Η Επανάσταση των Γαρυφάλλων στην Πορτογαλία

Τα χαράματα της 25ης Απρίλη του 1974, ακούστηκε από το ραδιόφωνο της Πορτογαλίας το απαγορευμένο τραγούδι του Ζοζέ Αλφόνσο, «Grandola, Vila Morena», «Γκράντολα, πόλη σκούρα, γη της αδελφοσύνης, ο λαός είναι αυτός που προστάζει...».

Ήταν το σύνθημα για να ξεκινήσει το κίνημα μεσαίων και κατώτερων αξιωματικών, με αρχηγό τον λοχία Οτέλο ντε Καρβάλιο, για την ανατροπή της 48χρονης φασιστικής χούντας. Ήταν ένα κίνημα σχεδόν αναίμακτο –με 4 μόνο νεκρούς που πυροβολήθηκαν από τη χουντική αστυνομία.

Έξι ώρες αργότερα, το δικτατορικό καθεστώς είχε καταρρεύσει. Χιλιάδες κόσμου κατέκλυσαν τους δρόμους της Λισαβόνας. Ο δικτάτορας Καετάνο αργά το απόγευμα αναχώρησε για τη Βραζιλία και δεν επέστρεψε ποτέ στη χώρα.

Το τραγούδι αυτό έγινε το σύμβολο της επανάστασης. Και δεν ξεχάστηκε. Πέρσι, το 2013, τραγουδήθηκε στο κοινοβούλιο από συνταξιούχους που διέκοψαν τη διαδικασία για να διαμαρτυρηθούν για τις νέες περικοπές των συντάξεών τους (που είναι πλέον 400 ευρώ) και έκανε πάλι το γύρο του κόσμου. Την προηγούμενη χρονιά, τραγουδιόταν στο κίνημα των πλατειών της Πορτογαλίας και της Ισπανίας.

Η κρίση

Στις αρχές της δεκαετίας του '70, η Πορτογαλία βρισκόταν σε τεράστια οικονομική κρίση. Η φτώχεια ήταν τρομερή: το 25% του πληθυσμού ζούσε σε παράγκες, και μετανάστευε με ρυθμό 1,5% ετησίως. Η προσπάθεια διατήρησης των αποικιών της Πορτογαλίας στην Αφρική (Αγκόλα, Γουινέα Μπισάου, Μοζαμβίκη) απορροφούσε το 40% του προϋπολογισμού, οι Πορτογάλοι αποικιοκράτες δεν μπορούσαν να νικήσουν σε καμία από αυτές, ενώ τα φέρετρα των σκοτωμένων φαντάρων έφταναν με σταθερό ρυθμό στην Πορτογαλία…

Το δικτατορικό καθεστώς είχε καταλύσει κάθε δημοκρατικό και συνδικαλιστικό δικαίωμα και τρομοκρατούσε με τη μυστική του αστυνομία. Οι αντιδράσεις του κόσμου είχαν αρχίσει από το 1971 με τις διαδηλώσεις 3.000 γυναικών υπαλλήλων που ζητούσαν βδομάδα 44 ωρών εργασίας. Μερικούς μήνες αργότερα ξεσηκώθηκαν και οι τραπεζοϋπάλληλοι, ενώ το απεργιακό κύμα αυξάνονταν σταθερά μετά τον Οκτώβρη του 1973.

Κάποιοι από τους χαμηλόβαθμους στρατιωτικούς, που ήταν δυσαρεστημένοι από την πορεία της χώρας, τους συνεχιζόμενους πολέμους και την οικονομική τους κατάσταση, συγκρότησαν το «Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων» (ΚΕΔ), με σκοπό να αλλάξουν την κατάσταση. Σ’ αυτό είχαν και τη συμφωνία ορισμένων ανώτερων στρατιωτικών, όπως του στρατηγού Σπίνολα (παρότι ήταν παλιός συνεργάτης του Φράνκο).Ταυτόχρονα, βοηθούσε και τα σχέδια της μεγαλύτερης μερίδας των ντόπιων καπιταλιστών για εκσυγχρονισμό και σύνδεση με την τότε ΕΟΚ (τωρινή ΕΕ), σχεδίων δηλ. που έρχονταν σε αντίθεση με την ακαμψία της δικτατορίας. Έτσι, η κυρίαρχη τάξη δεν έδωσε μάχη για να υπερασπιστεί το καθεστώς Καετάνο.

