Πώς συλλογάται ο Ρήγας;

Η κυ­ρί­αρ­χη τάξη μέσα σε αυτό το κρά­τος, η σύγ­χρο­νη ελ­λη­νι­κή αστι­κή τάξη, έχει αρ­κε­τά «αγκά­θια» να αντι­με­τω­πί­ζει προ­κει­μέ­νου να δια­μορ­φώ­νει την κυ­ρί­αρ­χη «αφή­γη­ση» για το 1821, ώστε να ται­ριά­ζει με τις ιδε­ο­λο­γι­κές και πο­λι­τι­κές ανά­γκες της σε κάθε πε­ρί­ο­δο.

Έτσι η κυ­ρί­αρ­χη ιστο­ρι­κή αφή­γη­ση υπήρ­ξε… εναλ­λασ­σό­με­νη. Στην πρώ­ι­μη πε­ρί­ο­δο συ­γκρό­τη­σης του ελ­λη­νι­κού αστι­σμού -μέ­χρι, πε­ρί­που, τις αρχές του 20ού αιώ­να- όταν η βα­σι­κή ανά­γκη ήταν ο δια­χω­ρι­σμός από το πα­ρελ­θόν εντός της Οθω­μα­νι­κής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας και η σύ­μπλευ­ση με τη γραμ­μή των Με­γά­λων Δυ­νά­με­ων απέ­να­ντι στο Ανα­το­λι­κό Ζή­τη­μα, το ελ­λη­νι­κό κρά­τους προ­σπα­θού­σε να αυ­το­προσ­διο­ρι­στεί κυ­ρί­ως ως «κλη­ρο­νό­μος» της αρ­χαί­ας Ελ­λά­δας, ενώ το Βυ­ζά­ντιο απω­θεί­ται ως μια πε­ρί­ο­δος «σκο­τει­νών χρό­νων». Με την εκρη­κτι­κή ανά­πτυ­ξη του ελ­λη­νι­κού εθνι­κι­σμού, που συ­νο­ψί­ζει η επε­κτα­τι­κή στρα­τη­γι­κή της Με­γά­λης Ιδέας, επα­νέρ­χε­ται η ανα­φο­ρά στην κλη­ρο­νο­μιά της Βυ­ζα­ντι­νής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, που νο­μι­μο­ποιεί τη διεκ­δί­κη­ση των «αλύ­τρω­των πα­τρί­δων», τη διεκ­δί­κη­ση της «ελ­λη­νι­κό­τη­τας» εδα­φών και πλη­θυ­σμών που βρί­σκο­νταν «εγκλω­βι­σμέ­νοι» εντός των συ­νό­ρων του τουρ­κι­κού κρά­τους, ή των άλλων εθνι­κών κρα­τών που στο με­τα­ξύ είχαν ιδρυ­θεί στα Βαλ­κά­νια (Β. Ήπει­ρος, Μα­κε­δο­νία, Αν. Ρω­μυ­λία, Αν. Θράκη, Μ. Ασία κ.ο.κ.). Μετά τον Δεύ­τε­ρο Πα­γκό­σμιο Πό­λε­μο, ο αστι­κός εκ­συγ­χρο­νι­σμός πα­ραι­τεί­ται από τις πε­ραι­τέ­ρω διεκ­δι­κή­σεις εδα­φών και πλη­θυ­σμών, αρ­χί­ζει να απαι­τεί την ανα­γνώ­ρι­ση και τη στα­θε­ρό­τη­τα των συ­νό­ρων και διεκ­δι­κεί την πρω­το­κα­θε­δρία κυ­ρί­ως μέσα από την οι­κο­νο­μι­κή και δι­πλω­μα­τι­κή υπε­ρο­χή ένα­ντι των αντα­γω­νι­στών του. Η Ακα­δη­μία των Αθη­νών και η κυ­ρί­αρ­χη ιστο­ριο­γρα­φία αρ­χί­ζουν την προ­σπά­θεια για να κλεί­σουν το ιδε­ο­λο­γι­κό δίλ­λη­μα ανα­φο­ράς στην Ανα­το­λή ή στη Δύση, να πα­ντρέ­ψουν την κλασ­σι­κή αρ­χαιό­τη­τα με την πα­ρά­δο­ση της Βυ­ζα­ντι­νής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας, σε ένα νέο συ­νε­κτι­κό αφή­γη­μα. Σε αυτή τη στρο­φή, οι «εξ­τρε­μι­σμοί» της Με­γά­λης Ιδέας δεν απο­κη­ρύσ­σο­νται: γε­νιές ελ­λη­νο­παί­δων «δια­πλά­στη­καν» τρα­γου­δώ­ντας το «Σκέ­πα­σε, μάνα, σκέ­πα­σε…» και η Εκ­κλη­σία της Ελ­λά­δας, μαζί με την ακρο­δε­ξιά, εξα­κο­λου­θού­σε να δη­λώ­νει ότι πρω­τεύ­ου­σα της Ελ­λά­δας είναι η Κων­στα­ντι­νού­πο­λη.

