Ρωσία του παρέχουν βαρύ οπλισμό (αεροσκάφη, άρματα μάχης, πυροβολικό) που δεν διέθετε μέχρι πρότινος, και επειδή οι εταιρείες (συμπεριλαμβανομένων των δυτικών) του πωλούν τελευταίας τεχνολογίας ηλεκτρονικές συσκευές παρακολούθησης.
Το αποτέλεσμα είναι ότι η λαϊκή αντίσταση συνεχίζεται κάτω από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. Το κίνημα πολιτικής ανυπακοής πέρασε στην παρανομία και διάφορες μορφές αυτοάμυνας εξαπλώνονται σε ολόκληρη τη χώρα, όχι μόνο στις περιοχές της περιφέρειας που κατοικούνται από εθνοτικές μειονότητες.
Οι παραδοσιακές διαδηλώσεις στους δρόμους έχουν καταστεί αδύνατες και οι απεργοί αντιμετωπίζουν σοβαρά αντίποινα. Ωστόσο, οι «μη βίαιες» μορφές πάλης συνεχίζονται, συμπεριλαμβανομένων των απεργιών (αν και είναι πολύ λιγότερο διαδεδομένες από πριν) και της παθητικής αντίστασης. Η χούντα έχει υποχρεωθεί να παραδεχτεί ρητά το γεγονός ότι η «επιστροφή στην κανονικότητα» δεν έχει ολοκληρωθεί [2]. Στην πραγματικότητα, ο αριθμός του ειδικευμένου προσωπικού που προσέρχεται για εργασία στις τράπεζες ή στη διοίκηση παραμένει ανεπαρκής και οι υγειονομικοί εργαζόμενοι σε μεγάλο βαθμό εξακολουθούν να αρνούνται να εργαστούν υπό στρατιωτικές εντολές.
Παρά τους κινδύνους, σε ορισμένα αστικά κέντρα, όπως την πρωτεύουσα της περιοχής Sagaing (Monywa), οργανώνονται αιφνιδιαστικές-σύντομες διαδηλώσεις προκειμένου να διατηρηθεί ζωντανός ο συμβολισμός της πολιτικής ανυπακοής [3]. Το σχολικό έτος 2021-2022 ξεκίνησε την 1η Ιουνίου, αλλά ο στρατός δεν ήταν σε θέση να επιβάλει αποτελεσματικά την επαναλειτουργία των σχολείων (τα οποία παρέμειναν κλειστά για ένα έτος λόγω του Covid-19) [4].
Η χούντα αντέδρασε σε αυτή την πολλαπλή και διάχυτη αντίσταση με εξώσεις ανθρώπων από τα σπίτια τους, με την παρέμβαση παραστρατιωτικών ομάδων, με δολοφονίες ή συλλήψεις ή καταδίκες για συνεργασία με τη νέα Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας (National Unity Government, NUG).
Η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας
Ο σχηματισμός της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας (NUG) είναι πράγματι ένας από τους νέους παράγοντες της κατάστασης. Αντί για κυβέρνηση στην εξορία, έχει συγκροτηθεί ως κυβέρνηση στην παρανομία, της οποίας τα μέλη προφανώς παραμένουν μέσα στη χώρα. Ενσαρκώνει τη συνέχεια με τη νόμιμη πολιτική κυβέρνηση. Εξακολουθεί να διατηρεί ως «Σύμβουλο του Κράτους» την Αούνγκ Σαν Σου Κι, η οποία βρίσκεται πλέον υπό κράτηση και δικάζεται για εσχάτη προδοσία, εντελώς απομονωμένη από τον έξω κόσμο. Ωστόσο, η NUG χειραφετείται, προς το καλύτερο, από τον παραδοσιακό πολιτικό προσανατολισμό του Εθνικού Συνδέσμου για τη Δημοκρατία (National League for Democracy, NLD, του οποίου ηγέτιδα ήταν η Σου Κι), ο οποίος χαρακτηριζόταν από τον Μπαμάρ εθνικισμό (Μπαμάρ είναι το όνομα της πλειοψηφικής εθνοτικής ομάδας στη Βιρμανία).
