Ουκρανιο-εγκεφαλικές κακώσεις

Η λεγόμενη «Δύση» (ο όρος έχει επιστρέψει πληθωρικά στο καθημερινό λεξιλόγιο ΜΜΕ και πολιτικών, αλλά, πέστε μου παρακαλώ, τι είναι «Δύση» και κατά πού πέφτει η «Ανατολή»;) αντιδρά στην ουκρανική κρίση ακριβώς σαν μια πολιτικο-στρατιωτική συμμαχία -που είναι άλλωστε- η οποία, επιτέλους, έχει απέναντί της έναν χειροπιαστό, κοινό εχθρό. Στη θέση της ΕΣΣΔ, της Κομεκόν και του Συμφώνου της Βαρσοβίας βρίσκεται πια η Ρωσία και οι (προς το παρόν λίγοι) σύμμαχοί της. Τώρα, όλα αποκτούν νόημα, υπόσταση, προορισμό. Το ΝΑΤΟ, οι διευρύνσεις του, η μετατροπή του σε παγκόσμιο οργανισμό με εκατοντάδες βάσεις και οπλικά συστήματα εκατοντάδων δισεκατομμυρίων, σπαρμένα σε όλες τις ηπείρους και τους ωκεανούς, ικανά να αφανίσουν ένα μεγάλο μέρος της ζωής στον πλανήτη, αν όχι και όλη, αποκτούν σκοπό, έπειτα από μια 25ετία υπαρξιακής κρίσης, εκτονωμένης σε περιφερειακές επεμβάσεις τύπου Γιουγκοσλαβία- Κόσοβο- Ιράκ και «αντιτρομοκρατικές» επιχειρήσεις τύπου Αφγανιστάν, κι αυτές χωρίς αρραγείς συμμαχίες.

Δεν ξέρω αν και σεις έχετε μπει στον πειρασμό να επιλέξετε στρατόπεδο, να δηλώσετε ποιον ιμπεριαλισμό προτιμάτε, ποιος σας είναι πιο συμπαθής ή, τουλάχιστον, λιγότερο αντιπαθής, ο ευρωατλαντικός ή ο ρωσικός. Είναι κι αυτή μια γοητευτική παγίδα για τους κοινούς θνητούς που μέχρι πριν από λίγες εβδομάδες η σχέση τους με την Ουκρανία άρχιζε και τελείωνε σε μερικά σεξιστικά σχόλια για τις Ουκρανές μετανάστριες και τα χαρίσματά τους. Στα καθ’ ημάς, ενδεχομένως δημιουργούνται επιπλέον συγχύσεις από τη χριστιανορθόδοξη μυθολογία και τα υπολείμματα των άλλων μύθων για το «ξανθό γένος» εκ Βορρά από το οποίο υπάρχει μια ανεκπλήρωτη εδώ και δυο αιώνες προσδοκία «σωτηρίας», πράγματα που γεννούν κίνητρα συμπάθειας προς τον Τσάρο Πούτιν ακόμη και ανάμεσα στους πατριδόπληκτους του κλειστού σαμαρικού λόμπι οι οποίοι προσπαθούν να ισορροπήσουν ανάμεσα στη βάρκα των δυτικών κυρώσεων και στη βάρκα του υπόρρητου θαυμασμού για τη ρωσική «αποφασιστικότητα». Δικό τους ο αταβισμός, δικό τους το πρόβλημα, δικά τους και τα έξοδα ψυχανάλυσης, άλλωστε τώρα γιορτάζουν το έπος του τέλους της κρίσης που κήρυξε ο «τσάρος» Αντώνιος, πού καιρός για βαθιές γεωπολιτικές ανησυχίες...