Η Επαναστατική Επιτροπή του ΚΕΔ, σε συμφωνία με τους στρατηγούς του Σπίνολα, όρισαν την πρώτη προσωρινή κυβέρνηση, στην οποία συμμετείχαν και κάποια στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος (ΚΚ) και του Σοσιαλιστικού Κόμματος (ΣΚ). Πρόεδρος ορίστηκε ο Σπίνολα.

Οι εργαζόμενοι/ες και ο λαός στο προσκήνιο

Από την πρώτη μέρα οι εργαζόμενοι και όλος ο λαός της Πορτογαλίας ξέσπασε σε πανηγυρισμούς. Η διαδήλωση της 1ης Μάη (5 μέρες μετά την ανατροπή της χούντας) ήταν τεράστια. Ο κόσμος έβαζε κόκκινα γαρύφαλλα στις κάνες των όπλων των φαντάρων και τους καλούσε να ενωθούν με το λαό. Αυτά τα γαρύφαλλα έγιναν και το σύμβολο της αλλαγής στην Πορτογαλία.

Τα παγκόσμια ΜΜΕ μιλούσαν για «ειρηνική» επανάσταση των γαρυφάλλων, και αυτό ήλπιζε και το κομμάτι της άρχουσας τάξης που συναίνεσε στην αλλαγή της 25 Απρίλη. Η πρόθεση ήταν για μια «ελεγχόμενη μεταπολίτευση». Όμως, η άμεση και μαζική εισβολή του λαού στο προσκήνιο, την έκανε μια επικίνδυνη για τους καπιταλιστές περιπέτεια –και στην Πορτογαλία και σε όλη την Ευρώπη. Αυτά που έγιναν στον ενάμιση χρόνο της επανάστασης, είναι ο εφιάλτης των καπιταλιστών από καταβολής της κυριαρχίας τους. Γιατί, οι πανηγυρισμοί πολύ σύντομα έδωσαν τη θέση τους στο ξέσπασμα εργατικών αγώνων.

Μέσα στο Μάη ένα τεράστιο κύμα απεργιών συγκλόνισε τη χώρα, ενώ γίνονται και οι πρώτες καταλήψεις στα μεγάλα εργοστάσια. Στις 15 Μάη οι 8.400 εργάτες των ναυπηγείων Λισνάβε στη Λισαβόνα κατέλαβαν το ναυπηγείο. Μέσα στο μήνα κατέβηκαν σε απεργία 200.000 εργάτες σε 158 χώρους. Οι απεργοί διεκδίκησαν δικαιώματα που είχαν στερηθεί για δεκαετίες: δουλειά, αυξήσεις, κοινωνική ασφάλεια, το δικαίωμα της άδειας κ.λπ. Σε μια προσπάθεια να κατευνάσει τα πράγματα η προσωρινή κυβέρνηση παραχώρησε αυξήσεις 30% στον κατώτατο μισθό.

Ωστόσο , πολύ σύντομα όλα τα μεγάλα εργοστάσια ήταν κατειλημμένα. Πολλοί καπιταλιστές έντρομοι εγκατέλειψαν τα εργοστάσιά τους και προσπάθησαν να φυγαδεύσουν τα κεφάλαιά τους στο εξωτερικό. Οι εργάτες τα έπαιρναν στα χέρια τους και λειτουργούσαν πολλά από αυτά μόνοι τους. Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Εργασίας, το 1975 τουλάχιστον 880 επιχειρήσεις ήταν «αυτοδιαχειριζόμενες»! Η κυβέρνηση αναγκάστηκε να εθνικοποιήσει τις τράπεζες και τις ασφαλιστικές εταιρείες. Στους 18 μήνες της επανάστασης έγινε κατορθωτό να εθνικοποιηθεί το 75% των επιχειρήσεων.

