Πως ο Νότος πλήρωσε για τις κρίσεις του Βορρά και για την υποταγή του

Αυτή η ερ­γα­σία είναι μια ει­σή­γη­ση 6 άρ­θρων που ασχο­λού­νται με «Το χρέος ως ερ­γα­λείο υπο­τέ­λειας της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής». Συ­μπλη­ρώ­νει τέσ­σε­ρα άρθρα που δη­μο­σιεύ­θη­καν πρό­σφα­τα «Η ανε­ξάρ­τη­τη Ελ­λά­δα γεν­νή­θη­κε με ένα επα­χθές χρέος»,  «Ελ­λά­δα: Συ­νέ­χι­ση της δου­λεί­ας για χρέος από το τέλος του 19ου αιώνα έως τον Δεύ­τε­ρο Πα­γκό­σμιο Πό­λε­μο» , «Το χρέος ως ερ­γα­λείο αποι­κιο­κρα­τι­κής κα­τά­κτη­σης της Αι­γύ­πτου», «Το χρέος: Το όπλο που επέ­τρε­ψε στην Γαλ­λία να απο­κτή­σει την Τυ­νι­σία»

Από τη δε­κα­ε­τία του 1820, οι κυ­βερ­νή­σεις των λα­τι­νο­α­με­ρι­κά­νι­κων χωρών που προ­έ­κυ­ψαν από τους αγώ­νες ανε­ξαρ­τη­σί­ας ξε­κί­νη­σαν ένα κύμα δα­νει­σμού. Οι ευ­ρω­παί­οι τρα­πε­ζί­τες έψα­χναν με εν­θου­σια­σμό ευ­και­ρί­ες να δα­νεί­σουν στα νέα κράτη επει­δή αυτό ήταν ιδιαί­τε­ρα κερ­δο­φό­ρο[1]. Στην αρχή, τα δά­νεια χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­καν για τις πο­λε­μι­κές ανά­γκες τους με σκοπό να εξα­σφα­λί­σουν και να ενι­σχύ­σουν την ανε­ξαρ­τη­σία τους. Τη δε­κα­ε­τία του 1820 τα εξω­τε­ρι­κά δά­νεια είχαν τη μορφή τί­τλων δα­νει­σμού που τα εξέ­δι­δαν τα κράτη  μέσω των τρα­πε­ζι­τών ή με­σι­τών του Λον­δί­νου[2]. Αρ­γό­τε­ρα, κατά τη δε­κα­ε­τία του 1830, λόγω των υψη­λών απο­δό­σε­ων, Γάλ­λοι τρα­πε­ζί­τες ενερ­γο­ποι­ή­θη­καν απο­φα­σι­στι­κά και ήρθαν σε αντα­γω­νι­σμό με την χρη­μα­τα­γο­ρά του Λον­δί­νου. Κατά τις δε­κα­ε­τί­ες που ακο­λού­θη­σαν άλλες χρη­μα­τα­γο­ρές άρ­χι­σαν να συμ­με­τέ­χουν και αυτές στο αντα­γω­νι­σμό: η Φραγ­κφούρ­τη, το Βε­ρο­λί­νο, το Άμ­στερ­νταμ, το Μι­λά­νο, η Βιέν­νη… Ο τρό­πος που οι τρα­πε­ζί­τες δά­νει­ζαν λεφτά στα κράτη πε­ριό­ρι­ζε το ρίσκο στο οποίο ήταν εκτε­θει­μέ­νοι οι ίδιοι εφό­σον σε πε­ρί­πτω­ση μη εξυ­πη­ρέ­τη­σης των δα­νεί­ων οι κά­το­χοι των τί­τλων ήταν αυτοί που ήταν άμεσα εκτε­θει­μέ­νοι. Τα πράγ­μα­τα θα ήταν δια­φο­ρε­τι­κά αν οι τρα­πε­ζί­τες είχαν δα­νεί­σει απευ­θεί­ας στα κράτη[3]. Ωστό­σο, όταν οι τρα­πε­ζί­τες απο­κτού­σαν οι ίδιοι τί­τλους που που­λού­σαν, ή που άλλοι τρα­πε­ζί­τες που­λού­σαν, μπο­ρού­σαν να αντι­με­τω­πί­σουν δυ­σκο­λί­ες σε πε­ρί­πτω­ση μη πλη­ρω­μής. Εξάλ­λου, η ύπαρ­ξη μιας αγο­ράς μη ονο­μα­στι­κών τί­τλων επέ­τρε­πε στους τρα­πε­ζί­τες διά­φο­ρους χει­ρι­σμούς που προ­σέ­φε­ραν υψη­λές απο­δό­σεις.

Η προ­σφυ­γή στον εξω­τε­ρι­κό δα­νει­σμό απο­δεί­χθη­κε αντι­πα­ρα­γω­γι­κή για τα εν­δια­φε­ρό­με­να κράτη ιδιαί­τε­ρα διότι τα δά­νεια πα­ρα­χω­ρή­θη­καν με πολύ ευ­νοϊ­κούς όρους για τους δα­νει­στές. Οι στά­σεις πλη­ρω­μών υπήρ­ξαν πολ­λές  και προ­κά­λε­σαν αντί­ποι­να από τα κράτη των δα­νει­στών που συχνά χρη­σι­μο­ποί­η­σαν στρα­τιω­τι­κές επεμ­βά­σεις για να πε­τύ­χουν την απο­πλη­ρω­μή των δα­νεί­ων. Οι ανα­διαρ­θρώ­σεις των χρεών εξυ­πη­ρέ­τη­σαν πά­ντο­τε τα συμ­φέ­ρο­ντα των δα­νει­στών και των με­γά­λων δυ­νά­με­ων που τα υπο­στή­ρι­ζαν και οδή­γη­σαν τα χρε­ω­μέ­να κράτη σε ένα φαύλο κύκλο δα­νει­σμού, εξάρ­τη­σης και «ανά­πτυ­ξης της υπα­νά­πτυ­ξης», σύμ­φω­να με την έκ­φρα­ση του οι­κο­νο­μο­λό­γου André Gunder Frank[4].

Το όπλο του δα­νει­σμού χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε ως μέσω πιέ­σε­ων και υπο­τα­γής των χρε­ω­μέ­νων κρα­τών. Όπως το απο­κά­λυ­πτε η Rosa Luxemburg το 1913, τα δά­νεια « απο­τε­λού­σαν το πιο σί­γου­ρο μέσω για τα παλιά κα­πι­τα­λι­στι­κά κράτη να κρα­τή­σουν υπό την κη­δε­μο­νία τους τα νέα κράτη, να ελέγ­ξουν τα χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κά τους και να επι­βάλ­λουν πίεση στην εξω­τε­ρι­κή, τε­λω­νεια­κή και εμπο­ρι­κή πο­λι­τι­κή τους »[5].

Ευ­τυ­χώς, το Με­ξι­κό, δύο φορές, βγήκε νι­κη­τής στις ρή­ξεις με τους δα­νει­στές του (το 1867 υπό την προ­ε­δρία του Benito Juarez, και αρ­γό­τε­ρα, σαν επα­κό­λου­θο της με­ξι­κα­νής επα­νά­στα­σης που ηγή­θη­καν ο Emiliano Zapata και ο Pancho Villa, οι οποί­οι προ­κή­ρυ­ξαν την στάση πλη­ρω­μών του χρέ­ους το 1914). Η Βρα­ζι­λία επί­σης αντι­στά­θη­κε επι­τυ­χώς στους δα­νει­στές της από το 1933 έως το 1943, καθώς και ο Ιση­με­ρι­νός τα έτη 2007-2009, και δεν πρέ­πει να λη­σμο­νή­σου­με την Κούβα που αντι­στά­θη­κε στο Club de Paris μετά το 1985. Ενώ ετοι­μά­ζε­ται μια νέα κρίση χρέ­ους στην Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή, είναι κα­θο­ρι­στι­κό να αντλή­σου­με τα δι­δάγ­μα­τα από τους δύο προη­γού­με­νους αιώ­νες. Χωρίς αυτά εί­μα­στε κα­τα­δι­κα­σμέ­νοι να ξα­να­ζή­σου­με τα δρά­μα­τα του πα­ρελ­θό­ντος.

