Πώς, αλήθεια, ανατράπηκε η δικτατορία;

Βα­σι­κά στοι­χεία αυτής της «αφή­γη­σης» ήταν και είναι: α) Η από­δο­ση των ευ­θυ­νών για την επι­βο­λή της δι­κτα­το­ρί­ας στους «ξέ­νους», μέσω της οποί­ας αθω­ώ­νο­νται ανα­δρο­μι­κά η ντό­πια κυ­ρί­αρ­χη τάξη και το αστι­κό πο­λι­τι­κό προ­σω­πι­κό. β) Η υπο­βάθ­μι­ση του ρόλου του αντι­δι­κτα­το­ρι­κού μα­ζι­κού κι­νή­μα­τος και η ερ­μη­νεία της πτώ­σης της δι­κτα­το­ρί­ας μέσω κυ­ρί­ως (ή και απο­κλει­στι­κά) της «προ­δο­σί­ας» στην Κύπρο. γ) Η συ­κο­φά­ντη­ση του με­γά­λου ερ­γα­τι­κού και λαϊ­κού κι­νή­μα­τος στην πε­ρί­ο­δο της Με­τα­πο­λί­τευ­σης, η δαι­μο­νο­ποί­η­ση των κοι­νω­νι­κών κα­τα­κτή­σε­ων εκεί­νης της πε­ριό­δου, στην οποία απο­δί­δο­νται όλα τα με­τέ­πει­τα δεινά, ακόμα και η χρε­ο­κο­πία του 2008.

Η αλή­θεια, ασφα­λώς, είναι πολύ δια­φο­ρε­τι­κή. Η δι­κτα­το­ρία της 21ης Απρι­λί­ου του ’67 υπήρ­ξε ένα κα­θε­στώς βάρ­βα­ρης κα­τα­στο­λής του μα­ζι­κού κι­νή­μα­τος και της Αρι­στε­ράς. Όμως, η κα­τάρ­γη­ση όλων των δη­μο­κρα­τι­κών και συν­δι­κα­λι­στι­κών ελευ­θε­ριών δεν επι­βλή­θη­κε λόγω κά­ποιων ιδε­ο­λο­γι­κών εμ­μο­νών των ακρο­δε­ξιών συ­νταγ­μα­ταρ­χών: Ήταν η προ­ϋ­πό­θε­ση για να με­τα­τρα­πεί η χώρα σε «πα­ρά­δει­σο» των ανε­ξέ­λεγ­κτων επεν­δυ­τών (ντό­πιων και διε­θνών), για να επι­βλη­θεί ένα μο­ντέ­λο άγριας εκ­με­τάλ­λευ­σης των ερ­γα­τών και των αγρο­τών, για να μπει η Ελ­λά­δα σε έναν κά­ποιο δρόμο κα­πι­τα­λι­στι­κής ανά­πτυ­ξης. Ταυ­τό­χρο­να η δι­κτα­το­ρία ήταν ένα κα­θε­στώς τε­ρά­στιας δια­φθο­ράς, που απλώ­θη­κε από την κο­ρυ­φή ως τη βάση της κοι­νω­νί­ας, σε αντί­θε­ση με τους ση­με­ρι­νούς μύ­θους των ακρο­δε­ξιών νο­σταλ­γών της χού­ντας. Το κα­θε­στώς αυτό είχε την πλήρη υπο­στή­ρι­ξη της ντό­πιας κυ­ρί­αρ­χης τάξης, που έζησε την 7ετία ως μια πε­ρί­ο­δο χλι­δής και από­λυ­της ελευ­θε­ρί­ας δρά­σης του κε­φα­λαί­ου. Η υπο­στή­ρι­ξη των κα­πι­τα­λι­στών οδη­γού­σε στην ανοχή του αστι­κού πο­λι­τι­κού κό­σμου απέ­να­ντι στη χού­ντα: η με­γά­λη πλειο­ψη­φία των δε­ξιών και κε­ντρώ­ων πο­λι­τι­κών στε­λε­χών έζησε εκεί­νη την εποχή με­τα­ξύ των «γε­φυ­ρών» προς το κα­θε­στώς (Αβέ­ρωφ κ.ά.) ή της δια­κρι­τι­κής σιω­πής απέ­να­ντι στα εγκλή­μα­τά του (Κα­ρα­μαν­λής στο Πα­ρί­σι…), ενώ δεν έλει­ψαν αυτοί που συ­νερ­γά­στη­καν άμεσα με τους στρα­το­κρά­τες (Μαρ­κε­ζί­νης, Πι­πι­νέ­λης κ.ά.).

