Το άρθρο του Ραούλ Ζιμπέκι δημοσιεύτηκε λίγο πριν την πρωτιά του Πέτρο στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών στην Κολομβία. Διατηρεί την αξία του, καθώς περιγράφει τις βαθιές αλλαγές στην κολομβιανή κοινωνία, πίσω και πέρα από το αποτέλεσμα της κάλπης, αλλά και για τα όσα περιγράφει μπροστά στα ενδεχόμενα του δεύτερου γύρου.
Ο Αλβάρο Ουρίμπε Βέλεζ ανέλαβε την προεδρία της Κολομβίας στις 7 Αυγούστου του 2002 και -μετά από μια επανεκλογή- παρέμεινε στην εξουσία μέχρι το 2010. Ωστόσο ο «Ουριμπίσμο» έχει τις ρίζες του στη δεκαετία του 1990, στη διάρκεια της θητείας του ηγέτη του ως κυβερνήτη της Αντιόκια, μια θέση που καθόρισε την πολιτική του διαδρομή. Εκείνη την εποχή, ο Ουρίμπε προωθούσε το πρόγραμμα «Convivir» (ενώσεις αυτόκλητων «τιμωρών» στις αγροτικές κοινότητες), που έπαιξε σημαντικό ρόλο στις ένοπλες συγκρούσεις στην ύπαιθρο. Το «Convivir» ενσωματώθηκε σε ένα νομικό πλαίσιο ευνοϊκό προς τους γαιοκτήμονες, οι οποίοι εξοπλίστηκαν για να αντιμετωπίσουν τις αντάρτικες ομάδες με την υποστήριξη των Ενόπλων Δυνάμεων. Με τα χρόνια, πολλά μέλη του «Convivir» εντάχθηκαν στις Ενιαίες Δυνάμεις Αυτοάμυνας της Κολομβίας, τη βασική παραστρατιωτική οργάνωση της χώρας.
Ως πρόεδρος, ο Ουρίμπε διαπραγματεύτηκε άμεσα μια ειρηνευτική συμφωνία με τους παραστρατιωτικούς το 2003, δίνοντάς τους μέγιστες ποινές 5-8 χρόνια, αν και πολλοί από αυτούς αναδιοργανώθηκαν συγκροτώντας νέες και παράνομες ένοπλες δομές. Τερμάτισε την 8ετή θητεία του ως πρόεδρος με τη δημοφιλία του περίπου στο 70%, κυρίως επειδή μείωσε την ένοπλη βία και αποδυνάμωσε τους αντάρτες, οι οποίοι είχαν γίνει ιδιαίτερα αντιδημοφιλείς λόγω των απαγωγών και των εκτελέσεων που έκαναν.
Αργότερα, ο Ουρίμπε εναντιώθηκε στο διάδοχό του, Χουάν Μανουέλ Σάντος, επειδή αυτός διαπραγματεύτηκε το τέλος του πολέμου με τις Επαναστατικές Ένοπλες Δυνάμεις της Κολομβίας (FARC). To 2016, ο Ουρίμπε κινητοποίησε δραστήρια την καμπάνια απόρριψης της ειρηνευτικής συμφωνίας στο σχετικό δημοψήφισμα, κατορθώνοντας ενάντια σε όλα τα προγνωστικά να επικρατήσει το ΟΧΙ.
Ωστόσο, το άστρο του Ουρίμπε έσβηνε σταδιακά, σε μεγάλο βαθμό επειδή άρχισε να φθίνει η σημασία της ρητορικής περί «ασφάλειας»: Η ήττα των ανταρτών ήταν η μεγαλύτερη επιτυχία του, αλλά τελικά αυτή κατέληξε να υπονομεύσει την υποστήριξη που ο ίδιος απολάμβανε μέχρι πρότινος. Από την μία, ήταν ανίκανος να παρουσιάσει κάποια άλλη πολιτική πέρα από την «ασφάλεια», για να συνεχίσει να απευθύνεται στον κόσμο και να συγκεντρώνει πολιτική στήριξη. Από την άλλη, η διαφθορά και οι εμφανείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που χαρακτήρισαν τις κυβερνήσεις του άρχισαν να του κοστίζουν.