Το εξω­τε­ρι­κό χρέος ως όπλο εξου­σί­ας και υπο­τα­γής

Η χρήση του εξω­τε­ρι­κού χρέ­ους ως όπλο εξου­σί­ας έπαι­ξε κα­θο­ρι­στι­κό ρόλο στην ιμπε­ρια­λι­στι­κή πο­λι­τι­κή των κυ­ριο­τέ­ρων κα­πι­τα­λι­στι­κών δυ­νά­με­ων τον 19ο αιώνα και αυτό εξα­κο­λού­θη­σε να γί­νε­ται, υπό μορ­φές που εξε­λί­χτη­καν, τον 20ο αιώνα. Η Ελ­λά­δα, από την ίδρυ­ση της τα έτη 1820-1830, υπο­τά­χθη­κε από­λυ­τα στις επι­τα­γές των δυ­νά­με­ων των δα­νει­στών (ιδιαι­τέ­ρως της Με­γά­λης Βρε­τα­νί­ας και της Γαλ­λί­ας)[6]. Η Αϊτή που ελευ­θε­ρώ­θη­κε από τη Γαλ­λία κατά τη Γαλ­λι­κή Επα­νά­στα­ση και προ­κή­ρυ­ξε την ανε­ξαρ­τη­σία της το 1804, υπο­τά­χθη­κε εκ νέου σε αυτήν το 1825 μέσω του χρέ­ους[7]. Η χρε­ω­κο­πη­μέ­νη Τυ­νη­σία κα­τα­λή­φθη­κε από την Γαλ­λία το 1881 και με­τα­τρά­πη­κε σε προ­τε­κτο­ρά­το-αποι­κία[8]. Η ίδια μοίρα επι­βλή­θη­κε στην Αί­γυ­πτο το 1882 από τη Με­γά­λη Βρε­τα­νία[9]. Η Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία, μετά το 1881, υπο­τά­χθη­κε στους δα­νει­στές της (Με­γά­λη Βρε­τα­νία, Γαλ­λία, Γερ­μα­νία, Ιτα­λία…)[10], με απο­τέ­λε­σμα να επι­τα­χυν­θεί η διά­λυ­ση της. Η Κίνα υπο­χρε­ώ­θη­κε από τους δα­νει­στές να κάνει εδα­φι­κές πα­ρα­χω­ρή­σεις και να ανοί­ξει την αγορά της τον 19ο αιώνα. Η Ρωσία των Τσά­ρων πολύ χρε­ω­μέ­νη μπο­ρού­σε και εκεί­νη να γίνει έρ­μαιο των δα­νει­στών της εάν η μπολ­σε­βί­κι­κη επα­νά­στα­ση δεν είχε κα­τα­λή­ξει το 1917-1918 στην μο­νο­με­ρή κα­ταγ­γε­λία του χρέ­ους.

Με­τα­ξύ των δια­φό­ρων πε­ρι­φε­ρεια­κών δυ­νά­με­ων[11] που μπο­ρού­σαν, δυ­νη­τι­κά, να διεκ­δι­κή­σουν ένα ρόλο ιμπε­ρια­λι­στι­κής κα­πι­τα­λι­στι­κής δύ­να­μης κατά το τε­λευ­ταίο ήμισυ του 19ου αιώνα, δη­λα­δή η Οθω­μα­νι­κή Αυ­το­κρα­το­ρία, η Αί­γυ­πτος, η Αυ­το­κρα­το­ρία της Ρω­σί­ας, η Κίνα και η Ια­πω­νία, μόνο η τε­λευ­ταία το κα­τά­φε­ρε[12]. Πράγ­μα­τι, η Ια­πω­νία δεν προ­σέ­φυ­γε σχε­δόν κα­θό­λου στον εξω­τε­ρι­κό δα­νει­σμό για την υλο­ποί­η­ση μιας ση­μα­ντι­κής οι­κο­νο­μι­κής ανά­πτυ­ξης και για να με­τα­τρα­πεί σε μια ιμπε­ρια­λι­στι­κή κα­πι­τα­λι­στι­κή δύ­να­μη στο τέλος του 19ου αιώνα. Η Ια­πω­νία γνώ­ρι­σε μια ση­μα­ντι­κή οι­κο­νο­μι­κή ανά­πτυ­ξη μετά τις με­ταρ­ρυθ­μί­σεις της πε­ριό­δου Meiji (που άρ­χι­σε το 1868). Ει­σή­γα­γε τις πιο προ­ω­θη­μέ­νες δυ­τι­κές με­θό­δους πα­ρα­γω­γής της επο­χής εκεί­νης, απο­φεύ­γο­ντας τη διείσ­δυ­ση ξένων χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κών συμ­φε­ρό­ντων στο έδα­φος της, αρ­νού­με­νη την προ­σφυ­γή σε εξω­τε­ρι­κά δά­νεια και κα­ταρ­γώ­ντας τα εμπό­δια στην κί­νη­ση των ντό­πιων κε­φα­λαί­ων. Στο τέλος του 19ου αιώνα η Ια­πω­νία πέ­ρα­σε από μια πα­ρα­δο­σια­κή αυ­τάρ­κεια σε μια ισχυ­ρή ιμπε­ρια­λι­στι­κή επέ­κτα­ση. Βε­βαί­ως η έλ­λει­ψη εξω­τε­ρι­κού δα­νει­σμού δεν είναι ο μόνος πα­ρά­γο­ντας που επέ­τρε­ψε στην Ια­πω­νία να με­τα­πη­δή­σει προς μια δυ­να­μι­κή κα­πι­τα­λι­στι­κή ανά­πτυ­ξη και να ανα­πτύ­ξει μια απει­λη­τι­κή διε­θνή πο­λι­τι­κή, που την ανέ­βα­σε στο επί­πε­δο των με­γά­λων ιμπε­ρια­λι­στι­κών δυ­νά­με­ων. Άλλοι πα­ρά­γο­ντες που θα απαι­τού­σε πολύ χώρο για να κα­τα­γρα­φούν εδώ επέ­δρα­σαν επί­σης, αλλά είναι αυ­το­νό­η­το ότι η έλ­λει­ψη εξω­τε­ρι­κού δα­νει­σμού  έπαι­ξε κα­θο­ρι­στι­κό ρόλο[13].

Αντι­θέ­τως, ενώ η Κίνα έως τα έτη 1830 ακο­λου­θεί μια πολύ ση­μα­ντι­κή ανα­πτυ­ξια­κή πο­ρεία και απο­τε­λεί μια οι­κο­νο­μι­κή δύ­να­μη πρώ­της τά­ξε­ως[14], η προ­σφυ­γή στον εξω­τε­ρι­κό δα­νει­σμό επέ­τρε­ψε στις ευ­ρω­παϊ­κές δυ­νά­μεις και τις ΗΠΑ, προ­ο­δευ­τι­κά, να την πε­ρι­θω­ριο­ποι­ή­σουν  και να την υπο­τά­ξουν. Εδώ επί­σης, άλλοι πα­ρά­γο­ντες εμπλέ­κο­νται, όπως οι πό­λε­μοι που έκα­ναν η Με­γά­λη Βρε­τα­νία και η Γαλ­λία για να επι­βά­λουν το ελεύ­θε­ρο εμπό­ριο και την υπο­χρε­ω­τι­κή εξα­γω­γή στη Κίνα του οπίου, αλλά η προ­σφυ­γή στο εξω­τε­ρι­κό χρέος και οι αρ­νη­τι­κές του συ­νέ­πειες έπαι­ξαν ένα πολύ ση­μα­ντι­κό ρόλο. Πράγ­μα­τι, για να απο­πλη­ρώ­σει τα εξω­τε­ρι­κά δά­νεια, η Κίνα ανα­γκά­στη­κε να θυ­σιά­σει εδα­φι­κές και λι­με­νι­κές πα­ρα­χω­ρή­σεις στις ξένες δυ­νά­μεις. Η Rosa Luxemburg ανα­φέ­ρει, με­τα­ξύ των με­θό­δων που χρη­σι­μο­ποί­η­σαν οι δυ­τι­κές κα­πι­τα­λι­στι­κές δυ­νά­μεις για την υπο­τα­γή της Κίνας, το « σύ­στη­μα του δη­μο­σί­ου χρέ­ους, των ευ­ρω­παϊ­κών δα­νεί­ων, του ευ­ρω­παϊ­κού χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κού ελέγ­χου με απο­τέ­λε­σμα την κα­τά­λη­ψη των κι­νέ­ζι­κων φρου­ρί­ων, το υπο­χρε­ω­τι­κό άνοιγ­μα ελεύ­θε­ρων λι­μα­νιών και τις πα­ρα­χω­ρή­σεις σι­δη­ρο­δρο­μι­κών γραμ­μών που επι­τεύ­χθη­καν υπό την πίεση των ευ­ρω­παί­ων κα­πι­τα­λι­στών»[15]. Ο Joseph Stiglitz, πε­ρί­που έναν αιώνα αρ­γό­τε­ρα μετά την Rosa Luxemburg, επα­νέρ­χε­ται στο θέμα στο έργο του, Η με­γά­λη αυ­τα­πά­τη. 