Ταυτόχρονα οι «από τα κάτω» διεκδικούν τη δημοκρατία και την «κάθαρση» στην πραγματική ζωή -και όχι σε επίπεδο εξαγγελίας. Κυνηγάνε τους χαφιέδες της χούντας, αλλά και τους διευθυντές και τα στελέχη των επιχειρήσεων που συνεργάστηκαν μ’ αυτήν, πολλές φορές τους πιάνουν όμηρους, και ζητούν την τιμωρία τους. Περίπου 1.000 τέτοιοι διευθυντές απολύονται για να κατευναστεί ο κόσμος.

Μια τεράστια διαδήλωση φτάνει στις φυλακές της Λισαβόνας και επιβάλει την απελευθέρωση των πολιτικών κρατούμενων. Η δύναμη του εργατικού κινήματος επηρεάζει όλη την κοινωνία. Οι άστεγοι στη Λισαβόνα (και αλλού) καταλαμβάνουν άδεια σπίτια, πολυτελείς βίλες, ξενοδοχεία, δημόσια κτίρια και στεγάζονται χιλιάδες άνθρωποι, ή γίνονται παιδικοί σταθμοί, πολιτιστικά κέντρα κ.λπ. Προγράμματα ενάντια στον αναλφαβητισμό οργανώνονταν από τους μαθητές. Λαϊκές κλινικές και πολιτιστικά κέντρα φτιάχνονταν στις γειτονιές όπου ανθίζουν οι λαϊκές συνελεύσεις και οι συνελεύσεις ενοικιαστών. Οι αγρότες μπαίνουν επίσης σε κίνηση. Οι εργάτες γης αρχίζουν να απαλλοτριώνουν κτήματα των μεγαλοτσιφλικάδων. 

Δόθηκε επίσης η μάχη για τον έλεγχο των ΜΜΕ. Σε δυο εφημερίδες (η μια ανήκε σε καπιταλιστή φίλο του ΣΚ) και σε έναν ραδιοφωνικό σταθμό, τον Radio Renascenca που ανήκε στην καθολική εκκλησία, έγινε κατάληψη από τους εργαζόμενους που κινδύνευαν με απόλυση. Οι στρατιώτες που στάλθηκαν για να τους διώξουν με τη βία συναδελφώθηκαν μαζί τους. Το Radio Renascenca, με πρωτοβουλία των αγωνιστών της επαναστατικής αριστεράς, έγινε η φωνή των αγώνων στην Πορτογαλία.

Το ΚΕΔ προσπάθησε να ελέγξει τις αντιδράσεις. Έστελνε στρατιωτικές μονάδες να καταστείλουν τις απεργίες και να σταματήσουν τις καταλήψεις. Αλλά, σιγά σιγά η δύναμη των εργαζόμενων άρχισε να επηρεάζει το στρατό. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι μονάδες που προχώρησαν πιο αριστερά ήταν αυτές που χρησιμοποιήθηκαν για την καταστολή των εργατικών αγώνων! Τέτοια ήταν η ΚΟΠΚΟΝ με επικεφαλής τον Οτέλο ντε Καρβάλιο και η φρουρά της Λισαβόνας.

Οργάνωση

Σχεδόν αμέσως αρχίζει και η αυτοοργάνωση του κινήματος με νέες μορφές. Μέσα στα εργοστάσια φτιάχνονται οι Εργατικές Επιτροπές (οργανώσεις βάσης), που σύντομα συντονίζονται μεταξύ τους κατά περιοχές με τις Συντονιστικές επιτροπές (inter-impressas). Ταυτόχρονα λειτουργούν συνελεύσεις όπου οι εργαζόμενοι/ες συζητούν τις πολιτικές εξελίξεις και τα καθήκοντα της επανάστασης.

Ακόμα και μέσα στο στρατό (στους φαντάρους) χτίζεται η οργάνωση SUV (Στρατιώτες Ενωμένοι θα Νικήσουμε). Το SUV ανακοίνωσε την ίδρυσή του με μια εκπληκτική διαδήλωση στο Πόρτο, όπου 1.500 στρατιώτες με στολές και οπλισμό βάδισαν μαζί με 40.000 εργάτες που τους υποστήριζαν και τους περιφρουρούσαν!