Η πιο σοβαρή υπόθεση ήταν αυτή των «ψευδών θετικών»: τις δολοφονίες νέων ανθρώπων που δεν εμπλέκονταν στον πόλεμο αλλά που ο στρατός επιβεβαίωνε ότι ήταν απώλειες στη διάρκεια μάχης. Οι ένστολοι που κατάφερναν να προκαλέσουν απώλειες στους αντάρτες έπαιρναν βραβεία, διακοπές και προαγωγές, ενώ οι διοικητές που δεν παρουσίαζαν «θετικά» αποτελέσματα τιμωρούνταν. [Αυτό έδινε επιπλέον κίνητρο στο στρατό να δολοφονεί νέους ανθρώπους και να τους παρουσιάζει ως θύματα σε μάχες με αντάρτες]. Τα δικαστήρια έχουν επιβεβαιώσει πάνω από 2.000 εγκλήματα τέτοιου τύπου στη διάρκεια της προεδρίας Ουρίμπε. Αλλά ο συνολικός αριθμός υπολογίζεται ότι μπορεί να φτάνει τις 10.000 δολοφονίες. Κάποιες οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως η Human Rights Watch, θεωρούν ότι αυτή η εκτεταμένη πρακτική των «ψευδών θετικών» δεν έχει προηγούμενο σε όλο τον πλανήτη.
Από το 2006, στη δεύτερη θητεία του Ουρίμπε, το σκάνδαλο των «παρα-πολιτικών» άρχισε να αποκαλύπτει τη σχέση ανάμεσα σε κορυφαίους κυβερνητικούς παράγοντες του περιβάλλοντος Ουρίμπε και τους παραστρατιωτικούς. Ως το 2013, 60 βουλευτές και δεκάδες δήμαρχοι και κυβερνήτες από διάφορες περιοχές είχαν καταδικαστεί για τους δεσμούς τους με ακροδεξιές ένοπλες ομάδες.
Τον Ιούλη του 2018, το Ανώτατο Δικαστήριο άνοιξε μια επίσημη έρευνα εις βάρος του Ουρίμπε, για τα εγκλήματα της απάτης και της δωροδοκίας, έχοντας αποδείξεις για την χρήση ψευδών μαρτυριών. Τον Αύγουστο του 2020, επέβαλε περιορισμό κατ’ οίκον στον πρώην πρόεδρο για παρακώλυση της δικαιοσύνης. Αλλά αυτός έκανε έναν έξυπνο ελιγμό παραιτούμενος από βουλευτής. Αυτό σήμαινε ότι η υπόθεσή του πέρασε στο Γραφείο του Γενικού Εισαγγελέα, όπου έχει πολύ περισσότερες συμπάθειας από ό,τι στο Ανώτατο Δικαστήριο.
Η κουλτούρα «Traqueta»
Μια από τις μεγαλύτερες συνέπειες του Ουριμπίσμο είναι η λεγόμενη κουλτούρα traqueta, «ένας όρος που προέρχεται από τη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι εκτελεστές των καρτέλ ναρκωτικών και των παραστρατιωτικών στο Μεντελίν, και αναφέρεται στον χαρακτηριστικό ήχο του αυτόματου όπλου (tratratra)», σύμφωνα με τον ιστορικό Ρενάν Βέγκα Καντόρ.
Αυτή η κουλτούρα μπράβων και εκτελεστών, όπου αλληλο-επικαλύπτονται οι έμποροι ναρκωτικών και οι παραστρατιωτικοί, προβλέπει ότι κάθε κατάσταση επιλύεται μέσω της χρήσης φυσικής βίας. Ο ιστορικός εξηγεί ότι αυτή η «προσκόλληση στη βία, το χρήμα, τη ματσίλα, τις διακρίσεις και το ρατσισμό, συμπληρώνει την ανισότητα που χαρακτηρίζει την κολομβιανή κοινωνία αλλά και προκύπτει από αυτήν».
Για να προστατευτεί η διαιώνιση αυτής της ανισότητας απέναντι στην αυξανόμενη οργάνωση των αγροτών και των λαϊκών στρωμάτων, οι κυρίαρχες τάξεις σφυρηλάτησαν μια στενή συμμαχία με τους άρχοντες του εμπορίου ναρκωτικών και τους παραστρατιωτικούς. Με αυτόν τον τρόπο επιχείρησαν να «σαρώσουν με αίμα, φωτιά και αλυσοπρίονα οποιοδήποτε εναλλακτικό πολιτικό σχέδιο πρότεινε έναν εκδημοκρατισμό της κολομβιανής κοινωνίας», σημειώνει ο Βέγκα Καντόρ.