4.jpg

Οι κρί­σεις του εξω­τε­ρι­κού χρέ­ους στη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή από τον 19ο έως τον 21ο αιώνα

Από την ανε­ξαρ­τη­σία τους κατά τα έτη 1820, οι χώρες της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής γνώ­ρι­σαν τέσ­σε­ρις κρί­σεις του χρέ­ους.

Η πρώτη εκ­δη­λώ­θη­κε το 1826, ως απο­τέ­λε­σμα της πρώ­της με­γά­λης πα­γκό­σμιας κα­πι­τα­λι­στι­κής κρί­σης που ξε­κί­νη­σε στο Λον­δί­νο τον Δε­κέμ­βριο του 1825. Αυτή η κρίση χρέ­ους επε­κτά­θη­κε έως τις δε­κα­ε­τί­ες του  1840 και του 1850.

Η δεύ­τε­ρη ξε­κί­νη­σε το 1876 και τε­λεί­ω­σε τα πρώτα χρό­νια του 20ου αιώνα[16].

Η τρίτη ξε­κί­νη­σε το 1931 σαν συ­νέ­χεια της κρί­σης που εκ­δη­λώ­θη­κε το 1929 στις ΗΠΑ. Τε­λεί­ω­σε στο τέλος της δε­κα­ε­τί­ας του 1940.

Η τέ­ταρ­τη ξέ­σπα­σε το 1982 και συν­δέ­ε­ται με την στρο­φή που πήρε η Ομο­σπον­δια­κή Τρά­πε­ζα των ΗΠΑ στο θέμα των επι­το­κί­ων και με την πτώση των τιμών των πρώ­των υλών. Αυτή η τέ­ταρ­τη κρίση τε­λεί­ω­σε το 2003-2004 όταν η αύ­ξη­ση των τιμών των πρώ­των υλών ανέ­βα­σε δρα­στι­κά τα ει­σο­δή­μα­τα σε συ­νάλ­λαγ­μα. Οι χώρες της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής επω­φε­λή­θη­καν επί­σης από την ρα­γδαία μεί­ω­ση των διε­θνών επι­το­κί­ων κα­τό­πιν των απο­φά­σε­ων της Fed, που ακο­λού­θη­σαν η ΕΚΤ και η Τρά­πε­ζα της Αγ­γλί­ας μετά την τρα­πε­ζι­κή κρίση του Βορρά που άρ­χι­σε το 2008-2009.

Μια πέμ­πτη κρίση ελ­λο­χεύ­ει μετά τη ση­μα­ντι­κή μεί­ω­ση των τιμών των πρώ­των υλών που ξε­κί­νη­σε το 2013-2014 και την εξέ­λι­ξη της οι­κο­νο­μί­ας των κυ­ριο­τέ­ρων ιμπε­ρια­λι­στι­κών δυ­νά­με­ων – που συ­μπε­ρι­λαμ­βά­νουν σή­με­ρα την Κίνα (προ­ο­πτι­κή ανό­δου των επι­το­κί­ων που απο­φά­σι­σε η Fed, σπά­σι­μο της φού­σκας των χρη­μα­τι­στη­ρί­ων … που θα προ­κα­λέ­σει έναν επα­να­πα­τρι­σμό των κε­φα­λαί­ων στις ΗΠΑ, στην Ευ­ρώ­πη και εν­δε­χο­μέ­νως και στην Κίνα). Η κρίση που ήδη χτύ­πη­σε το Που­έρ­το Ρίκο είναι ένα προει­δο­ποι­η­τι­κό σήμα, αλλά η Βε­νε­ζου­έ­λα και η Αρ­γε­ντι­νή είναι οι χώρες που κιν­δυ­νεύ­ουν να δώ­σουν μια με­γά­λη διά­στα­ση στη νέα κρίση όταν θα εκ­δη­λω­θεί, με την ιδιαι­τε­ρό­τη­τα ότι ένα με­γά­λο με­ρί­διο του χρέ­ους τους κα­τέ­χε­ται από την Κίνα, νέο με­γά­λο πα­ρά­γο­ντα στη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή.

Οι αι­τί­ες των κρί­σε­ων και οι στιγ­μές που εκ­δη­λώ­νο­νται συν­δέ­ο­νται από­λυ­τα με τον ρυθμό της πα­γκό­σμιας οι­κο­νο­μί­ας και, κυ­ρί­ως, αυτής των βιο­μη­χα­νο­ποι­η­μέ­νων χωρών. Πριν κάθε κρίση του χρέ­ους προη­γεί­ται μια κρίση υπερ­θέρ­μαν­σης της οι­κο­νο­μί­ας των πιο βιο­μη­χα­νο­ποι­η­μέ­νων χωρών του Κέ­ντρου, κατά την οποία δη­μιουρ­γεί­ται ένα πλε­ό­να­σμα κε­φα­λαί­ων μέρος των οποί­ων ανα­κυ­κλώ­νε­ται στις οι­κο­νο­μί­ες της Πε­ρι­φέ­ρειας. Οι προ­κα­ταρ­τι­κές φά­σεις πριν την εκ­δή­λω­ση της κρί­σης, κατά την οποία το χρέος αυ­ξά­νε­ται ση­μα­ντι­κά, αντι­στοι­χεί κάθε φορά στο τέλος ενός μα­κρού κύ­κλου επέ­κτα­σης των πιο βιο­μη­χα­νο­ποι­η­μέ­νων χωρών, εκτός της πα­ρού­σας φάσης, διότι, αυτή την φορά, δεν υπάρ­χει ένας μα­κρύς κύ­κλος επέ­κτα­σης που­θε­νά εκτός της Κίνας (και κά­ποια άλλα BRICS). Η κρίση οφεί­λε­ται συ­νή­θως σε εξω­γε­νείς, ως προς τις χρε­ω­μέ­νες χώρες της πε­ρι­φέ­ρειας, πα­ρά­γο­ντες: ύφεση ή ένα χρη­μα­τι­στη­ρια­κό κραχ στην κυ­ριό­τε­ρη ή στις κυ­ριό­τε­ρες βιο­μη­χα­νο­ποι­η­μέ­νες χώρες, αλ­λα­γή της πο­λι­τι­κής επι­το­κί­ων που απο­φά­σι­σαν οι κε­ντρι­κές τρά­πε­ζες των με­γά­λων δυ­νά­με­ων της πε­ριό­δου...

Αυτό που υπο­στη­ρί­ζε­ται στην προη­γού­με­νη πα­ρά­γρα­φο αντι­λέ­γει την εξι­στό­ρη­ση των κρί­σε­ων που κυ­ριαρ­χεί στην οι­κο­νο­μι­κό-ιστο­ρι­κή[17] σκέψη και που προ­ω­θούν τα κυ­ριό­τε­ρα μέσα ενη­μέ­ρω­σης και οι κυ­βερ­νώ­ντες. Σύμ­φω­να με τη δε­σπό­ζου­σα εξι­στό­ρη­ση, η κρίση που ξέ­σπα­σε στο Λον­δί­νο το 1825, και επε­κτά­θη­κε σε άλλες κα­πι­τα­λι­στι­κές δυ­νά­μεις, οφεί­λε­ται στην υπερ­χρέ­ω­ση των λα­τι­νο­α­με­ρι­κα­νι­κών χωρών. Αυτή της δε­κα­ε­τί­ας του 1870, στην υπερ­χρέ­ω­ση της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής, της Αι­γύ­πτου και της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας. Αυτή της δε­κα­ε­τί­ας του 1890 που κιν­δύ­νευ­σε να προ­κα­λέ­σει την πτώ­χευ­ση των κυ­ριο­τέ­ρων βρε­τα­νι­κών τρα­πε­ζών, στην υπερ­χρέ­ω­ση της Αρ­γε­ντι­νής. Αυτή της δε­κα­ε­τί­ας του 2010, στην υπερ­χρέ­ω­ση της Ελ­λά­δας και γε­νι­κό­τε­ρα των « PIGS » (Πορ­το­γα­λία, Ιρ­λαν­δία, Ελ­λά­δα, Ισπα­νία).