Σε όλες αυτές τις εκ­δο­χές το ζή­τη­μα του χα­ρα­κτή­ρα της επα­νά­στα­σης του 1821 συ­σκο­τί­ζε­ται τε­χνηέ­ντως. Ποιοι ήταν οι επα­να­στά­τες, ποιες οι ορ­γα­νώ­σεις τους, ποιο το πρό­γραμ­μά τους; Τι από τις επι­διώ­ξεις τους επι­τεύ­χθη­κε και τι πα­ρέ­μει­νε ως εκ­κρε­μό­τη­τα μετά τους «συμ­βι­βα­σμούς» της συ­γκρό­τη­σης του ελ­λη­νι­κού κρά­τους;

Σε αυτά τα ζη­τή­μα­τα ανα­φέ­ρε­ται ο Δη­μή­τρης Ψαρ­ράς, με το βι­βλίο του «Πώς συλ­λο­γά­ται ο Ρήγας;» (εκ­δό­σεις ΠΟΛΙΣ). Δια­λέ­γο­ντας την εμ­βλη­μα­τι­κή προ­σω­πι­κό­τη­τα του Ρήγα, του Βε­λε­στιν­λή, ο Δ. Ψαρ­ράς δίνει έμ­φα­ση στην άμεση και ευ­θεία ανα­φο­ρά στο έργο του, που έπαι­ξε κρί­σι­μο ρόλο στη δια­μόρ­φω­ση των επα­να­στα­τι­κών πρω­το­πο­ριών της επο­χής.

Η ζωή και ο μαρ­τυ­ρι­κός θά­να­τος του Ρήγα λέει πολλά για τις πραγ­μα­τι­κές συ­γκρού­σεις στην προ­ε­πα­να­στα­τι­κή πε­ρί­ο­δο. Ο Βλά­χος δια­νο­ού­με­νος και αγω­νι­στής έζησε και έδρα­σε σε πολ­λές ση­μα­ντι­κές πό­λεις των πο­λυ­ε­θνι­κών Βαλ­κα­νί­ων και δο­λο­φο­νή­θη­κε μαζί με 7 συ­ντρό­φους του στο Βε­λι­γρά­δι το 1798. Στη δο­λο­φο­νία του συ­νερ­γά­στη­καν οι Αρχές και οι υπη­ρε­σί­ες της μο­ναρ­χι­κής Αυ­στρί­ας, του Σουλ­τά­νου της Πύλης, οι ελ­λη­νό­φω­νοι Φα­να­ριώ­τες και το Πα­τριαρ­χείο επί Γρη­γο­ρί­ου του Ε΄ (κατά τον Κορ­δά­το, οι Φα­να­ριώ­τες και το Πα­τριαρ­χείο πρω­το­στά­τη­σαν στη δο­λο­φο­νία των 8 επα­να­στα­τών, πιέ­ζο­ντας τον Σουλ­τά­νο να αρ­νη­θεί να τους δώσει χάρη, γιατί τους θε­ω­ρού­σαν ιδιαί­τε­ρα επι­κίν­δυ­νους…).

Όμως ο Ψαρ­ράς στέ­κε­ται κυ­ρί­ως στο έργο του Ρήγα για να απα­ντή­σει στο ερώ­τη­μα που θέτει ο τί­τλος του βι­βλί­ου του. Ανα­δει­κνύ­ει τη σχέση του Ρήγα με τα πιο προ­χω­ρη­μέ­να ρεύ­μα­τα της επα­να­στα­τι­κής δρά­σης στην τότε Ευ­ρώ­πη, με το γαλ­λι­κό για­κω­βι­νι­σμό στην πιο ρι­ζο­σπα­στι­κή εκ­δο­χή τους: «Ο Ρήγας… ως ο εκ­πρό­σω­πος του ρι­ζο­σπα­στι­κού Δια­φω­τι­σμού, ως ο κο­μι­στής κάθε προ­ο­δευ­τι­κής ιδέας από την ευ­ρω­παϊ­κή Δύση, ως ο επα­να­στά­της που δεν επι­ζη­τεί άλλο πέρα από την ελευ­θε­ρία». Πράγ­μα­τι, ο Ρήγας κα­λού­σε τους συγ­χρό­νους του: «Για την ελευ­θε­ρί­αν, να ζώ­σω­μεν σπαθί…».