Η σύνθεση της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας είναι πολυεθνική [5]. Στις 3 Ιουνίου 2021, η NUG δημοσίευσε τις «Πολιτικές θέσεις για τους Ροχίνγκια στην Πολιτεία Ρακίν». [6] Πρόκειται για ένα σημαντικό ντοκουμέντο από πολλές απόψεις. Δείχνει πώς θα μπορούσε να είναι μια «νέα» Βιρμανία στο μέλλον.
• Η NUG αναγνωρίζει τη σοβαρότητα των δεινών που υπέστη ο μουσουλμανικός πληθυσμός των Ροχίνγκια, θύματα γενοκτονίας στην Πολιτεία Ρακίν [Αρακάν], ένα θέμα το οποίο ήταν προηγουμένως ταμπού. Τα σημαντικότερα ένοπλα κόμματα των Αρακανέζων [7] σε αυτή την παράκτια Πολιτεία καταδικάζουν έντονα αυτή τη δήλωση και έχουν σοβαρούς λόγους: ήταν συνένοχα στη γενοκτονία και είναι συνήθως με το μέρος της Βιρμανικής στρατιωτικής χούντας παρά με αυτό της δημοκρατικής αντίστασης. Η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας δεσμεύεται ότι «η προσπάθεια να λογοδοτήσουν οι δράστες δεν αποτελεί μόνο μέσο επίτευξης δικαιοσύνης, αλλά θα λειτουργήσει και αποτρεπτικά για μελλοντικές θηριωδίες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο θεωρούμε ότι αυτό αποτελεί καθήκον πρώτης προτεραιότητας. Οι επανορθώσεις και η δικαιοσύνη θα διασφαλίζονται στο μελλοντικό σύνταγμα της Ομοσπονδιακής Δημοκρατικής Ένωσης». Η NUG προτείνει την ίδρυση ενός αυθεντικού διεθνούς ποινικού δικαστηρίου.
• Η NUG προτείνει την καθιέρωση ενός πραγματικά ομοσπονδιακού συστήματος μέσα στην Ένωση [8] «Η κυριαρχία ανήκει στις Πολιτείες-μέλη και στους λαούς των Πολιτειών-μελών [...]. Όλοι στην Ένωση απολαμβάνουν πλήρως τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Όλες οι ιθαγενείς εθνοτικές ομάδες της Ένωσης απολαμβάνουν πλήρως τα ατομικά δικαιώματα που έχει ο κάθε άνθρωπος και τα συλλογικά δικαιώματα που έχουν οι εθνοτικές ομάδες. Όλοι οι πολίτες που ορκίζονται πίστη στην Ένωση ανεξάρτητα από την εθνική τους καταγωγή θεωρείται ότι απολαμβάνουν πλήρη πολιτικά δικαιώματα. Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας δεν θα ανεχθεί καμία μορφή διάκρισης».
• Με την ευκαιρία αυτή, η NUG αποσαφηνίζει την αντίληψή της περί ιθαγένειας, η οποία θα πρέπει να αντικαταστήσει το νόμο του 1982, ενόψει της κατάρτισης ενός νέου συντάγματος: «Αυτός ο νέος νόμος περί ιθαγένειας πρέπει να βασίζει την ιδιότητα του πολίτη στη γέννηση στη Μιανμάρ ή στη γέννηση οπουδήποτε ως παιδί πολιτών της Μιανμάρ». Αυτός ο ορισμός, ο οποίος αποτελεί κοινοτοπία για ένα Γάλλο, αντιπροσωπεύει μια πραγματική επανάσταση στη Βιρμανία.