Οι κρί­σεις του χρέ­ους και τα μακρά κύ­μα­τα της πα­γκό­σμιας κα­πι­τα­λι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας

Υπάρ­χει μια σχέση με­τα­ξύ της εκ­δή­λω­σης των τεσ­σά­ρων αυτών κρί­σε­ων και τα μακρά κύ­μα­τα του κα­πι­τα­λι­σμού. Τα μακρά κύ­μα­τα της κα­πι­τα­λι­στι­κής ανά­πτυ­ξης μετά τις αρχές του 19ου αιώνα έχουν ανα­λυ­θεί από πολ­λούς συγ­γρα­φείς, με­τα­ξύ των οποί­ων ο Ernest Mandel του οποί­ου η συμ­βο­λή είναι κα­θο­ρι­στι­κή, ιδίως ως προς την επιρ­ροή του πο­λι­τι­κού πα­ρά­γο­ντα στην εξέ­λι­ξη και έκ­βα­ση των μα­κρών κυ­μά­των, μια συμ­βο­λή που αξί­ζει να συ­μπλη­ρω­θεί[18]. Ο Ernest Mandel προ­τεί­νει την εξής χρο­νο­λό­γη­ση των μα­κρών κυ­μά­των από το τέ­λους του 18ου ως την αρχή του 20ου αιώνα[19] (βλέπε επί­σης, στο τέλος του άρ­θρου το έν­θε­το « Τα μακρά κύ­μα­τα »):

- ισχυ­ρή ανά­πτυ­ξη μετά το 1793 που δια­κό­πτε­ται από την κρίση του 1825

- ασθε­νής ανά­πτυ­ξη από το 1826 έως το 1847 με με­γά­λη κρίση το 1846-47

- ισχυ­ρή ανά­πτυ­ξη από το 1848 έως το 1873 με με­γά­λη κρίση το 1873

- ασθε­νής ανά­πτυ­ξη από το 1874 έως το 1893 με τρα­πε­ζι­κή κρίση το 1890-1893

- ισχυ­ρή ανά­πτυ­ξη από το 1894 έως το 1913…

Οι φά­σεις ισχυ­ρής ανά­πτυ­ξης, όπως και οι φά­σεις ασθε­νούς ανά­πτυ­ξης, υπο­διαι­ρού­νται σε βρα­χείς κύ­κλους 7 έως 10 χρό­νων που δια­κό­πτο­νται από κρί­σεις. 

5.jpg

Μετά το χρη­μα­το­πι­στω­τι­κό κραχ του Χρη­μα­τι­στη­ρί­ου του Λον­δί­νου τον Δε­κέμ­βριο του 1825, η πρώτη σύγ­χρο­νη κρίση υπερ­πα­ρα­γω­γής αγα­θών (1826) ανοί­γει το δρόμο σε ένα μακρύ κύμα ασθε­νούς ανά­πτυ­ξης (1826-1847) και στην πρώτη κρίση του χρέ­ους της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής (που ξε­κι­νά­ει το 1826-1827).

Η δεύ­τε­ρη κρίση ξε­σπά­ει το 1873 μετά το χρη­μα­τι­στη­ρια­κό κραχ της Βιέν­νης το οποίο δια­δέ­χε­ται ένα άλλο στην Νέα Υόρκη. Επα­κο­λου­θεί μια με­γά­λη ύφεση των βιο­μη­χα­νι­κών οι­κο­νο­μιών με­τα­ξύ του 1873 και του 1893 και η κρίση του χρέ­ους της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής της δε­κα­ε­τί­ας του 1870.

Μετά την κρίση της Wall Street το 1929, η ύφεση της πα­γκό­σμιας οι­κο­νο­μί­ας κατά τη δε­κα­ε­τία του 1930 κα­τα­λή­γει στην κρίση του χρέ­ους στην Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή που ξε­κι­νά­ει ταυ­τό­χρο­να αλλά κα­τα­λή­γει με δια­φο­ρε­τι­κό τρόπο από αυτό των προη­γού­με­νων κρί­σε­ων. Πράγ­μα­τι, ιδιαί­τε­ρα μετά από την από­φα­ση μη απο­πλη­ρω­μής του χρέ­ους που πήραν δε­κα­τέσ­σε­ρα κράτη της ηπεί­ρου, αυτή η κρίση χρέ­ους κα­τα­λή­γει σε μια μα­κρο­χρό­νια βιο­μη­χα­νι­κή ανά­πτυ­ξη των κυ­ριό­τε­ρων χωρών (ιδιαί­τε­ρα της Βρα­ζι­λί­ας και του Με­ξι­κού), σε αντί­θε­ση με την κρίση που μα­στί­ζει στις χώρες του Κέ­ντρου.

Η τέ­ταρ­τη κρίση που ξε­κί­νη­σε το 1982 προ­κλή­θη­κε από τις συ­νέ­πειες της σύμ­πτω­σης της δεύ­τε­ρη πα­γκό­σμιας με­τα­πο­λε­μι­κής ύφε­σης (1980-1982), της κα­τάρ­ρευ­σης των τιμών των πρώ­των υλών (που οφεί­λε­ται σε αυτήν την ύφεση) και της αύ­ξη­σης των επι­το­κί­ων που απο­φά­σι­σε η Ομο­σπον­δια­κή Τρά­πε­ζα των ΗΠΑ το 1979.

Οι τέσ­σε­ρις πρώ­τες κρί­σεις ήταν 15 με 30 χρο­νών διάρ­κειας. Η πέμ­πτη ετοι­μά­ζε­ται. Συ­μπε­ριέ­λα­βαν όλα τα ανε­ξάρ­τη­τα κράτη της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής και της Κα­ραϊ­βι­κής, χωρίς σχε­δόν καμιά εξαί­ρε­ση.

Κατά τις κρί­σεις αυτές οι παύ­σεις πλη­ρω­μών ήταν συ­χνές. Με­τα­ξύ του 1826 και του 1850, κατά την πρώτη κρίση, σχε­δόν όλες οι χώρες ανέ­στει­λαν την πλη­ρω­μή του χρέ­ους. Το 1876 έν­δε­κα κράτη της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής ήταν σε κα­τά­στα­ση παύ­σης πλη­ρω­μών. Τη δε­κα­ε­τία του 1930, έν­δε­κα κράτη προ­κή­ρυ­ξαν ένα μο­ρα­τό­ριουμ. Με­τα­ξύ του 1982 και του 2003, το Με­ξι­κό, η Βο­λι­βία, το Περού, η Βρα­ζι­λία, η Αρ­γε­ντι­νή, η Κούβα και άλλα κράτη ανέ­στει­λαν τις απο­πλη­ρω­μές κά­ποια στιγ­μή για πε­ριό­δους πολ­λών μηνών ή πολ­λών χρό­νων. Η ανα­στο­λή που κή­ρυ­ξε η Αρ­γε­ντι­νή από το τέλος του 2001 έως τον Μάρ­τιο του 2005 και αφο­ρού­σε ένα ποσό 90 δι­σε­κα­τομ­μυ­ρί­ων δο­λα­ρί­ων επέ­τρε­ψε μια οι­κο­νο­μι­κή ανά­καμ­ψη διαρ­κεί­ας.