Με την εξά­ντλη­ση της δυ­να­μι­κής των «χρυ­σών χρό­νων» του διε­θνούς κα­πι­τα­λι­σμού, προ­σεγ­γί­ζο­ντας τη διε­θνή κρίση των αρχών της δε­κα­ε­τί­ας του ’70, ήταν κα­θα­ρό ότι το κα­θε­στώς είχε αρ­χί­σει να πα­ρα­παί­ει. Η δια­πί­στω­ση των προ­βλη­μά­των που έρ­χο­νταν και των κιν­δύ­νων για μια πιο βαθιά κα­θε­στω­τι­κή κρίση, έσπρω­χνε στε­λε­χι­κές ομά­δες της χού­ντας, αλλά και με­γά­λα τμή­μα­τα του αστι­κού πο­λι­τι­κού κό­σμου να ανοί­ξουν τις δια­δι­κα­σί­ες της «ομα­λο­ποί­η­σης», της ελεγ­χό­με­νης από τα πάνω με­τά­βα­σης προς μια αυ­στη­ρή-συ­ντη­ρη­τι­κή κοι­νο­βου­λευ­τι­κή δη­μο­κρα­τία, με βα­σι­κές προ­βλέ­ψεις να απο­κλει­στεί το εν­δε­χό­με­νο πα­ρέμ­βα­σης του κό­σμου από τα κάτω, αλλά και να δια­σφα­λι­στεί η ατι­μω­ρη­σία των χου­ντι­κών στε­λε­χών. Στην Ελ­λά­δα του 1972 είχε τεθεί σε κί­νη­ση ο μη­χα­νι­σμός ελεγ­χό­με­νης «με­τά­βα­σης» που, αρ­γό­τε­ρα, δού­λε­ψε απο­τε­λε­σμα­τι­κά στην Ισπα­νία του Φράν­κο ή στη Χιλή του Πι­νο­σέτ. 

 Ένα κοινό μυ­στι­κό της επο­χής είναι η προ­σχώ­ρη­ση με­γά­λου τμή­μα­τος της Αρι­στε­ράς σε αυτή την προ­ο­πτι­κή. Τόσο το ΚΚΕ εσ., υπό την ηγε­σία του Λ. Κύρ­κου, όσο και το ΚΚΕ, υπό την ηγε­σία του Χ. Φλω­ρά­κη, με δια­φο­ρές και δια­βαθ­μί­σεις με­τα­ξύ τους, συ­ντο­νί­ζο­νταν στην άποψη ότι η «ομα­λο­ποί­η­ση» ήταν μο­νό­δρο­μος.

Ο πο­λι­τι­κός ρε­α­λι­σμός της επο­χής δια­πί­στω­νε ότι δεν υπάρ­χει ο δρό­μος της ανα­τρο­πής, ότι η μο­να­δι­κή δυ­να­τό­τη­τα ήταν να «πα­ρα­με­ρι­στεί» η χού­ντα, μέσα από τη διε­θνή και κα­θε­στω­τι­κή πίεση που αυ­ξα­νό­ταν και μέσα από τη συ­ναι­νε­τι­κή πρό­θε­ση ενός τμή­μα­τος των στρα­το­κρα­τών.

Τα πράγ­μα­τα δεν έγι­ναν έτσι. Η χού­ντα ανα­τρά­πη­κε μέσα από την αλ­μα­τώ­δη ανά­πτυ­ξη ενός κι­νή­μα­τος από τα κάτω, ενός κι­νή­μα­τος που βρήκε τη δύ­να­μη να απα­ντή­σει απο­τε­λε­σμα­τι­κά σε δύο κρί­σι­μους σταθ­μούς.