Ο νόμος του 1982 διακρίνει τρεις βαθμούς ιθαγένειας που ορίζονται από το χρώμα του αντίστοιχου εγγράφου ταυτότητας [9]. Η ροζ κάρτα παρέχει πλήρη ιθαγένεια. Χορηγείται αυτόματα σε όλα τα πρόσωπα των οποίων οι πρόγονοι κατοικούσαν στη χώρα πριν από το 1823 [10] ή γεννήθηκαν από γονείς αναγνωρισμένους ως πλήρεις πολίτες. Η μπλε κάρτα προορίζεται για τους πολίτες υπό καθεστώς σύνδεσης, δηλαδή για εκείνους που αναγνωρίστηκαν ως πολίτες βάσει του προηγούμενου Νόμου περί Ιθαγένειας της Ένωσης του 1948. Η πράσινη Κάρτα αφορά την ιθαγένεια με πολιτογράφηση προσώπων που μπορούν να αποδείξουν την παρουσία τους στο Βιρμανικό έδαφος πριν από τις 4 Ιανουαρίου 1948 και που υποβάλλουν αίτηση για πρώτη φορά μετά το 1982. Η χορήγηση των καρτών υπόκειται σε αυθαίρετες εξαιρέσεις ή περιορισμούς, που κοινοποιούνται από το Συμβούλιο Επικρατείας, για λόγους οι οποίοι μερικές φορές είναι αναπάντεχοι. Για παράδειγμα, τα πρόσωπα που υποβάλλουν αίτηση πολιτογράφησης πρέπει να έχουν καλό χαρακτήρα (άρθρο 44δ).
Δεν θα μπορούσε να είναι πιο περίπλοκο.
Μια λευκή κάρτα διανεμήθηκε τη δεκαετία του 1990 σε κατοίκους που δεν ενέπιπταν σε καμία από αυτές τις κατηγορίες. Αυτή δεν κατοχυρώνει κανένα δικαίωμα.
Τέλος, αναγνωρίζεται η ιθαγένεια μέσω της συμμετοχής σε μία από τις 135 επίσημα αναγνωρισμένες εθνοτικές ομάδες. Όχι μόνο είναι άνιση, αλλά συμβάλλει επίσης στην περιχαράκωση αυτών των συσχετισμών (καθώς και στην απόρριψη των πληθυσμών που ανακηρύσσονται ως «ξένοι»), σύμφωνα με τους διαχωρισμούς που γεννήθηκαν στην εποχή της αποικιοκρατίας, μεταξύ των Μπαμάρ στις πεδιάδες, των μειονοτήτων στην περιφέρεια και της εισαγόμενης εργατικής δύναμης.
Υπάρχει προφανώς μεγάλη απόσταση μεταξύ αυτών των δεσμεύσεων και της εφαρμογής τους, αλλά επιβεβαιώνουν ότι υπάρχει πράγματι μια γενεαλογική τομή και ότι οι «δυνατότητες» που μέχρι χθες οραματίζονταν μόνο περιθωριοποιημένοι κύκλοι με ελάχιστη απεύθυνση, συζητούνται σήμερα ευρέως από όλους εκείνους που στοχάζονται για το μέλλον, για το μετά από τη στρατιωτική χούντα. Αυτή η τομή εκδηλώνεται επίσης στην επέκταση της ένοπλης αντίστασης.