Στις πε­ρισ­σό­τε­ρες πε­ρι­πτώ­σεις, οι παύ­σεις πλη­ρω­μών οδη­γούν σε ευ­νοϊ­κές, προς τις χρε­ω­μέ­νες χώρες, ανα­διαρ­θρώ­σεις του χρέ­ους. Τα πα­ρα­δείγ­μα­τα πε­ρι­φε­ρεια­κών κρα­τών που απο­κη­ρύσ­σουν επι­τυ­χώς τα χρέη τους είναι σπά­νια αλλά υπάρ­χουν. Είναι η πε­ρί­πτω­ση του Με­ξι­κού κατά τη θη­τεία του προ­ο­δευ­τι­κού Benito Juarez, που ήταν ο πρώ­τος ιθα­γε­νής πρό­ε­δρος της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής[20]. Το Με­ξι­κό, που ανέ­στει­λε την απο­πλη­ρω­μή του επα­χθούς του χρέ­ους το 1861, κα­τά­φε­ρε να διώ­ξει από τη χώρα την γαλ­λι­κή στρα­τιω­τι­κή απο­στο­λή το 1866, μετά από 4 χρό­νια σκλη­ρών μαχών και την επι­βο­λή ενός ευ­ρω­παί­ου αυ­το­κρά­το­ρα, του Μα­ξι­μι­λια­νό της Αυ­στρί­ας. Το 1867 το Με­ξι­κό απο­κή­ρυ­ξε το χρέος που απαι­τού­σε η Γαλ­λία. Σπά­νιες είναι επί­σης οι πε­ρι­πτώ­σεις όπου ένα κρά­τος ορ­γά­νω­σε έναν λο­γι­στι­κό έλεγ­χο του χρέ­ους με σκοπό την αμ­φι­σβή­τη­ση της απο­πλη­ρω­μής του. Συ­νέ­βη ωστό­σο στον Ιση­με­ρι­νό το 2007-2008. Τα πα­ρα­δείγ­μα­τα αυτά προ­σφέ­ρουν πλού­σια συ­μπε­ρά­σμα­τα.

Έν­θε­το: Τα μακρά κύ­μα­τα της εξέ­λι­ξης του κα­πι­τα­λι­σμού

Αυτά λέει ο Michel Husson για το θέμα αυτό: « Η θε­ω­ρία των μα­κρών κυ­μά­των ήταν ήδη το θέμα του 4ου κε­φα­λαί­ου του Ύστε­ρου Κα­πι­τα­λι­σμού -  Troisième âge du capitalisme [Mandel, 1972]-  πριν ανα­πτυ­χθεί κατά τη διάρ­κεια μιας σει­ράς δια­λέ­ξε­ων στο Cambridge το 1978, που κα­τέ­λη­ξαν στη δη­μο­σί­ευ­ση του The Long Waves of Capitalist Development το 1980. Μια από τις κύ­ριες προ­τά­σεις αυτής της θε­ω­ρί­ας είναι ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός έχει μια ιστο­ρία και ότι αυτή δεν ακο­λου­θεί μια κυ­κλι­κή πο­ρεία. Η ιστο­ρία του απο­τε­λεί­ται από μια δια­δο­χή ιστο­ρι­κών πε­ριό­δων, που έχουν ιδιαί­τε­ρα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, όπου εναλ­λάσ­σο­νται φά­σεις ανά­πτυ­ξης και ύφε­σης. Η εναλ­λα­γή αυτή δεν είναι μη­χα­νι­κή: δεν αρκεί να πε­ρά­σουν 25 ή 30 χρό­νια. Το ότι ο Mandel μι­λά­ει για κύμα αντί για κύκλο υπο­γραμ­μί­ζει ότι η προ­σέγ­γι­ση του δεν εντάσ­σε­ται στο σχήμα που συ­νή­θως – προ­φα­νώς εσφαλ­μέ­να – απο­δί­δε­ται στον Kondratieff, τα­κτι­κών και εναλ­λασ­σό­με­νων δια­κυ­μάν­σε­ων  τιμών και πα­ρα­γω­γής.

Ένα από τα ση­μα­ντι­κά ση­μεία της θε­ω­ρί­ας των μα­κρών κυ­μά­των είναι ότι δια­χω­ρί­ζε­ται από την ιδέα ότι υπάρ­χει συμ­με­τρία των με­τα­στρο­φών : το πέ­ρα­σμα από τη φάση ανά­πτυ­ξης στην φάση ύφε­σης είναι « εν­δο­γε­νής», υπό την έν­νοια ότι είναι η κα­τά­λη­ξη της λει­τουρ­γί­ας των εσω­τε­ρι­κών μη­χα­νι­σμών του συ­στή­μα­τος. Αντι­θέ­τως, το πέ­ρα­σμα από τη φάση ύφε­σης στη φάση ανά­πτυ­ξης είναι « εξω­γε­νής », μη αυ­τό­μα­τη, και προ­ϋ­πο­θέ­τει έναν επα­να­προσ­διο­ρι­σμό του κοι­νω­νι­κού και θε­σμι­κού πε­ρι­βάλ­λο­ντος. Η κε­ντρι­κή ιδέα εδώ είναι ότι το πέ­ρα­σμα στην φάση ανά­πτυ­ξης δεν είναι δε­δο­μέ­νο εκ των προ­τέ­ρων και ότι χρειά­ζε­ται να δο­μη­θεί μια νέα «διά­τα­ξη πα­ρα­γω­γής». Αυτό απαι­τεί χρόνο και δεν απο­τε­λεί έναν κύκλο πα­ρό­μοιο με το βραχύ κύκλο του οποί­ου η διάρ­κεια μπο­ρεί να συ­σχε­τι­στεί με τη διάρ­κεια ζωής του πά­γιου κε­φα­λαί­ου. Αυτό εξη­γεί ότι αυτή η προ­σέγ­γι­ση δεν προσ­δί­δει καμια εξέ­χου­σα ση­μα­σία στις τε­χνο­λο­γι­κές και­νο­το­μί­ες : για τον προσ­διο­ρι­σμό αυτής της νέας  διά­τα­ξης πα­ρα­γω­γής οι κοι­νω­νι­κές αλ­λα­γές (σχέση κε­φα­λαί­ου-ερ­γα­σί­ας, βαθ­μός κοι­νω­νι­κο­ποί­η­σης, συν­θή­κες ερ­γα­σί­ας, κλπ.) παί­ζουν τον κα­θο­ρι­στι­κό ρόλο.  (Βλέπε επί­σης, του Michel Husson : http://​www.​contretemps.​eu/​lectures/​%C3%A0-​lire-​postface-​ondes-​longues-​d%C3%A9v​elop​peme​nt-​capitalisme-​ernest-​mandel )

Προ­σαρ­μό­ζο­ντας λίγο την χρο­νο­λο­γι­κή πα­ρου­σί­α­ση του Ernest Mandel έχου­με:

1. 1789-1848 : Πε­ρί­ο­δος της βιο­μη­χα­νι­κής επα­νά­στα­σης, των με­γά­λων αστι­κών επα­να­στά­σε­ων, των να­πο­λε­ό­ντειων πο­λέ­μων και της δη­μιουρ­γί­ας της πα­γκό­σμιας αγο­ράς βιο­μη­χα­νι­κών αγα­θών : « ανο­δι­κή » φάση του κύ­μα­τος 1789-1825 ; φάση ασθε­νούς ανά­πτυ­ξης 1826-1848.

2. 1848-1893 : Πε­ρί­ο­δος του βιο­μη­χα­νι­κού κα­πι­τα­λι­σμού  του «ελεύ­θε­ρου αντα­γω­νι­σμού» με μια φάση ανο­δι­κή την πε­ρί­ο­δο 1848-1873 και μια φάση ασθε­νούς ανά­πτυ­ξης την πε­ρί­ο­δο 1873-1893 (μακρά ύφεση του κα­πι­τα­λι­σμού του «ελεύ­θε­ρου αντα­γω­νι­σμού»).

3. 1893-1913 : Απο­γεί­ω­ση του κλασ­σι­κού ιμπε­ρια­λι­σμού και του χρη­μα­τι­στι­κού κε­φα­λαί­ου. Είναι μια ανο­δι­κή φάση με ισχυ­ρή ανά­πτυ­ξη.