Μόνο οι φωτογραφίες από τα συμβάντα της πορτογαλικής επανάστασης φτάνουν –χωρίς λόγια– να δείξουν τι «πανηγύρι των καταπιεσμένων» ήταν.

Πόλωση και αντεπίθεση της Δεξιάς και των καπιταλιστών

Στην Πορτογαλία είχαν, για μια ακόμα φορά στην ιστορία, δημιουργηθεί συνθήκες διπλής εξουσίας.

Από την μια ήταν οι καταλήψεις των εργοστασίων, οι Επιτροπές και τα Συμβούλια, το SUV, το κίνημα των από κάτω που περιγράψαμε.

Από την άλλη, ήταν οι καπιταλιστές και οι μηχανισμοί τους, η πλειοψηφία των αξιωματικών, οι μονάδες του μόνιμου στρατού που είχαν διατηρήσει την πειθαρχία, και… το γνωστό μας ΔΝΤ, η Διεθνής Τράπεζα κ.λπ.

Στις 28 Σεπτέμβρη του 1974 και στις 11 Μάρτη του 1975 οι στρατιωτικές δυνάμεις του Σπίνολα προσπάθησαν να οργανώσουν πραξικόπημα. Η αντίδραση των εργαζόμενων και του λαού ήταν άμεση: τεράστιες διαδηλώσεις και οδοφράγματα, συναδέλφωση με τους φαντάρους, ανακοινώσεις από τα κατειλημμένα ΜΜΕ, τσάκισαν στη γέννησή τους τα πραξικοπήματα και ο Σπίνολα διέφυγε με ελικόπτερο στην Ισπανία.

 Η Αριστερά

Ωστόσο το ερώτημα της προοπτικής και της εξουσίας έμενε αναπάντητο από το κίνημα με ευθύνη της τότε ρεφορμιστικής Αριστεράς (ΚΚ και ΣΚ).

Το ΚΚΠ, παρότι έχαιρε εκτίμησης στο λαό λόγω της αντιστασιακής του δράσης, μετά την 25η Απρίλη, προσπαθούσε να ισορροπήσει ανάμεσα στις πιέσεις των εργαζόμενων και στις πιέσεις των καπιταλιστών και των συμμάχων του στη συγκυβέρνηση.

Από την αρχή της επανάστασης κάλεσε τους εργάτες να δώσουν «τη μάχη της παραγωγής», ενώ ήταν αντίθετο με τις περισσότερες απεργίες και καταλήψεις που τις χαρακτήριζε «αριστερίστικες προβοκάτσιες».

Στην κρίσιμη στιγμή, ο γγ του κόμματος, Αλβάρο Κουνιάλ, έγειρε προς τη συνέχιση του συστήματος (καπιταλισμού) και όχι προς την ανατροπή του. Η στάση αυτή του ΚΚ έδωσε τη δυνατότητα στο Σοσιαλιστικό Κόμμα να μεγαλώσει. Στις 25 Απρίλη το ΣΚ ήταν όλο κι όλο καμιά διακοσαριά άτομα (δικηγόροι, γιατροί κ.λπ.) με αρχηγό τον Σοάρες, συνδεδεμένο με τη Σοσιαλδημοκρατία της Ευρώπης. Όμως σπεκουλάροντας και δημαγωγώντας ως πιο αριστερό του ΚΚ, κατάφερε να αποκτήσει συμπάθειες και ερείσματα στο λαό (όπως εδώ ο Παπανδρέου τη δεκαετία του ’70).

Οι οργανώσεις της Επαναστατικής Αριστεράς (ΕΑ), παρότι μπήκαν αμέσως στην επαναστατική διαδικασία, δεν μπόρεσαν να αποτελέσουν αποφασιστικό παράγοντα γιατί είχαν προβλήματα και μεγέθους και ιδεολογικού ξεκαθαρίσματος.