Ένοπλη αντίσταση
Η λαϊκή αντίσταση στο στρατιωτικό πραξικόπημα ήταν ολοφάνερη σε ολόκληρη τη χώρα, αλλά η αντίδραση των κοινοβουλίων, των κομμάτων και των ενόπλων δυνάμεων στις εθνοτικές Πολιτείες ήταν συχνά προσεκτική και σε αναμονή των εξελίξεων. Ένας αστερισμός οργανώσεων εμφανίστηκε σε πολλές από αυτές τις Πολιτείες, με κάποιες να διαπραγματεύονται με τη χούντα την κατάπαυση του πυρός και με άλλες να την πολεμούν. Αυτή η ενδιάμεση κατάσταση (μάχη και διαπραγμάτευση) είναι κάτι που αποτελεί σχεδόν παράδοση σε αυτές τις περιοχές από την ανεξαρτησία και έπειτα. Οι νέοι παράγοντες στον τομέα αυτό είναι:
-Ο ρόλος της Κίνας. Της είναι απολύτως απαραίτητη μια συμφωνία με τη στρατιωτική χούντα για την προστασία των επενδύσεών της (οι οποίες είναι σημαντικές στον τομέα των υποδομών) και των εταιρειών της (ιδίως των κλωστοϋφαντουργιών, οι οποίες δέχθηκαν επίθεση από την αντίσταση στις βιομηχανικές ζώνες). Χρειάζεται να διασφαλίσει την ανάπτυξη του «Βιρμανικού Διαδρόμου» που της δίνει πρόσβαση στον Ινδικό Ωκεανό, δυτικά του Πορθμού της Μάλακα, τον οποίο μπορούν να μπλοκάρουν οι ΗΠΑ. Ειδικότερα, διαθέτει στρατηγικής σημασίας αγωγούς πετρελαίου και φυσικού αερίου εκεί. Η παραμεθόρια περιοχή είναι ο τόπος όπου πραγματοποιούνται χιλιάδες διακινήσεις, από ξύλο τικ μέχρι πολύτιμους λίθους, οι οποίες σε αντάλλαγμα επιτρέπουν τον πλουτισμό σημαντικού αριθμού αξιωματικών του Βιρμανικού στρατού. Στις βόρειες συνοριακές περιοχές, η Κίνα χρησιμοποιεί την ισχυρή και άμεση επιρροή της στα τοπικά εθνοτικά κινήματα για να τα αποτρέψει να περάσουν στην αντιπολίτευση. Αυτή είναι η περίπτωση του πολύ ισχυρού Ενωμένου Κρατικού Στρατού της Πολιτείας Γουα (United Wa State Army, UWSA), ο οποίος είναι ο καλύτερα οπλισμένος και αποτελείται από περίπου 30.000 τακτικούς στρατιώτες.
-Η χρήση της πολεμικής αεροπορίας και του πυροβολικού από το βιρμανικό στρατό. Δεν ήταν εξοπλισμένος με τα παραπάνω κατά τη διάρκεια των προηγούμενων μεγάλων συγκρούσεων. Βομβάρδισε χωριά, προκαλώντας μαζικό εκτοπισμό του πληθυσμού. Η ηγεσία της Πέμπτης Ταξιαρχίας της Εθνικής Ένωσης των Κάρεν (Fifth Brigade of the Karen National Union, KNU), η οποία διαδραμάτισε ηγετικό ρόλο στην αντίσταση στο πραξικόπημα και η οποία φιλοξένησε και προστάτευσε εκπροσώπους της Επιτροπής Πολιτικής Ανυπακοής (CDM), εξηγεί έτσι το γεγονός ότι υπέγραψε κατάπαυση του πυρός με τη χούντα: το κόστος σε ανθρώπινες ζωές γινόταν υπερβολικά υψηλό. Ωστόσο, δηλώνει ότι όταν η Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας εξαπολύσει μια αντεπίθεση, θα συμμετάσχει. Σε κάθε περίπτωση, η Πολιτεία Κάρεν είναι μια Πολιτεία όπου έχουν εμφανιστεί πολλές αντιπολιτευτικές ένοπλες ομάδες και εξακολουθούν να πολεμούν ενεργά.
-Ο σχηματισμός της Δύναμης Λαϊκής Άμυνας (People’s Defence Force, PDF), που πρόσκειται στην NUG. Υπήρξαν συζητήσεις για τη δημιουργία ενός ομοσπονδιακού στρατού –αποδείχτηκε υπερβολικά φιλόδοξο σχέδιο τη δεδομένη στιγμή να συνενωθούν οι στρατοί των εθνοτικών Πολιτειών της περιφέρειας. Στη συνέχεια, η κυβέρνηση εθνικής ενότητας δημιούργησε την PDF, η οποία είναι υπό την ηγεσία της και είναι ενεργή στις πεδιάδες του ποταμού Ιραουάντι. Στελεχώνεται από αστυνομικούς και στρατιώτες που αποστάτησαν και από πρώην αξιωματικούς.