4. 1914-1940 : Πε­ρί­ο­δος οπι­σθο­χώ­ρη­σης του κα­πι­τα­λι­σμού και των πο­λέ­μων με­τα­ξύ ιμπε­ρια­λι­στι­κών δυ­νά­με­ων, των επα­να­στά­σε­ων και αντε­πα­να­στά­σε­ων. Φάση ασθε­νούς ανά­πτυ­ξης με κρί­σεις με­γά­λης εμ­βέ­λειας.

5. Μετά το 1940 στις ΗΠΑ και στην Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή και μετά το δεύ­τε­ρο πα­γκό­σμιο πό­λε­μο στην Ευ­ρώ­πη : φάση ισχυ­ρής ανά­πτυ­ξης στα πλαί­σια του ύστε­ρου κα­πι­τα­λι­σμού που δια­δέ­χε­ται τις ήττες που υπέ­στη το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα τη δε­κα­ε­τία του 1930. Αυτή η φάση ισχυ­ρής ανά­πτυ­ξης (τα « τριά­ντα έν­δο­ξα χρό­νια » όπως ονο­μά­ζο­νται από ορι­σμέ­νους συγ­γρα­φείς) στα­μα­τά­ει στις ΗΠΑ στο τέλος της δε­κα­ε­τί­ας του 1960 και στην Ευ­ρώ­πη κατά την δε­κα­ε­τία του 1970. Από την αρχή της δε­κα­ε­τία του 1980, μπή­κα­με σε μια φάση ασθε­νούς ανά­πτυ­ξης. Η τέ­ταρ­τη κρίση χρέ­ους της Λα­τι­νι­κής Αμε­ρι­κής (και γε­νι­κό­τε­ρα των λε­γό­με­νων υπό ανά­πτυ­ξη χωρών) ξε­κι­νά­ει το 1982.

Σύμ­φω­να με τον Michel Husson, « Από τότε που εκ­δό­θη­κε το βι­βλίο του Mandel,η πα­γκό­σμια οι­κο­νο­μία  άλ­λα­ξε σε βάθος. Με την άνοδο των λε­γό­με­νων « ανα­δυό­με­νων» κρα­τών, πα­ρα­κο­λου­θού­με μια πραγ­μα­τι­κή με­τε­ξέ­λι­ξη του κό­σμου της οποί­ας μπο­ρού­με να συ­νει­δη­το­ποι­ή­σου­με το μέ­γε­θος με λί­γους αριθ­μούς. Τα ανα­δυό­με­να κράτη συμ­με­τεί­χαν στο ήμισυ των πα­γκό­σμιων εξα­γω­γών βιο­μη­χα­νι­κών προ­ϊ­ό­ντων ενώ η συμ­με­το­χή τους ήταν μόνο 30% στην αρχή της δε­κα­ε­τί­ας του 1990. Από την αρχή της δε­κα­ε­τί­ας του 2000 η συ­νο­λι­κή αύ­ξη­ση της βιο­μη­χα­νι­κής πα­ρα­γω­γής σε πα­γκό­σμιο επί­πε­δο οφεί­λε­ται απο­κλει­στι­κά στις ανα­δυό­με­νες χώρες. Ο κα­πι­τα­λι­σμός φαί­νε­ται σαν να βρήκε μια νέα ανάσα με­τα­φέ­ρο­ντας την πα­ρα­γω­γή σε χώρες που εμ­φα­νί­ζουν ση­μα­ντι­κή αύ­ξη­ση της πα­ρα­γω­γι­κό­τη­τας και όπου το επί­πε­δο των μι­σθών είναι πολύ χα­μη­λό. » (…)

« Οποιοσ­δή­πο­τε συλ­λο­γι­σμός ισχύ­ει για τις «πα­λιές» κα­πι­τα­λι­στι­κές χώρες δεν έχει πια καμια σχέση με όσα ισχύ­ουν για το σύ­νο­λο της πα­γκό­σμιας οι­κο­νο­μί­ας : η ανά­πτυ­ξη της πα­ρα­γω­γής (συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νης της βιο­μη­χα­νι­κής πα­ρα­γω­γής), η αύ­ξη­ση της πα­ρα­γω­γι­κό­τη­τας και η ανά­πτυ­ξη της τάξης των μι­σθω­τών συμ­βαί­νουν, από την αρχή του 21ου αιώνα, στο Νότο. Συμ­βαί­νει κάτι πα­ρα­πά­νω από έναν από-συγ­χρο­νι­σμό που θα μπο­ρού­σα­με να κα­τα­λο­γί­σου­με σε ιδιαί­τε­ρους πα­ρά­γο­ντες. » (…)

« Επι­γραμ­μα­τι­κά, ότι αλη­θεύ­ει για τις πα­λιές κα­πι­τα­λι­στι­κές χώρες του Βορρά, όπως η ανι­κα­νό­τη­τα τους να προσ­διο­ρί­σουν τις βά­σεις ενός νέου μα­κρού ανο­δι­κού κύ­μα­τος δεν φαί­νε­ται να εφαρ­μό­ζε­ται σε μια σειρά κρα­τών που, εν τέλη, απο­τε­λούν ένα ση­μα­ντι­κό μέρος του πα­γκό­σμιου πλη­θυ­σμού. Θα μπο­ρού­σα­με να μι­λή­σου­με για ένα μακρύ κύμα επέ­κτα­σης όσον τα αφορά. Το ότι πρό­κει­ται για ένα μο­ντέ­λο ανά­πτυ­ξης άνισο και βάρ­βα­ρο (που θυ­μί­ζει εξ άλλου την ανά­πτυ­ξη της Αγ­γλί­ας κατά τον 19ο αιώνα) είναι μια άλλη συ­ζή­τη­ση: το απο­φα­σι­στι­κό ση­μείο είναι ότι στα εν­δια­φε­ρό­με­να κράτη η συσ­σώ­ρευ­ση κε­φα­λαί­ου και η ανά­πτυ­ξη της μι­σθω­τής ερ­γα­σί­ας πα­ρου­σιά­ζουν ένα εντυ­πω­σια­κό δυ­να­μι­σμό. »

Προ­σθέ­τω ότι η φάση δυ­να­τής ανά­πτυ­ξης των ανα­δυό­με­νων κρα­τών (με την Κίνα πρώτη) και ενός ση­μα­ντι­κού αριθ­μού υπό ανά­πτυ­ξη χωρών εμ­φα­νί­ζει ση­μά­δια μεί­ω­σης η κό­πω­σης από το 2014-2015 ενώ οι οι­κο­νο­μί­ες των πα­λαιών βιο­μη­χα­νι­κών χωρών πα­ρα­μέ­νει βαλ­τω­μέ­νη σε μια ασθε­νή ανά­πτυ­ξη.

Μια από τις ιδέες που προ­ω­θεί αυτό το άρθρο είναι ότι υπάρ­χει μια στενή σχέση με­τα­ξύ των φά­σε­ων ισχυ­ρής ανά­πτυ­ξης και τη συσ­σώ­ρευ­ση χρεών στις χώρες της πε­ρι­φέ­ρειας  (στη συ­γκε­κρι­μέ­νη πε­ρί­πτω­ση στην Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή) που το­νώ­νει η επι­δί­ω­ξη των ισχυ­ρό­τε­ρων κα­πι­τα­λι­στι­κών οι­κο­νο­μιών να αυ­ξή­σουν τις ροές κε­φα­λαί­ων προς την πε­ρι­φέ­ρεια (διευ­κρι­νί­ζω ότι τώρα η Κίνα πρέ­πει να συ­γκα­τα­λέ­γε­ται ανά­με­σα στις ισχυ­ρό­τε­ρες κα­πι­τα­λι­στι­κές οι­κο­νο­μί­ες).  Η ανα­τρο­πή της φάσης δυ­να­τής ανά­πτυ­ξης κα­τα­λή­γει (θα μπο­ρού­σα­με να πούμε «προ­κα­λεί») συ­νή­θως σε μια κρίση του χρέ­ους στις χώρες της πε­ρι­φέ­ρειας. Στην πα­ρού­σα ιστο­ρι­κή πε­ρί­ο­δο ζούμε μια με­τα­βα­τι­κή πε­ρί­ο­δο (χωρίς ση­μα­ντι­κή ανά­πτυ­ξη στις πα­λιές κα­πι­τα­λι­στι­κές οι­κο­νο­μί­ες) που θα μπο­ρού­σε να κα­τα­λή­ξει σε μια κρίση του χρέ­ους στη Λα­τι­νι­κή Αμε­ρι­κή και σε άλλες πε­ρι­φε­ρεια­κές χώρες (στην Αφρι­κή και την Ασία). Οι πρώ­τες που θα την υπο­στούν είναι οι χώρες που εξαρ­τώ­νται από την εξα­γω­γή πρώ­των υλών για την απο­πλη­ρω­μή του χρέ­ους τους. Θα τις ακο­λου­θή­σουν οι πε­ρι­φε­ρεια­κές χώρες εντός ή στα όρια της Ευ­ρώ­πης (Ελ­λά­δα, Πορ­το­γα­λία, Ισπα­νία, Ιρ­λαν­δία, Κύ­προς, Ου­κρα­νία, άλλες χώρες του πρώην ανα­το­λι­κού μπλοκ) και χώρες της σφαί­ρας επιρ­ρο­ής των ΗΠΑ (όπου το Πόρτο Ρίκο δίνει το πα­ρά­δειγ­μα).