Στις εκλογές του Απρίλη του 1975, το ΣΚ βγήκε πρώτο κόμμα με 38%, ενώ το ΚΚΠ πήρε 12% και η ΕΑ 4%. Από τότε, το ΣΚ, άρχισε να παίζει ρόλο στα πολιτικά γεγονότα και κύρια στην ανασύνταξη της αστικής τάξης, της οποίας ήταν η τελευταία ελπίδα σωτηρίας μετά την παταγώδη αποτυχία των πραξικοπημάτων της…

Με τη βοήθεια του ΣΚ και του συντηρητικού κομματιού του ΚΕΔ, χτίστηκε σιγά σιγά η αντεπίθεση ένάντια στο κίνημα.

Αντεπίθεση που έφτασε στο να βάλει χέρι η κυβέρνηση στο αριστερό κομμάτι του ΚΕΔ, να διώξει τον Οτέλο Καρβάλιο και αξιωματικούς που επηρεάζονταν ή ανήκαν στην Αριστερά. Ως αντίδραση σε αυτό ξέσπασε «ανταρσία» (στις 24 Νοέμβρη 1975) στις διάφορες μονάδες που υπήρχε γερό κίνημα φαντάρων. Στις 25 Νοέμβρη επίλεκτες μονάδες του στρατηγού Εάνες κινήθηκαν εναντίον τους, με τις ευλογίες του ΣΚ. Ο Σοάρες ούρλιαζε για «σεβασμό στο νόμο και την τάξη».

Το ΚΚ, που αρχικά είχε υποστηρίξει την εξέγερση των φαντάρων, υποχώρησε και κάλεσε το λαό να μείνει στα σπίτια του. Η δικαιολογία του ήταν τραγική: «Δεν θα ρισκάρουμε τις κατακτήσεις της 25ης Απρίλη για μια χούφτα μανιασμένους αριστεριστές».

Η Επαναστατική Αριστερά πάλεψε στο πλευρό των εξεγερμένων, αλλά δεν είχε το κρίσιμο μέγεθος ούτε την απαραίτητη συμπαράσταση του κόσμου για να νικήσει.

Η αντεπανάσταση επικράτησε. Στους στρατώνες αποκαταστάθηκε η πειθαρχία, 4.000 φαντάροι στάλθηκαν στα στρατοδικεία, οι αριστεροί αξιωματικοί διώχθηκαν, η καταστολή χτύπησε την Επαναστατική Αριστερά (οι ηγέτες του PRP φυλακίστηκαν).

Έτσι η Πορτογαλία μπήκε στο δρόμο της πολυπόθητης (για τους καπιταλιστές) «ομαλοποίησης». Ο Εάνες έγινε πρόεδρος και ο Σοάρες πρωθυπουργός. Και βάλθηκαν στα επόμενα δύο χρόνια να πάρουν πίσω τις κατακτήσεις του κινήματος, και να εγκαθιδρύσουν τη λιτότητα και το «νοικοκύρεμα» που ζητούσε το ΔΝΤ.    

Συμπεράσματα

Ο λαός της Πορτογαλίας (εργάτες, στρατιώτες, μαθητές και φοιτητές, εργάτες γης κ.λπ.) με τη δράση του ενάντια στα πραξικοπήματα και στις προσπάθειες επανεγκαθίδρυσης της Δεξιάς, με άμεση αντεπίθεση, οδοφράγματα, διαδηλώσεις, καταλήψεις κ.λπ., μας δίνει και σήμερα το παράδειγμα για το πώς μπορεί κανείς να περιφρουρηθρεί μια επανάσταση ή, εν προκειμένω, μια κυβέρνηση της Αριστεράς.

Ο τρόπος που αντέδρασαν ή δεν αντέδρασαν τα κόμματα και οι οργανώσεις της Αριστεράς, που άφησαν την ευκαιρία της συνολικής ανατροπής να πάει χαμένη και έδωσαν τα περιθώρια στους καπιταλιστές να ανασυγκροτηθούν, μας δίνει μαθήματα για το τι πρέπει να κάνει και τι να μην κάνει ένα κόμμα της Αριστεράς.

Η πορτογαλική επανάσταση είναι ταυτόχρονα έμπνευση, απόδειξη της δυνατότητας των ίδιων των ανθρώπων να αλλάξουν τη ζωή τους και μάθημα πως οι ευκαιρίες δεν κρατάνε για πάντα, και πως όποιος δεν φτάνει μέχρι το τέλος, νικιέται…