-Η αυθόρμητη ανάδυση πολυάριθμων τοπικών ομάδων που αναλαμβάνουν δράση χρησιμοποιώντας αυτοσχέδια μέσα. Δεν διοικούνται από την PDF και τη NUG, τις οποίες αντιμετωπίζουν (μερικές φορές, ή και συχνά) με δυσπιστία, ως μια δομή που θεωρούν πολύ γραφειοκρατική. Τέτοιες ομάδες έβαλαν βόμβες σε σχολεία πριν από την έναρξη της σχολικής χρονιάς ως προειδοποίηση -ένας τρόπος δράσης που καταδικάστηκε επίσημα από την PDF.
-Η προσπάθεια να προκληθεί ανασφάλεια στους υποστηρικτές της χούντας. Στα πεδινά, η ένοπλη δράση σπάνια παίρνει τη μορφή μετωπικής επίθεσης στο στρατό. Συχνά βάζει στο στόχαστρο τους πληροφοριοδότες που βρίσκονται στην υπηρεσία της χούντας και παρέχουν πληροφορίες στο στρατό, ή τους τοπικούς άρχοντες που ανέλαβαν την εξουσία αντικαθιστώντας τις τοπικές διοικήσεις που ήταν αντιπολιτευόμενες στο στρατό. Ορισμένες ομάδες απειλούν επίσης τις οικογένειες των στρατιωτών, μια πρακτική που αποτελεί θέμα διαφωνιών, ειδικά με την PDF.
-Τα πρώτα βήματα ενός ανταρτοπολέμου στα πεδινά. Ως πιο πρόσφατη εξέλιξη, πραγματικές ανταρτικές επιχειρήσεις έχουν αναφερθεί στις περιοχές Σαγκάινγκ και Μάνταλαϊ. Σύμφωνα με πληροφορίες που έλαβε το ειδησεογραφικό πρακτορείο TheIrrawaddy [11], χίλια μέλη της αντίστασης των πολιτών έχουν διεξάγει μια σειρά συντονισμένων επιθέσεων με αυτοσχέδια όπλα, οι οποίες έχουν κοστίσει τη ζωή περίπου 30 στρατιωτών. Στο Μάνταλαϊ, τρεις στρατιώτες, συμπεριλαμβανομένου ενός αντισυνταγματάρχη, σκοτώθηκαν όταν εισήλθαν σε ένα κτίριο το οποίο χρησιμοποιείται ως βάση της PDF.
Στο μέλλον, θα προκύψει το ζήτημα του συντονισμού της ένοπλης αντίστασης (και της βελτίωσης του οπλισμού της). Όπως επίσης είναι πιθανό να προκύψει και το ζήτημα της θέσης των γυναικών στον αγώνα. Η θέση τους ήταν προεξέχουσα σε όλες τις λαϊκές κοινωνικές δυνάμεις από τις πρώτες ώρες της εξέγερσης που ακολούθησε το πραξικόπημα της 1ης Φεβρουαρίου (μαθήτριες, εργαζόμενες στην υγεία, εργάτριες στην κλωστοϋφαντουργία, εργαζόμενες στο δημόσιο, εκπαιδευτικοί...). Παραμένει εμφανής στις μυστικές/παράνομες δράσεις πολιτικής ανυπακοής. Από την πλευρά μου, δεν έχω ενδείξεις για το ρόλο τους στο στρατιωτικό πεδίο.