Το πρόβλημα, όμως, δεν είναι να δηλώσουμε προτίμηση στον περισσότερο συμπαθή, λιγότερο αντιπαθή ή περισσότερο συμφέροντα ιμπεριαλισμό, αλλά να αποτρέψουμε τον κίνδυνο να χαθούμε μέσα στο βαθύ αταβισμό όλων των ιμπεριαλισμών. Το επεσήμανε η φίλη Αριάδνη, το υιοθετώ κι εγώ, και κατά σύμπτωση (;) συμπίπτει με την προαναφερθείσα παρατήρηση του τσάρου Πούτιν για το ΝΑΤΟ, αν και σε μεγάλο βαθμό ισχύει για τον ίδιο και για τις ελίτ που τον περιβάλλουν. Η εντύπωση που κυριαρχεί είναι ότι τόσο το υψηλού ρίσκου ρωσικό εγχείρημα στην Κριμαία όσο και ο ρόλος της «Δύσης» στην τροπή της ουκρανικής κρίσης κινούνται στο πλαίσιο ενός απόλυτα ελεγχόμενου ορθολογισμού. Κυνικού μεν, αλλά πάντως ορθολογισμού. Η εντύπωση αυτή υποθέτει ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι στην ουκρανική κρίση έχουν σταθμίσει απολύτως τα συμφέροντά τους, έχουν υπολογίσει τους κινδύνους, τα οφέλη και τις ενδεχόμενες ζημίες από μια ολική επαναφορά του ψυχρού πολέμου, με ανοικτές πόρτες και παράθυρα ακόμη και σε μια «θερμή» εκτόνωσή του. Υποτίθεται, για παράδειγμα, ότι υπάρχει μια ελάχιστη κοινή βάση συμφερόντων στο γεγονός ότι οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. αντιδρούν με απόλυτο συγχρονισμό στις κινήσεις της ρωσικής αρκούδας με τις καταγγελίες, τις κυρώσεις, τους αποκλεισμούς της από τα διεθνή fora. Και το ίδιο ισχύει για τους επιμέρους παίκτες του ευρωπαϊκού κλαμπ που λεονταρίζουν, προς το παρόν διπλωματικά, κατά της ηγεσίας του Κρεμλίνου. Αλλά αυτή η «ενότητα συμφερόντων» υπάρχει μόνο στη φαντασία.

Είναι πασίδηλη, για παράδειγμα, η ενεργειακή εξάρτηση όλης της Ευρώπης από τους ρωσικούς υδρογονάνθρακες και οι αμερικανικές διαβεβαιώσεις ότι οι ΗΠΑ θα καλύψουν ενεργειακά την Ε.Ε. «σε περίπτωση που…» είναι αστειότητες. Εξ ίσου αστεία είναι η υποτιθέμενη ψυχραιμία που επικρατεί στο ευρωπαϊκό χρηματοπιστωτικό σύστημα, του οποίου η έκθεση στη Ρωσία και την Ουκρανία είναι πολλαπλάσια του αμερικανικού. Οι ευρωπαϊκές τράπεζες είναι εκτεθειμένες στη Ρωσία κατά περίπου 160 δισ. δολάρια έναντι περίπου 40 δισ. των αμερικανικών, και μικρότερη αλλά στις ίδιες αναλογίες είναι η έκθεση στην Ουκρανία. Σκεφτείτε τι θα γίνει σε μια κλιμάκωση του «πολέμου» των κυρώσεων, και μάλιστα τώρα, που οι Ευρωπαίοι «καίγονται» για την ολοκλήρωση της τραπεζικής ένωσης. Και τα πράγματα γίνονται ακόμη χειρότερα, αν κάνουμε μια μεγέθυνση των επιμέρους συμφερόντων των μεγάλων της Ε.Ε. Η Γερμανία είναι πιο παγιδευμένη ενεργειακά στη Ρωσία, αλλά λιγότερο έκθετη τραπεζικά. Αντιθέτως, η Γαλλία, η Ιταλία, η Βρετανία και η Αυστρία θα πάθαιναν σοκ αν γινόταν καμιά «στραβή» με τα τραπεζικά τους κεφάλαια σε Ρωσία και Ουκρανία, ή αντιστρόφως. Κι αν προχωρήσουμε και στις ιδιαιτερότητες των «τσικό» της Ε.Ε. - καλή ώρα, της Ελλάδας ή της Κύπρου-, τα πράγματα γίνονται τόσο περίπλοκα, ώστε η «ενότητα συμφερόντων» της «Δύσης» γίνεται κονιορτός.

Άλλωστε, ο αυτοπροσδιορισμός της «Δύσης» ως ενός διακριτού, ολιστικού πολιτισμικού μοντέλου, που περιλαμβάνει κατά βάση τον καπιταλισμό, την ελευθερία των αγορών και μια επίφαση δημοκρατίας, γίνεται κενός περιεχομένου από τη στιγμή που τα ίδια στοιχεία είναι λίγο πολύ κεκτημένα και για το μεγαλύτερο μέρος της λεγόμενης «Ανατολής» και της ίδιας της Ρωσίας. Κατά κάποιο τρόπο, το μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη είναι πλέον «Δύση» με τα τυπικά κριτήρια που υιοθετούν οι απολογητές της, με εξαιρέσεις την Κίνα, το Ιράν και μερικές χώρες του αραβικού κόσμου. Επομένως, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ποια ακριβώς διάταξη δυνάμεων και συμμαχιών θα προέκυπτε σε μια παγίωση ενός καθεστώτος ψυχρού πολέμου και, πολύ περισσότερο, σε έναν ακόμη «Μεγάλο Πόλεμο».