Ο Ψαρ­ράς σωστά υπο­γραμ­μί­ζει (δί­νο­ντας έμ­φα­ση στο «Φυ­σι­κής Απάν­θι­σμα» και στο «Σχο­λεί­ον των Ντε­λι­κά­των Ερα­στών») ότι η διεκ­δί­κη­ση της ελευ­θε­ρί­ας στον Ρήγα δεν πε­ριο­ρί­ζε­ται σε στενά όρια: «Το αί­τη­μα της εξέ­γερ­σης του 18ου αιώνα πε­ρι­λάμ­βα­νε όχι μόνο την εθνι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση, αλλά επί­σης την κοι­νω­νι­κή δι­καιο­σύ­νη και την κα­τά­κτη­ση των ατο­μι­κών δι­καιω­μά­των -που έφτα­ναν μέχρι τις σχέ­σεις των δύο φύλων και φυ­σι­κά τον έρωτα».

Όμως, ποιο θα μπο­ρού­σε να είναι το «υπο­κεί­με­νο» μιας τέ­τοιας εξέ­γερ­σης; Ποιους καλεί ο Ρήγας να ζώ­σου­νε σπαθί για να πε­τύ­χουν την απε­λευ­θέ­ρω­ση; Η εύ­κο­λη απά­ντη­ση, που προ­κύ­πτει μετά από χρό­νια ελ­λη­νο­χρι­στια­νι­κής «εκ­παί­δευ­σης» θα ήταν: μα φυ­σι­κά τους υπό­δου­λους Έλ­λη­νες! Ευ­τυ­χώς, ο Ρήγας έχει δια­τυ­πώ­σει τη δική του απά­ντη­ση, στο συ­γκλο­νι­στι­κό «Θού­ριο», που απο­τε­λεί τμήμα του έργου του «Νέα Πο­λι­τι­κή Διοί­κη­σις των κα­τοί­κων της Ρού­με­λης, της Μι­κράς Ασίας, των Με­σο­γεί­ων Νήσων και της Βλα­χο­μπο­γδα­νί­ας». Ο Θού­ριος καλεί σε εξέ­γερ­ση χρη­σι­μο­ποιώ­ντας πολ­λούς προσ­διο­ρι­σμούς: γε­ω­γρα­φι­κούς (Μαυ­ρο­βου­νιού κα­πλά­νια κι Ολύ­μπου σταυ­ρα­ε­τοί…), εθνι­κούς (Βουλ­γά­ροι κι Αρ­βα­νί­τες, Αρ­μέ­νιοι και Ρω­μιοί), «φυ­λε­τι­κούς» (Αρά­πη­δες και άσπροι, με μιαν κοινή ορμή) για να τους ενώ­σει όλους στον αγώνα για την ελευ­θε­ρία. Αρ­νεί­ται να χρη­σι­μο­ποι­ή­σει διαι­ρε­τι­κά τον θρη­σκευ­τι­κό προσ­διο­ρι­σμό (Στην πίστη του ο κα­θέ­νας – Ελεύ­θε­ρος να ζει!). Για τους με­τέ­πει­τα οπα­δούς της θε­ω­ρί­ας ότι δεν υπήρ­ξαν ποτέ σύγ­χρο­νοι Μα­κε­δό­νες, ο Θού­ριος -γραμ­μέ­νος στα 1795!- πε­ρι­λαμ­βά­νει εκ­πλή­ξεις (Αν­δρεί­οι Μα­κε­δό­νες – Ορ­μή­σα­τε με μιας…). Γι’ αυτό άλ­λω­στε, το σύ­νο­λο των στί­χων αυτού του επα­να­στα­τι­κού κα­λέ­σμα­τος είναι μάλ­λον δυ­σεύ­ρε­το… Ο Ρήγας είναι ο πρό­δρο­μος της ιδέας μιας Βαλ­κα­νι­κής Ομο­σπον­δί­ας που θα μπο­ρού­σε να ενώ­σει «τους κα­τοί­κους» της πε­ριο­χής, πέρα από και ενά­ντια σε κάθε διά­κρι­ση, στον αγώνα για την ελευ­θε­ρία. Δε­κα­ε­τί­ες μετά, το πρώ­ι­μο σο­σια­λι­στι­κό κί­νη­μα και η Τρίτη Διε­θνής στην εποχή του Λένιν, θα επα­νέλ­θουν στην ιδέα της Βαλ­κα­νι­κής Ομο­σπον­δί­ας, συ­γκε­κρι­με­νο­ποιώ­ντας τις κοι­νω­νι­κές προ­ϋ­πο­θέ­σεις για να επι­τευ­χθεί αυτός ο στό­χος, που είναι πάντα ανα­γκαί­ος για την πραγ­μα­τι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση της πο­λύ­πα­θης πε­ριο­χής. Ο Ρήγας, δε­σμευ­μέ­νος σε βάθος στην πάλη για την ελευ­θε­ρία απέ­να­ντι στη δε­σπο­τι­κή/απο­λυ­ταρ­χι­κή κα­τα­πί­ε­ση, έγινε πρό­γο­νος της πλού­σιας διε­θνι­στι­κής πα­ρά­δο­σης στα Βαλ­κά­νια.

