Το ζήτημα του κράτους έκτακτης ανάγκης σήμερα στην Ευρώπη

Η με­θο­δι­κή εφαρ­μο­γή, από τη συ­ντρι­πτι­κή πλειο­νό­τη­τα των κρα­τών (συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων των κε­ντρο­ευ­ρω­παϊ­κών κρα­τών), καθώς και από υπε­ρε­θνι­κούς ορ­γα­νι­σμούς δια­κυ­βέρ­νη­σης (ΔΝΤ, ΠΟΕ, Πα­γκό­σμια Τρά­πε­ζα κ.λπ.), νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρων πο­λι­τι­κών (οι οποί­ες πε­ρι­λαμ­βά­νουν την απε­λευ­θέ­ρω­ση της κί­νη­σης κε­φα­λαί­ων σε όλες τις μορ­φές τους διε­θνώς, την ανα­διά­τα­ξη, κατά συ­νέ­πεια των κύ­ριων κέ­ντρων της πα­γκό­σμιας κα­πι­τα­λι­στι­κής συσ­σώ­ρευ­σης προς ορι­σμέ­νες ζώνες που ήταν μέχρι τώρα ημι-πε­ρι­φε­ρεια­κές, ή και πε­ρι­φε­ρεια­κές, την απο­ρύθ­μι­ση των εγ­χώ­ριων αγο­ρών η οποία στε­ρεί τα κράτη από τα πα­ρα­δο­σια­κά τους ερ­γα­λεία οι­κο­νο­μι­κής πο­λι­τι­κής, τη ρήξη με το φορ­ντι­στι­κό μο­ντέ­λο στα κε­ντρο­ευ­ρω­παϊ­κά κράτη και συ­να­κό­λου­θα τη βά­ναυ­ση αμ­φι­σβή­τη­ση των κε­κτη­μέ­νων της μι­σθω­τής ερ­γα­σί­ας) έχει σί­γου­ρα επι­τρέ­ψει από το 1960 τη ση­μα­ντι­κή, με­τα­ξύ άλλων, κερ­δο­φο­ρία του κε­φα­λαί­ου, του­λά­χι­στον στους με­γά­λους βιο­μη­χα­νι­κούς και οι­κο­νο­μι­κούς ομί­λους που δρα­στη­ριο­ποιού­νται στην πα­γκό­σμια αγορά. Όμως έτσι, ει­σή­γα­γαν ένα σύ­στη­μα συσ­σώ­ρευ­σης, κυ­ρί­ως οι­κο­νο­μι­κής και χα­μη­λής κρα­τι­κής ρύθ­μι­σης που είναι εγ­γε­νώς αστα­θές, στο πλαί­σιο του οποί­ου η συ­νε­χής συσ­σώ­ρευ­ση έρ­χε­ται σε τακτά χρο­νι­κά δια­στή­μα­τα αντι­μέ­τω­πη με την ανε­πάρ­κεια της τε­λι­κής ζή­τη­σης (η οποία οφεί­λε­ται σε ανε­παρ­κή ανά­πτυ­ξη, στα­σι­μό­τη­τα ή ακόμα και υπο­χώ­ρη­ση των πραγ­μα­τι­κών μι­σθών). Κατά συ­νέ­πεια, δη­μιουρ­γούν μια όχι λι­γό­τε­ρο πε­ριο­δι­κή άνοδο της κερ­δο­σκο­πί­ας (διό­γκω­ση του πλα­σμα­τι­κού κε­φα­λαί­ου σε αντι­κα­τά­στα­ση της υπο­το­νι­κής ανά­πτυ­ξης του πραγ­μα­τι­κού κε­φα­λαί­ου) ή φού­σκες που σκάνε με εκ­κω­φα­ντι­κό θό­ρυ­βο - η λε­γό­με­νη κρίση ενυ­πό­θη­κων δα­νεί­ων υψη­λού κιν­δύ­νου (2007-2009) ήταν μόνο το τε­λευ­ταίο επει­σό­διο αυτής της δια­δι­κα­σί­ας. Και κάθε φορά, η διά­σω­ση του χρη­μα­το­πι­στω­τι­κού κε­φα­λαί­ου που έχει κα­ταρ­ρεύ­σει γί­νε­ται εις βάρος των δη­μό­σιων οι­κο­νο­μι­κών (των οποί­ων η κα­τά­στα­ση έχει, κατά συ­νέ­πεια, επι­δει­νω­θεί δρα­μα­τι­κά) και του πραγ­μα­τι­κού κε­φα­λαί­ου, πράγ­μα που οδη­γεί σε νέα κύ­μα­τα απο­λύ­σε­ων, νέες επι­θέ­σεις ένα­ντι του μι­σθού (το επί­πε­δο του ακα­θά­ρι­στου και κα­θα­ρού μι­σθού, τις συν­θή­κες ερ­γα­σί­ας), οι επι­πτώ­σεις της δη­μο­σιο­νο­μι­κής λι­τό­τη­τας έρ­χο­νται να προ­στε­θούν στη μι­σθο­λο­γι­κή λι­τό­τη­τα, επι­δει­νώ­νο­ντας έτσι τη χρό­νια κρίση (λόγω ανε­πάρ­κειας της τε­λι­κής ζή­τη­σης), σε έναν τέ­λειο φαύλο κύκλο που ετοι­μά­ζει τα μελ­λο­ντι­κά επει­σό­δια της δη­μο­σιο­νο­μι­κής και χρη­μα­το­πι­στω­τι­κής κρί­σης και την επα­κό­λου­θη ανά­γκη για το κε­φά­λαιο (εται­ρεί­ες και κυ­βερ­νή­σεις) να επι­τε­θεί ακόμα πιο πολύ στους μι­σθω­τούς και γε­νι­κό­τε­ρα στα λαϊκά στρώ­μα­τα, κά­νο­ντας ακόμα πιο εξευ­τε­λι­στι­κές τις συν­θή­κες ζωής τους και κα­τα­στέλ­λο­ντας ακόμα πιο σκλη­ρά κάθε αντί­στα­ση από την πλευ­ρά τους.