Γι’ αυτό κι η ρητορική της ενιαίας «Δύσης» εναντίον της «επιθετικής Ανατολής» έχει έντονα στοιχεία μεταφυσικής και ασυνάρτητης ανάγνωσης και ερμηνείας του διεθνούς δικαίου, όπως διαμορφώθηκε μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου. Άλλη αυτοδιάθεση δικαιούνται οι Βαλκάνιοι, άλλη οι ανατολικοευρωπαίοι και οι Καυκάσιοι, αλλού έχει προτεραιότητα το «διεθνές δίκαιο» κι αλλού τα εθνικά συντάγματα, αλλού η απόσχιση είναι ανθρώπινο δικαίωμα κι αλλού αιτία πολέμου, άλλοι άνθρωποι οι Κοσοβάροι και άλλοι οι κάτοικοι της Κριμαίας, άλλο πράγμα επαναχάραξη των συνόρων στα Βαλκάνια κι άλλο η γεωγραφική «ολοκλήρωση» του μετασοβιετικού χώρου. Ακούει και σημειώνει ο Πούτιν, βρίσκει και τα κάνει σ’ αυτό το χαοτικό status, που κάποτε αποκλήθηκε από τον υπερφίαλο Φουκουγιάμα «τέλος της Ιστορίας», για να αποδειχθεί ότι ακόμη διανύουμε την οδυνηρή κι αιματηρή αρχή της.

Εν ολίγοις, ο λόγος που η ανθρωπότητα μυρίζει και πάλι μπαρούτι δεν είναι μόνο το ότι υπάρχει μια συσσώρευση ορθολογικά σταθμισμένων συμφερόντων που αναζητούν θερμή διέξοδο, αλλά ότι δίπλα σ’ αυτόν τον «ορθολογισμό» συνυπάρχει ένας επικίνδυνος, ακόμη και αυτοκαταστροφικός ανορθολογισμός. Θυμίζει αρκετά την ορμή του κινηματογραφικού Dr.Strangelove του Κιούμπρικ, ο οποίος ηδονιζόταν στην ιδέα ότι θα πατήσει το κουμπί της εκτόξευσης των πυρηνικών πυραύλων. Ελπίζει κανείς να μην υπάρχουν τέτοιοι τύποι εκ δεξιών ή εξ ευωνύμων του Ομπάμα, της Μέρκελ, του Κάμερον. Αλλά δεν είναι λιγότερο ανησυχητικό αν κάποιος πολιτικός ηγέτης φαντασιώνεται ότι μπορεί να οργανώσει τις ναπολεόντειες εκστρατείες του 21ου αιώνα, ότι ονειρεύεται τον εαυτό του ως Κάιζερ, Τσόρτσιλ ή Ταλεϋράνδο, υποψιάζεται ότι είναι μετενσάρκωση του Γουίλσον, του Αιζενχάουερ ή του Αντενάουερ και περιστοιχίζεται από υστερικούς τύπους που περνούν τις νύχτες τους διαβάζοντας το Mein Kampf του Χίτλερ και το Capitalism and Freedom του Φρίντμαν εναλλάξ. Και είναι ακόμη πιο ανησυχητικό όταν αυτή η διολίσθηση στον ανορθολογισμό γίνεται πολιτικά δελεαστική για τις ηγεσίες και τις ελίτ. Εντυπωσιασμένες από την απήχηση που έχει στα πλήθη η εθνικιστική, υπερπατριωτική, πολιτισμική ή ιδεοληπτική ρητορική τους («Δύση», «δυτικός πολιτισμός», «δυτικές αξίες», αλλά και «Μεγάλη Ρωσία»…), πλειοδοτούν, ανατροφοδοτούνται, ντοπάρονται απ’ αυτήν. Ο ανορθολογισμός είναι ένα παρηγορητικό ναρκωτικό για τους ανυποψίαστους υπηκόους που ξεχνούν τα βάσανα της καθημερινότητας μέσα σε νέφη εθνικιστικής, θρησκευτικής, ιδεοληπτικής έκστασης, αλλά είναι και ένα ισχυρό παραισθησιογόνο για τους κατόχους της εξουσίας. Τα συμπτώματα μοιάζουν με τις μετατραυματικές ψυχωτικές διαταραχές που εμφανίζουν ενίοτε ασθενείς με κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η κάκωση είναι Ουκρανιο-εγκεφαλική (για να συνδεθούμε λίγο και με τον τίτλο) και οι παρενέργειές της ελπίζουμε να εξαντληθούν στα παραληρήματα...