Εξέ­γερ­ση

Το κί­νη­μα αντί­στα­σης έζησε μια πρώτη πε­ρί­ο­δο –από το ’67 ως τα τέλη του ’71– όπου κυ­ριαρ­χού­σε η απο­μό­νω­ση και κέρ­δι­ζε η κα­τα­στο­λή. Ήταν η πε­ρί­ο­δος των ηρω­ι­κών προ­σπα­θειών, που στη­ρί­ζο­νταν απο­κλει­στι­κά στον ορ­γα­νω­μέ­νο κορμό των δυ­νά­με­ων της Αρι­στε­ράς και της άκρας Αρι­στε­ράς.

Όμως από τα τέλη του ’71 η κα­τά­στα­ση άλ­λα­ξε. Το φοι­τη­τι­κό κί­νη­μα –όπως σε όλο το διε­θνή «Μάη του ’68»– υπήρ­ξε ο κα­τα­λύ­της για να πάρει η αντί­στα­ση μα­ζι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά. Επί­σης, όπως σε όλο το διε­θνή Μάη, οι φοι­τη­τές δεν έμει­ναν απο­μο­νω­μέ­νοι: από τις κα­τα­λή­ψεις της Νο­μι­κής έγινε φα­νε­ρό ότι μια ευ­ρύ­τε­ρη νε­ο­λαι­ί­στι­κη ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποί­η­ση ωρί­μα­ζε και αυτό ήταν το προ­α­νά­κρου­σμα μιας ερ­γα­τι­κής και λαϊ­κής ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποί­η­σης, που θα μπο­ρού­σε να δώσει σάρκα και οστά σε μια λαϊκή εξέ­γερ­ση.

Η «εσω­τε­ρι­κή μάχη» στο κί­νη­μα και στην Αρι­στε­ρά της επο­χής έχει ιδιαί­τε­ρη ση­μα­σία. Διε­ξή­χθη με όρους δια­φο­ρε­τι­κούς από τις ση­με­ρι­νές αντι­πα­ρα­θέ­σεις: με έντα­ση, αλλά και με «ζε­στα­σιά», με συ­γκρού­σεις, αλλά και με συ­ντρο­φι­κό­τη­τα, που υπα­γό­ρευε η σκλη­ρό­τη­τα του αντι­πά­λου. Κάτω από την ώθηση των αυ­θόρ­μη­των δια­θέ­σε­ων επι­κρά­τη­σε η «άποψη» –πε­ρισ­σό­τε­ρο η διά­θε­ση ή η ορμή– προς την κλι­μά­κω­ση, προς την εξέ­γερ­ση του Νο­έμ­βρη του ’73. Το γε­γο­νός ότι η εξέ­γερ­ση απέ­κτη­σε με­γά­λη ερ­γα­τι­κή και λαϊκή συμ­με­το­χή, ότι το «Πο­λυ­τε­χνείο» πήρε πα­νελ­λα­δι­κή διά­στα­ση, απο­δει­κνύ­ει ότι ήταν ώριμη επι­λο­γή. Αυτή η εξέ­γερ­ση «απο­φά­σι­σε» το τέλος της δι­κτα­το­ρί­ας.

Η αστι­κή αφή­γη­ση στέ­κε­ται στη δύ­να­μη της κα­τα­στο­λής, στη στρα­τιω­τι­κή ήττα της εξέ­γερ­σης το βράδυ της 17 Νο­έμ­βρη. Είναι μια γε­λοία άποψη: Η ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποί­η­ση είχε ήδη πάρει με­γά­λες δια­στά­σεις, ξε­πέρ­να­γε κατά πολύ τα πα­νε­πι­στη­μια­κά τείχη. Στις γει­το­νιές και στα ερ­γο­στά­σια οι «πρω­το­βου­λί­ες» ξε­φύ­τρω­ναν με τα­χύ­τη­τα. Μέσα στις σχο­λές οι πρώην απο­μο­νω­μέ­νοι αρι­στε­ροί αγω­νι­στές-στριες είχαν πλέον για τα καλά την ηγε­μο­νία: οι «επι­τρο­πές αγώνα» συ­σπεί­ρω­ναν (μέσα σε συν­θή­κες δι­κτα­το­ρί­ας!) δε­κά­δες κατά έτος και εκα­το­ντά­δες κατά σχολή. Η χού­ντα, για να επι­βιώ­σει, κρα­τού­σε τα πα­νε­πι­στή­μια στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα κλει­στά. Όμως, κά­πο­τε, θα έπρε­πε να ανοί­ξουν ξανά. Και όλοι πε­ρί­με­ναν την πρώτη «επέ­τειο» του Νο­έμ­βρη με κομ­μέ­νη την ανάσα.