Υπό αυτές τις συν­θή­κες, δεν είναι πα­ρά­λο­γο να θέ­σου­με το ζή­τη­μα του κρά­τους εξαί­ρε­σης. Με αυτό εν­νο­εί­ται μια μορφή ή ένα κα­θε­στώς κα­πι­τα­λι­στι­κού κρά­τους που, ενώ δια­τη­ρεί όλες τις απα­ραί­τη­τες νο­μι­κές δομές για τη δια­δι­κα­σία της ανα­πα­ρα­γω­γής του κε­φα­λαί­ου (συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νης της εγ­γύ­η­σης της ατο­μι­κής ιδιο­κτη­σί­ας, τις υπο­χρε­ώ­σεις των οι­κο­νο­μι­κών και κοι­νω­νι­κών εκ­προ­σώ­πων για την εκτέ­λε­ση των συμ­βα­τι­κών τους υπο­χρε­ώ­σε­ων, τη διαι­τη­σία των δια­φο­ρών με­τα­ξύ των ατό­μων σύμ­φω­να με το δί­καιο, την κα­τα­στο­λή των πα­ρα­βιά­σε­ων του νόμου κ.λπ.), ανα­στέλ­λει ή ακυ­ρώ­νει εντε­λώς τα στοι­χεία αυτής της δομής που εξα­σφα­λί­ζει τα ατο­μι­κά δι­καιώ­μα­τα (τα δι­καιώ­μα­τα των πο­λι­τών, ελευ­θε­ρία πλη­ρο­φό­ρη­σης και έκ­φρα­σης, κυ­κλο­φο­ρί­ας, δι­καί­ω­μα του συ­νέρ­χε­σθαι, του συ­νε­ται­ρί­ζε­σθαι, της έκ­φρα­σης κ.λπ..) καθώς και τις  μορ­φές της αντι­προ­σω­πευ­τι­κής δη­μο­κρα­τί­ας που εξα­κο­λου­θούν να υφί­στα­νται, επι­τι­θέ­με­νο στις μορ­φές αγώνα και ορ­γά­νω­σης των κυ­ριαρ­χού­με­νων τά­ξε­ων, που βα­σί­ζο­νται σε αυτές, ώστε να έχουν κά­ποια πι­θα­νό­τη­τα να πα­ρε­μπο­δί­σουν τις πο­λι­τι­κές που ακο­λου­θούν προς το συμ­φέ­ρον τους οι κυ­ρί­αρ­χοι, απα­γο­ρεύ­ο­ντας και κα­τα­στέλ­λο­ντας πε­ρισ­σό­τε­ρο ή λι­γό­τε­ρο άγρια την έκ­φρα­σή τους, εγκα­θι­δρύ­ο­ντας έτσι αυ­ταρ­χι­κές, βί­αιες, ακόμα και βάρ­βα­ρες μορ­φές σχέ­σε­ων με­τα­ξύ κυ­βερ­νώ­ντων και κυ­βερ­νω­μέ­νων (συ­στη­μα­τι­κή πα­ρα­κο­λού­θη­ση από την αστυ­νο­μία, αυ­θαί­ρε­τες συλ­λή­ψεις, βα­σα­νι­στή­ρια, φυ­λα­κί­σεις χωρίς δίκη ή μετά από ει­κο­νι­κή δίκη, κρά­τη­ση σε στρα­τό­πε­δα συ­γκέ­ντρω­σης κάτω από αυ­στη­ρό κα­θε­στώς κ.λπ.), όλα με στόχο να σπά­σουν κάθε ενερ­γή αντί­δρα­ση και να προ­λά­βουν το σχη­μα­τι­σμό της, τρο­μο­κρα­τώ­ντας τον πλη­θυ­σμό. Μορφή κρά­τους ή κα­θε­στώς που συ­νή­θως νο­μι­μο­ποιεί­ται υπο­δει­κνύ­ο­ντας κά­ποιους φα­ντα­στι­κούς κιν­δύ­νους (την ανα­τρο­πή, την επα­νά­στα­ση, την ξένη ει­σβο­λή, την ηθική πα­ρακ­μή κ.λπ.) και με­ρι­κούς απο­διο­πο­μπαί­ους τρά­γους (ημε­δα­πούς ή αλ­λο­δα­πούς). Μορφή και κα­θε­στώς που δεν μπο­ρεί να υλο­ποι­η­θεί παρά μόνο μέσω της με­γα­λύ­τε­ρης εν­δυ­νά­μω­σης ή και μιας αυ­το­νό­μη­σης των κα­τα­σταλ­τι­κών κρα­τι­κών μη­χα­νι­σμών (αστυ­νο­μί­ας και στρα­τού) και τη συμ­με­το­χή στο πο­λι­τι­κό σκη­νι­κό της άκρας δε­ξιάς, εν­δε­χο­μέ­νως, ακόμα και στις πρώ­τες θέ­σεις της πο­λι­τι­κής και κυ­βερ­νη­τι­κής σκη­νής.