Η κουλτούρα traqueta ρίζωσε σε όλη την κοινωνία και έγινε ηγεμονική, ιδιαίτερα στην πολιτική και στη δημοσιογραφία. Μια από τις πιο ευρέως γνώριμες φράσεις του Ουρίμπε, «Θα σου σπάσω τα μούτρα πουστάρα», συμπυκνώνει τον ισχυρισμό του ιστορικού ότι «οι κυρίαρχες τάξεις της κοινωνίας απορρόφησαν την κουλτούρα traqueta, εγκαταλείποντας κάθε σχέδιο αστικού πολιτισμού, που παλιότερα τους παρείχε μια πολιτισμική διάκριση και ένα αισθητικό ραφινάρισμα».
Η πτώση
Η πραγματική πτώση του Ουρίμπε, τον οποίο μια απόλυτη πλειοψηφία Κολομβιανών κατέληξε να αποκηρύσσει, άρχισε το 2019, στη διάρκεια της απεργίας που κάλεσαν οι συνδικαλιστικές ομοσπονδίες, η οποία -ενάντια σε όλα τα προγνωστικά- κράτησε για βδομάδες, όταν κινητοποιήθηκε και η νεολαία που δεν έχει μέλλον, διευρύνοντας το κοινωνικό ρήγμα που είχε ανοίξει η απεργία. Στη διάρκεια της πανδημίας υπήρξαν αρκετές σημαντικές κινητοποιήσεις, αλλά η πραγματική ήττα του Ουριμπίσμο ήρθε με την απεργία που ξεκίνησε στις 28 Απρίλη του 2021. Κράτησε για 3 μήνες. Το «Uribe, paraco, el pueblo está berraco» («Ουρίμπε, παρακό [παραστρατιωτικοί], ο λαός είναι οργισμένος») ήταν η κραυγή που βγήκε εκρηκτικά μέσα από εκατομμύρια διαφορετικά λαρύγγια στις πιο απομακρυσμένες γωνιές μιας χώρας που είχε κουραστεί από τον πόλεμο και -πάνω απ’ όλα- από τον βρώμικο πόλεμο τον οποίο υποστήριζε πιο φανατικά ο πρώην πρόεδρος.
Η πετυχημένη τηλεοπτική σειρά «Matarife. Un genocida innombrable», που έκανε πρεμιέρα το Μάη του 2020, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας νέας συνειδητοποίησης μεταξύ των νεαρών Κολομβιανών. Η σειρά μεταδίδεται μέσωYoutube και παρουσιάζει το ιστορικό δημοσιογραφικών ερευνών που συνδέουν τον Ουρίμπε με τους εμπόρους ναρκωτικών, τους παραστρατιωτικούς και διεφθαρμένους πολιτικούς. Ο σεναριογράφος, ο δημοσιογράφος Ντανιέλ Μεντόζα Λεάλ, υποχρεώθηκε να αυτοεξοριστεί στην Ισπανία λόγω διαρκών απειλών κατά της ζωής του.
Οι αλλαγές στα αισθήματα του κολομβιανού λαού είχαν ήδη φανεί στις βουλευτικές εκλογές του Μάρτη, όπου η Αριστερά εξέλεξε το μεγαλύτερο κοινοβουλευτικό μπλοκ στην ιστορία της και έγινε η μεγαλύτερη μειοψηφία της Βουλής, παρότι οι υποστηρικτές του Ιστορικού Συμβολαίου -το κεντροαριστερό εκλογικό μέτωπο του Γκουστάβο Πέτρο και της Φράντσια Μάρκεζ- δεν κατέκτησαν την πλειοψηφία. Σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, το Ιστορικό Συμβόλαιο θα έρθει πρώτο [στις προεδρικές], αλλά θα υπάρξει και δεύτερος γύρος.
Η έκπληξη
Οι δύο βασικοί υποψήφιοι, ο Πέτρο για την Αριστερά και ο Φεντερίκο Φίκο Γκουτιέρεζ, σύμμαχος του Ουρίμπε και του σημερινού προέδρου Ιβάν Ντούκε, έχουν σταθερά επίπεδα υποστήριξης. Ο αριστερός υποψήφιος είναι κοντά στο 40% αλλά δεν έχει αυξήσει την υποστήριξή του μετά τις κοινοβουλευτικές εκλογές. Ο υποψήφιος του Ουρίμπε μετά βίας συγκεντρώνει το 20%, αλλά η υποψηφιότητά του δείχνει σημάδια κόπωσης. Το κέντρο, που μέχρι σήμερα εκπροσωπείται από τον Σέρχιο Φαγιάρδο, πρώην δήμαρχο Μεντελίν, ξεθωριάζει και δεν έχει καταφέρει ποτέ να ξεπεράσει το 10%. Αντίθετα, η υποστήριξη του πρώην δημάρχου της Μπουκαραμάνγκα, Ροντόλφο Χερνάντεζ, αυξάνεται και πλέον έχει την προσοχή των ΜΜΕ.