Αυτή η αντί­λη­ψη που δια­πό­τι­ζε τους επα­να­στά­τες των για­κω­βί­νι­κων Μυ­στι­κών Ορ­γα­νώ­σε­ων -που έδρα­σαν για χρό­νια στις με­γά­λες πό­λεις-λι­μά­νια της Μαύ­ρης Θά­λασ­σας, της Αδρια­τι­κής, του Δού­να­βη κ.ο.κ.) προ­ε­τοί­μα­ζε τον ένο­πλο ξε­ση­κω­μό ενά­ντια στους άρ­χο­ντες του Οθω­μα­νι­κού κα­θε­στώ­τος. Που πέρα από τους υπαλ­λή­λους του Σουλ­τά­νου και της Πύλης, πε­ρι­λάμ­βα­νε ως ορ­γα­νι­κό στοι­χείο του, τους ελ­λη­νό­φω­νους Φα­να­ριώ­τες άρ­χο­ντες και την αρι­στο­κρα­τία της ελ­λη­νορ­θό­δο­ξης εκ­κλη­σί­ας. Γι’ αυτό όλοι αυτοί συ­νερ­γά­στη­καν στην εξό­ντω­ση του Ρήγα και των συ­ντρό­φων του.

Ο Δ. Ψαρ­ράς φέρ­νει πολ­λές απο­δεί­ξεις για να δεί­ξει ότι ο τρό­πος «που συλ­λο­γά­ται ο Ρήγας» δεν χώ­ρε­σε ποτέ στις τα­κτο­ποι­ή­σεις της ιστο­ρί­ας που επι­χει­ρή­θη­καν. Έχει ση­μα­σία η ανα­φο­ρά του Δ.Ψ. στο «πό­νη­μα» του Χρι­στό­δου­λου Πα­ρα­σκευα­ΐ­δη σχε­τι­κά με τον Ρήγα και τον Γρη­γό­ριο τον Ε΄, τον «Εθνάρ­χη της Οδύ­νης»: «Ενε­φα­νί­σθη ένας ορα­μα­τι­στής, με πρό­γραμ­μα επα­να­στα­τι­κό αλλά με βάσι τις αρχές της Γαλ­λι­κής Επα­να­στά­σε­ως, που δεν άγ­γι­ζαν το μέγα πρό­βλη­μα της υπό­δου­λης χώρας. Απε­να­ντί­ας έσπερ­ναν αναρ­χία και θε­ω­ρη­τι­κήν εξέ­γερ­σι. Κρι­νό­με­νος ο Ρήγας με τα μέτρα της επο­χής του ήταν ένας επι­κίν­δυ­νος ονει­ρο­πό­λος. Η υπό στυ­γνή δου­λεία Ελλάς είχε ανά­γκη πο­λι­τι­κή και όχι κοι­νω­νι­κής επα­να­στά­σε­ως».

Η σύγ­χρο­νη Εκ­κλη­σία (η «Χρυ­σο­πη­γή» πι­θα­νό­τα­τα θα κα­θο­ρί­σει και τον μετά τον Ιε­ρώ­νυ­μο Αρ­χιε­πί­σκο­πο) θε­ω­ρεί το Ρήγα «επι­κίν­δυ­νο ονει­ρο­πό­λο» και προ­τι­μά να ανα­κη­ρύ­ξει ως «Εθνάρ­χη» τον Γρη­γό­ριο τον Ε΄ που, όπως όλοι οι Πα­τριάρ­χες της Πύλης, έφτα­ναν να γί­νο­νται (ακόμα και κατά τον Χρι­στό­δου­λο) «τουρ­κι­κό­τε­ροι των Τούρ­κων».

Το βι­βλίο του Ψαρρά είναι πο­λι­τι­κά εύ­στο­χο, στρέ­φει την προ­σο­χή του ανα­γνώ­στη στα σωστά ερω­τή­μα­τα και νο­μί­ζω ότι μέσα στη συ­ζή­τη­ση του 2021 θα απο­δει­χθεί ιδιαί­τε­ρα χρή­σι­μο.

*Ανα­δη­μο­σί­ευ­ση από το πε­ριο­δι­κό "ΚΟΚ­ΚΙ­ΝΟ"