Η αλληλεγγύη μακροπρόθεσμα
Η μακροπρόθεσμη αντίσταση πρέπει να συνταιριαστεί με την ανάπτυξη μακροπρόθεσμης πολιτικής και οικονομικής αλληλεγγύης. Ελάχιστες οργανώσεις στη Γαλλία κινητοποιήθηκαν αμέσως στις αρχές Φεβρουαρίου για να την οικοδόμηση μιας τέτοιας αλληλεγγύης. Πρέπει να ασκήσουμε πιέσεις για την επέκταση των διεθνών κυρώσεων κατά του βιρμανικού στρατιωτικοοικονομικού συμπλέγματος. Πρέπει να απαιτήσουμε την επίσημη αναγνώριση της NUG ως νόμιμης εκπροσώπου της χώρας στη θέση της χούντας. Πρέπει να διασφαλιστεί η συνεργασία μεταξύ των διαφόρων τμημάτων της αλληλεγγύης.
Το Europe Solidaire Sans Frontières (ESSF) έχει απευθύνει έκκληση για οικονομική αλληλεγγύη προς τη Βιρμανική αντίσταση. Έχει συλλέξει και αποστείλει 6.080 ευρώ. Λάβαμε πρόσφατα επιβεβαίωση ότι οι πόροι αυτοί έχουν ληφθεί μέσω μιας παραμεθόριας περιοχής και έχουν διανεμηθεί για τρόφιμα και υγειονομική βοήθεια έκτακτης ανάγκης στους πληθυσμούς των προσφύγων, για τη διανομή απαραίτητων μέσων επικοινωνίας, για την ενίσχυση της οργανωτικής υποδομής του CDM και της GUN και για τη διασύνδεση με την περιφερειακή αλληλεγγύη ...
Το λιγότερο που μπορούμε να πούμε για τη γαλλική κυβέρνηση και προεδρία είναι ότι δεν μιλάνε ιδιαίτερα για την κατάσταση στη Βιρμανία. Αλλά είναι ιδιαίτερα αναμεμιγμένες στην κατάσταση, λόγω του ρόλου της Total στην κρίση, δεδομένων των παρελθόντων και παρόντων δεσμών της με το καθεστώς.
Οι εργαζόμενοι της Total θα ήθελαν να κατέβουν σε απεργία για να διαμαρτυρηθούν εναντίον της στήριξης που παρέχει ο πετρελαϊκός κολοσσός προς το στρατιωτικό καθεστώς, αλλά φοβούνται ότι θα απολυθούν αν δεν τους υπερασπιστεί η «διεθνής κοινότητα». Ο Εμμανουέλ Μακρόν σιωπά.
Υποσημειώσεις
[1] Για το ιστορικό υπόβαθρο της κρίσης της Βιρμανίας, βλ. Pierre Rousset, ESSF “La Birmanie, front incandescent de l’Asie orientale: l’arrière-plan de la crise présente”. Ετοιμάζεται μια μετάφραση στα αγγλικά.
[2] The Irrawaddy, 4 June 2021 “Myanmar Coup Leader Admits Not in Full Control of Country”.
[3] Frontier Myanmar, 15 June 2021, “Teachers, students keep protests alive in ‘f***ing stubborn’ Monywa”.
[4] The Irrawaddy, 19 May 2021. “Myanmar’s Educators Resist Pressure From Junta to Reopen Universities, Schools”.
[5] The Irrawaddy, 16 April 2021 “Who’s Who in Myanmar’s National Unity Government”.
[6] NUG "Policy Position on the Rohingya in Rakhine State".
[7] Το αποκαλούν Κράτος Αρακάν αντί για Ρακίν
[8] Η «πλήρης εκδοχή» του ονόματος της χώρας είναι η Δημοκρατία της Ένωσης της Βιρμανίας ή η Δημοκρατία της Ένωσης της Μιανμάρ.
[9] Juliette Gheerbrant, 4 May 2015, Asialyst, “L’imbroglio de la citoyenneté birmane”.
[10] Τότε ήταν η έναρξη του Αγγλο-Βιρμανικού Πολέμου.