Μια από τις πιο διαυγείς εφημερίδες της Δεξιάς, η La Silla Vacía, η οποία στις προηγούμενες εκλογές υποστήριξε τον «ουριμπίστα» Ντούκε ενάντια στον Πέτρο, σήμερα προωθεί τον Χερνάντεζ. Το βασικό της επιχείρημα είναι ότι ο Χερνάντεζ μπορεί να νικήσει τον Πέτρο στο δεύτερο γύρο, κάτι που ο «ουριμπίστα» υποψήφιος δεν μπορεί να πετύχει. «Αν ο Ροντόλφο περάσει στο δεύτερο γύρο, θα μπορέσει να προσελκύσει ένα μεγάλο μέρος της κεντρώας υποστήριξης του Πέτρο», εξηγεί η La SillaVacía, ενώ «ο Φίκο δεν πρόκειται να υποστηριχθεί από κανέναν κεντρώο».
Η λογική της εφημερίδας είναι βάσιμη. Ο νικητής θα είναι αυτός που θα μπορέσει να διεκδικήσει τις ψήφους του κέντρου, το τμήμα του εκλογικού σώματος που αποτελείται από τα μεσοστρώματα των πόλεων τα οποία αποφεύγουν και την Αριστερά και την ακροδεξιά. Ο «μηχανικός» Χερνάντεζ, παρότι παρουσιάζεται ως Κολομβιανός Τραμπ από το CNN, προσελκύει υποστήριξη και μπορεί να είναι ο επόμενος πρόεδρος, ακριβώς επειδή έχει την εικόνα του εκατομμυριούχου τεχνοκράτη που είναι εκτός παραδοσιακής πολιτικής -παρότι είναι 77 χρονών, έχει παρελθόν ως δήμαρχος της Μπουκαραμάνγκα και έχει κατηγορηθεί για διαφθορά. Ο Χερνάντεζ μπορεί να είναι λίγο «ωμός» για τα γούστα του CNN, αλλά τα εγχώρια ΜΜΕ δείχνουν να τον γλείφουν και να διασκεδάζουν με τα ξεσπάσματά του. Δεν τον καταδίκασαν όταν δήλωσε το 2016 στο RCN network: «Είμαι θαυμαστής ενός μεγάλου Γερμανού στοχαστή. Τον λένε Αδόλφο Χίτλερ».
Πέρα από τις φήμες και τις στροφές της τελευταίας στιγμής, υπάρχει ένα κλίμα έντασης στους δρόμους της Κολομβίας. Ο ίδιος ο Πέτρο προειδοποιεί για πιθανό πραξικόπημα ή για νοθεία που θα επιδιώκει να αποτρέψει ένα θρίαμβο που οι υποστηρικτές του θεωρούν δεδομένο. Πολλά θα εξαρτηθούν από τον αριθμό των ψηφοφόρων: Αν δεν ξεπεραστεί το ιστορικό επίπεδο αποχής, γύρω στο 50%, είναι απίθανο να κερδίσει το Ιστορικό Συμβόλαιο στον πρώτο γύρο. Ο δεύτερος γύρος, αν φτάσουμε εκεί, δείχνει πιο απρόβλεπτος. Μαζί με τη στρατιωτικοποίηση της κοινωνίας, που βαραίνει σημαντικά ενάντια σε κάθε απόπειρα υλοποίησης αλλαγών, υπάρχουν και διεθνείς παράγοντες που αυτή τη στιγμή αποτελούν μεγαλύτερα εμπόδια από την επιβίωση μιας ολιγαρχίας τόσο σάπιας όσο αυτή που υποστηρίζει τον Ουρίμπε. Από το 2018, η Κολομβία έχει γίνει το Λατινοαμερικάνικο πόδι του ΝΑΤΟ ως «παγκόσμιος εταίρος» του στην περιοχή. Τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο.