Τέλος έν­θε­του

Βι­βλιο­γρα­φία :

CALCAGNO, Alfredo et Eric. 1999. La Deuda Externa explicada a todos, Catálogos, Buenos Aires, 126 p

Galeano, Eduardo. 1970. Las venas abiertas de América latina, Siglo XXI, Mexico, 1993, 486 p. trad. française. Les veines ouvertes de l’Amérique latine, Plon, coll. « Terre humaine »,‎ Paris, 1981, 435 p.

GILBART, James William, The History and Principles of Banking, London,1834, 220 p.

GUNDER FRANK, André. 1977. L’accumulation mondiale, 1500-1800, Calmann-Lévy, 340 p.

LUXEMBURG, Rosa. 1913. L’accumulation du capital, Maspero, Paris, Vol. II, 1969.

MANDEL, Ernest. 1972. Le troisième âge du capitalisme, La Passion, Paris, 1997, 500 p.

MANDEL, Ernest. 1978. Long Waves of Capitalist Development, The Marxist Interpreta­tion, Based on the Marshall Lectures given at the University of Cambridge, Cambridge University Press et Editions de la Maison des Sciences de l’Homme, Paris, 141 p. Trad française : Les ondes longues du développement capitaliste, Syllepse, Paris, 2014, 252 p.

MARICHAL, Carlos. 1989. A Century of Debt crises in Latin America, Prince­ton, University Press, Princeton, 283p.

MARX-ENGELS, La crise, col. 10/18, Union générale d’éditions, 1978, 444 p

REINHARDT Carmen et ROGOFF Kenneth, Cette fois, c’est différent. Huit siècles de folie financière, Paris, Pearson, 2010.

REINHARDT Carmen M., and M. Belen Sbrancia. 2015 “The Liquidation of Government Debt.” Economic Policy30, no. 82 : 291-333

REINHARDT Carmen and TREBESCH Christoph. 2015. The Pitfalls of External Dependence : Greece, 1829-2015

SACK, Alexander Nahum. 1927. Les effets des transformations des États sur leurs dettes publiques et autres obligations financières, Recueil Sirey, Paris. Voir le document complet en téléchargement libre sur le site du CADTM : http://​cadtm.​org/​IMG/​pdf/​Alexander_​Sack_​DETTE_​ODIEUSE.​pdf Pour des exemples concrets de l’application de la doctrine de la dette odieuse, voir https://​fr.​wikipedia.​org/​wiki/​Dette_​odieuse et http://​cadtm.​org/​Dette-​odieuse?​lang=fr

STIGLITZ, Joseph E. 2002, La Grande désillusion, Fayard, Paris, 324 p.

TOUSSAINT, Éric. 2004. La finance contre les peuples. La Bourse ou la vie, CADTM-Bruxelles/CETIM-Genève/Syllepse-Paris, 640 p.

TOUSSAINT, Éric. 2016. « La Grèce indépendante est née avec une dette odieuse », http://​cadtm.​org/​La-​Grece-​ind​epen​dant​e-​est-​nee-​avec

TOUSSAINT, Éric. 2016. « Grèce : La poursuite de l’esclavage pour dette de la fin du 19e siècle à la Seconde Guerre mondiale »,

http://​cadtm.​org/​Grece-​La-​poursuite-​de-​l-​esclavage

TOUSSAINT, Éric. 2016, « La dette comme instrument de la conquête coloniale de l’Egypte »,  http://​cadtm.​org/​La-​dette-​comme-​instrument-​de-​la

TOUSSAINT, Éric. 2016, « La dette : l’arme qui a permis à la France de s’approprier la Tunisie », http://​cadtm.​org/​La-​dette-​l-​arme-​qui-​a-​permis-​a-​la

Ευ­χα­ρι­στί­ες : Ο συγ­γρα­φέ­ας ευ­χα­ρι­στεί την Brigitte Ponet, τον Damien Millet, τον Claude Quémar και τον Pierre Salama για την επι­μέ­λεια και τις προ­τά­σεις τους και τον Pierre Gottiniaux για την ει­κο­νο­γρά­φη­ση.

Ο συγ­γρα­φέ­ας είναι από­λυ­τα υπεύ­θυ­νος για εν­δε­χό­με­να λάθη που πε­ριέ­χο­νται σ’ αυτή την ερ­γα­σία.

Με­τά­φρα­ση: Θάνος Κο­νταρ­γύ­ρης , με την επί­βλε­ψη του Σταύ­ρου Το­μπά­ζου  

Ση­μειώ­σεις

[1] Το ίδιο έκα­ναν και με την Ελ­λά­δα την πε­ρί­ο­δο 1824-1825 προ­σφέ­ρο­ντας δύο δά­νεια που αντι­προ­σώ­πευαν 100% του ΑΕΠ αυτής της υπό σύ­στα­ση χώρας. Βλέπε http://​cadtm.​org/​La-​Grece-​ind​epen​dant​e-​est-​nee-​avec

[2] Η έκ­δο­ση δα­νεια­κών τί­τλων από τα κράτη γι­νό­ταν μέσω τρα­πε­ζών των κυ­ριό­τε­ρων χρη­μα­το­πι­στω­τι­κών αγο­ρών, ξε­κι­νώ­ντας από το Λον­δί­νο. Οι τρά­πε­ζες που πραγ­μα­το­ποιού­σαν την έκ­δο­ση των τί­τλων για λο­γα­ρια­σμό των κρα­τών έπαιρ­ναν μια προ­μή­θεια που έφτα­νε έως 8 η 10% της συ­νο­λι­κής αξίας του δα­νεί­ου. Που­λού­σαν τους τί­τλους αυ­τούς σε ει­σο­δη­μα­τί­ες και σε άλλα ιδιω­τι­κά πι­στω­τι­κά ιδρύ­μα­τα. Μπο­ρού­σαν, αν ήθε­λαν, να απο­κτή­σουν οι ίδιες, για λο­γα­ρια­σμό τους, ένα μέρος των τί­τλων. Τα δα­νει­ζό­με­να κράτη πλή­ρω­ναν στις τρά­πε­ζες τους τό­κους και την απο­πλη­ρω­μή του ποσού και αυτές πλή­ρω­ναν, σε κάθε λήξη, το κου­πό­νι που ανα­λο­γού­σε που ήταν εν­σω­μα­τω­μέ­νο στον κάθε τίτλο. Για πα­ρά­δειγ­μα, ένας κο­λομ­βια­νός ή ελ­λη­νι­κός τί­τλος 100 λιρών Αγ­γλί­ας που είχε εκ­δο­θεί για μία διάρ­κεια 30 χρό­νων και 6% επι­τό­κιο πε­ριεί­χε 30 ετή­σια κου­πό­νια αξίας 6 λιρών Αγ­γλί­ας. Στην λήξη του, στα 30 χρό­νια, ο τί­τλος μπο­ρού­σε να υπο­βλη­θεί στο κα­τά­στη­μα της τρά­πε­ζας για να λάβει ο κά­το­χος του την απο­πλη­ρω­μή του κε­φα­λαί­ου, δη­λα­δή 100 λίρες Αγ­γλί­ας. Οι τί­τλοι ήταν ανώ­νυ­μοι. Μπο­ρού­σαν να που­λη­θούν. Οι τρά­πε­ζες μπο­ρού­σαν να επη­ρε­ά­σουν την τιμή τους π,χ. μέσω μα­ζι­κών πω­λή­σε­ων τί­τλων που είχαν αγο­ρά­σει για λο­γα­ρια­σμό τους (ή που δεν είχαν κα­τα­φέ­ρει να που­λή­σουν κατά την πρώτη έκ­δο­ση). Με μα­ζι­κές πω­λή­σεις μπο­ρού­σαν να προ­κα­λέ­σουν μια πτώση της τιμής των τί­τλων. Μετά μπο­ρού­σαν να αγο­ρά­σουν τους τί­τλους στις υπο­τι­μη­μέ­νες τιμές και να προ­κα­λέ­σουν αύ­ξη­ση της τιμής τους.