Επι­στρά­τευ­ση

Η χού­ντα επέ­λε­ξε τη φυγή προς τα εμπρός: Η επι­κρά­τη­ση των «σκλη­ρών» στο εσω­τε­ρι­κό της άνοι­γε το δρόμο προς το πρα­ξι­κό­πη­μα στην Κύπρο με την προ­ο­πτι­κή της «Ένω­σης». Η ακρο­δε­ξιά, για να σώσει το το­μά­ρι της, επι­δί­ω­κε μια μεί­ζο­να «εθνι­κή επι­τυ­χία», ελ­πί­ζο­ντας να κα­λύ­ψει τα πάντα με το δη­λη­τή­ριο του εθνι­κι­σμού και τις προ­ε­τοι­μα­σί­ες για τον (πι­θα­νό­τα­το) πό­λε­μο με την Τουρ­κία. 

Η αστι­κή «αφή­γη­ση» μιλά για μια χου­ντι­κή «προ­δο­σία» που έγινε ερή­μην της ντό­πιας κυ­ρί­αρ­χης τάξης και της πο­λι­τι­κής στε­λέ­χω­σής της. Είναι ψέμα. Οι Αμε­ρι­κα­νοί, ανη­συ­χώ­ντας για τη συ­νο­χή της νο­τιο­α­να­το­λι­κής πτέ­ρυ­γας του ΝΑΤΟ, ενη­μέ­ρω­σαν διά του Κί­σιν­γκερ τους δε­ξιούς και τους κε­ντρώ­ους πο­λι­τι­κούς για τα χου­ντι­κά σχέ­δια, όπως και για τη στάση σχε­τι­κής ου­δε­τε­ρό­τη­τας που θα κρα­τού­σε η υπερ­δύ­να­μη σε μια ελ­λη­νο­τουρ­κι­κή σύ­γκρου­ση. Επέ­λε­ξαν για μια ακόμα φορά να σιω­πή­σουν. 

Το πρα­ξι­κό­πη­μα της ΕΟΚΑ Β΄, στη­ριγ­μέ­νο κυ­ρί­ως στα ελ­λη­νι­κά όπλα και δυ­νά­μεις στο νησί, στρά­φη­κε με δο­λο­φο­νι­κή μανία κατά των ελ­λη­νο­κύ­πριων αρι­στε­ρών, δη­μο­κρα­τών και υπο­στη­ρι­κτών του Μα­κα­ρί­ου. Ο χου­ντι­κός «πρω­θυ­πουρ­γός» Ν. Σαμ­ψών δια­κή­ρυ­ξε την πρό­θε­σή του να πε­τά­ξει, εντός μηνών, τους τουρ­κο­κύ­πριους στη θά­λασ­σα.

Όταν εκ­δη­λώ­θη­κε η τουρ­κι­κή «εγ­γυ­η­τι­κή» απά­ντη­ση με την ει­σβο­λή, η χού­ντα στην Αθήνα κή­ρυ­ξε το πρώτο βήμα προς τον πό­λε­μο, κα­λώ­ντας σε γε­νι­κή επι­στρά­τευ­ση.