[3] Είναι αυτό που συ­νέ­βη κατά τα έτη 1960-1970. Εκεί­νη την πε­ρί­ο­δο οι τρα­πε­ζί­τες έδω­σαν απευ­θεί­ας δά­νεια. Όταν η κρίση του χρέ­ους του Τρί­του Κό­σμου εκ­δη­λώ­θη­κε το 1982 ξε­φορ­τώ­θη­καν τις δα­νεια­κές συμ­βά­σεις χάρις στις επεμ­βά­σεις των ιμπε­ρια­λι­στι­κών χωρών και του δι­δύ­μου που απο­τε­λού­σε η Πα­γκό­σμια Τρά­πε­ζα και το ΔΝΤ που τους επέ­τρε­ψαν μια επι­στρο­φή στην τι­τλο­ποί­η­ση του χρέ­ους όπως αυτή ίσχυε όλο τον 19ο αιώνα και μέχρι την δε­κα­ε­τία του 1930. Θα επα­νέλ­θου­με σ’ αυτό αρ­γό­τε­ρα. Ανα­φέρ­θη­κα στο θέμα στο βι­βλίο La Bourse ou la Vie, 1998.

[4] Gunder Frank, André. 1972. Le développement du sous-développement : l’Amérique latine, Maspero, Paris, 399 p. https://​books.​google.​es/​books/​about/​Le_​d%C3%A9v​elop​peme​nt_​du_​sous_​d%C3%A9v​elop​peme​nt.​html?​id=05A​xAQA​AIAA​J&​redir_​esc=y

[5] Luxemburg, Rosa. 1969. L’accumulation du capital, Maspero, Paris, Vol. II, p. 89.

[6] Βλέπε http://​cadtm.​org/​La-​Grece-​ind​epen​dant​e-​est-​nee-​avec et http://​cadtm.​org/​Grece-​La-​poursuite-​de-​l-​esclavage

[7] Βλέπε Sophie Perchellet, Haïti. Entre colonisation, dette et domination, CADTM-PAPDA, 2010 http://​cadtm.​org/​Haiti-​Entre-​col​onis​atio​n-​dette-​et  Δια­τα­γή του βα­σι­λιά της Γαλ­λί­ας του 1825 « Άρθρο 2 : Οι κά­τοι­κοι της γαλ­λι­κής με­ρί­δας του Αγίου Δο­μί­νι­κου θα κα­τα­βά­λουν στην Caisse des Dépôts et Consignations της Γαλ­λί­ας σε πέντε ισό­πο­σες δό­σεις κάθε χρόνο, η πρώτη λή­γου­σα την 1η Δε­κεμ­βρί­ου του 1825, το ποσό των εκατό πε­νή­ντα εκα­τομ­μυ­ρί­ων φρά­γκων, για την απο­ζη­μί­ω­ση των πρώην αποί­κων που ζη­τούν απο­ζη­μί­ω­ση. ». Το ποσό μειώ­θη­κε στα 90 εκα­τομ­μύ­ρια φρά­γκα με­ρι­κά χρό­νια αρ­γό­τε­ρα.

[8] http://​cadtm.​org/​La-​dette-​l-​arme-​qui-​a-​permis-​a-​la

[9] http://​cadtm.​org/​La-​dette-​comme-​instrument-​de-​la

[10] Βλέπε http://​cadtm.​org/​L-​Empire-​Ottoman-​face-​a-​une-​troika

[11] Πε­ρι­φε­ρεια­κές εν σχέση με τις κυ­ριό­τε­ρες ευ­ρω­παϊ­κές κα­πι­τα­λι­στι­κές δυ­νά­μεις  (Με­γά­λη Βρε­τα­νία, Γαλ­λία, Γερ­μα­νία, Ολ­λαν­δία, Ιτα­λία, Βέλ­γιο) και εν σχέση με τις ΗΠΑ.

[12] Ο Jacques Adda είναι ένας από τους συγ­γρα­φείς που το επι­ση­μαί­νουν. Βλέπε Jacques Adda. 1996. La Mondialisation de l’économie, tome 1, p.57-58.

[13] Για πε­ρισ­σό­τε­ρα σχε­τι­κά με τους πα­ρά­γο­ντες εκτός της απο­φυ­γής στην προ­σφυ­γής στο εξω­τε­ρι­κό χρέος, βλέπε Perry Anderson, L’État absolutiste. Ses origines et ses voies, t. 2, p.261-289 σχε­τι­κά με την με­τά­βα­ση από τον φε­ου­δα­λι­σμό στον κα­πι­τα­λι­σμό στην Ια­πω­νία. Εξ άλλου, οι Carmen M. REINHART και Christoph TREBESCH πα­ρα­τη­ρούν ότι η Ια­πω­νία πράγ­μα­τι δεν προ­σέ­φυ­γε στον εξω­τε­ρι­κό δα­νει­σμό και είχε καλ­λί­τε­ρη μοίρα από άλλα κράτη. Βλέπε Carmen M. REINHART και Christoph TREBESCH, “The Pitfalls of External Dependence : Greece, 1829-2015”, Brookings Papers

[14] Ο Kenneth Pomeranz, που ανα­ζη­τεί τους πα­ρά­γο­ντες που απέ­τρε­ψαν την Κίνα να γίνει μια εκ των με­γά­λων κα­πι­τα­λι­στι­κών δυ­νά­με­ων, δεν δίνει ση­μα­σία στον εξω­τε­ρι­κό δα­νει­σμό - προ­φα­νώς γιατί επι­κε­ντρώ­νει την με­λέ­τη του στην πε­ρί­ο­δο πριν τα έτη 1830-1840. Ωστό­σο η ανά­λυ­ση του είναι πλού­σια και εμπνέ­ου­σα. Βλέπε Kenneth POMERANZ (2000), The Great Divergence, Princeton University Press, 2000, 382 pages.

[15] Luxemburg, Rosa. 1969. L’accumulation du capital, Maspero, Paris, Vol. II, p. 60.

[16] Pour le Venezuela, qui a refusé de rembourser sa dette, elle a finalement abouti à une véritable épreuve de force avec les impérialismes nord-américain, allemand, britannique et français, qui envoyèrent en 1902 une flotte militaire multilatérale pour  bloquer le port de Caracas et obtenir, par la politique de la canonnière, l’engagement vénézuélien de reprendre le remboursement des dettes. Le Venezuela n’a fini de payer cette dette qu’en 1943. Βλέπε Pablo Medina et al. 1996. «ABC de la deuda externa », p. 21-22, p. 37, p. 50.

[17] Βλέπε ιδιαί­τε­ρα τα κεί­με­να του Sismondi και του Tougan Baranovsky του 19ου αιώνα, καθώς και τους τί­τλους του τύπου της επο­χής και τις δη­λώ­σεις των ευ­ρω­παί­ων κυ­βερ­νή­σε­ων της επο­χής εκεί­νης.

[18] Mandel, Ernest. 1978. Long waves of capitalist development, The Marxist interpreta­tion, Based on the Marshall Lectures given at the University of Cambridge.

[19] Βλέπε E. Mandel, Le Troisième âge du Capitalisme, 1972.

[20] Ο Benito Juarez (1806-1872) ήταν zapotèque - ιθα­γε­νείς πλη­θυ­σμός του Με­ξι­κού (της πε­ριο­χής Oaxaca).