Είναι ένα κο­ρυ­φαίο πα­ρά­δειγ­μα τρα­γι­κού πο­λι­τι­κού λά­θους, ενός λά­θους που πα­ρα­βί­α­ζε τον εσω­τε­ρι­κό πο­λι­τι­κό συ­σχε­τι­σμό δύ­να­μης: στους στρα­τώ­νες προ­σήλ­θαν «τα παι­διά με τα μαλ­λιά και με τα μαύρα ρούχα», η ερ­γα­τι­κή και λαϊκή νε­ο­λαία που ανα­γνώ­ρι­ζε ως εχθρό της το στρα­το­κρα­τι­κό μη­χα­νι­σμό. Οι ανα­φο­ρές από όλες τις μο­νά­δες μι­λούν για πρω­το­φα­νή πε­ρι­στα­τι­κά αυ­θά­δειας και απει­θαρ­χί­ας, για επι­θε­τι­κό­τη­τα απέ­να­ντι στους αξιω­μα­τι­κούς, για το ερώ­τη­μα: «Πού ήσουν εσύ, ρε, το βράδυ του Πο­λυ­τε­χνεί­ου;». Το κύμα υπήρ­ξε αυ­θόρ­μη­το και ακα­ριαίο. Αγω­νι­στές της ΚΝΕ, του Ρήγα, της άκρας Αρι­στε­ράς, χωρίς το χρόνο για να έχουν ορ­γα­νω­μέ­νη γραμ­μή και τα­κτι­κή, πα­ρα­σέρ­νο­νταν από το κύμα «αντάρ­τι­κης» απει­θαρ­χί­ας που εκ­δή­λω­νε μια εξορ­γι­σμέ­νη ερ­γα­τι­κή και λαϊκή νε­ο­λαία. Το Επι­τε­λείο έντρο­μο δια­πί­στω­νε ότι, αν μοί­ρα­ζε όπλα σε αυτόν τον κόσμο, θα έπαι­ζε με το κε­φά­λι του. Η επι­στρά­τευ­ση και η πο­λε­μι­κή προ­ε­τοι­μα­σία κα­τέρ­ρευ­σαν και μαζί τους ανα­τρά­πη­κε η χού­ντα. 

Αυτή την πε­ρί­ο­δο δεν μπο­ρεί κα­νείς να την τε­μα­χί­σει, γιατί τότε δεν θα κα­τα­λά­βει τί­πο­τα. Ο Νο­έμ­βρης, η επι­στρά­τευ­ση και ο Ιού­λης του ’74, η με­γά­λη ερ­γα­τι­κή και λαϊκή Με­τα­πο­λί­τευ­ση είναι μια ενιαία διερ­γα­σία, που αρ­χι­κά νί­κη­σε, ανα­τρέ­πο­ντας τη δι­κτα­το­ρία, ενώ θα μπο­ρού­σε να φτά­σει τις ερ­γα­τι­κές και λαϊ­κές κα­τα­κτή­σεις πο­λύ-πο­λύ πιο ψηλά, αν οι πο­λι­τι­κές ηγε­σί­ες στην Αρι­στε­ρά της επο­χής πί­στευαν πραγ­μα­τι­κά σε αυτή τη δύ­να­μη. Όμως αυτό είναι μια άλλη ιστο­ρία.

Σή­με­ρα αντι­με­τω­πί­ζου­με ξανά έναν Γόρ­διο Δεσμό. Η ανα­τρο­πή της μνη­μο­νια­κής λι­τό­τη­τας συν­δέ­ε­ται άρ­ρη­κτα με την αντι­με­τώ­πι­ση του ιμπε­ρια­λι­σμού, του πο­λέ­μου, του εθνι­κι­σμού και της ακρο­δε­ξιάς στη χώρα και στην πε­ριο­χή. Η μνήμη του Νο­έμ­βρη και του ’74 δεί­χνει ότι οι «δε­σμοί» που δεν λύ­νο­νται (με τις «δια­πραγ­μα­τεύ­σεις» και τους κυ­βερ­νη­τι­κούς ρε­α­λι­σμούς), μπο­ρούν να κο­πούν με την πα­ρέμ­βα­ση των μαζών από τα κάτω και με την ανε­ξάρ­τη­τη δράση της Αρι­στε­ράς.

*Ανα­δη­μο­σί­ευ­ση από την Ερ­γα­τι­κή Αρι­στε­ρά