Διευ­κρι­νί­ζο­ντας τα πα­ρα­πά­νω, ο σκο­πός αυτού του άρ­θρου είναι πε­ριο­ρι­σμέ­νος. Δεν έχει την πρό­θε­ση να αντι­με­τω­πί­σει όλα τα ζη­τή­μα­τα που προ­κύ­πτουν από την προ­ο­πτι­κή της δη­μιουρ­γί­ας κα­θε­στώ­των έκτα­κτης ανά­γκης στην Ευ­ρώ­πη στο άμεσο ή το λι­γό­τε­ρο άμεσο μέλ­λον. Εδώ θέ­λου­με απλά να κα­θο­ρί­σου­με και να δο­μή­σου­με το πλαί­σιο μέσα στο οποίο είναι σκό­πι­μο να θέ­σου­με αυτά τα ερω­τή­μα­τα, απο­φεύ­γο­ντας την πα­γί­δα των ιστο­ρι­κών ανα­λο­γιών που απα­ντούν εκ των προ­τέ­ρων στο θέμα πριν καν το εξε­τά­σου­με πραγ­μα­τι­κά.

1. ΠΡΟΣ ΕΝΑ ΝΕΟ ΦΑ­ΣΙ­ΣΜΟ;

Στο πλαί­σιο της δο­μι­κής κρί­σης που γνώ­ρι­σε ο κα­πι­τα­λι­σμός στην Ευ­ρώ­πη κατά τη διάρ­κεια του 1920 και του 1930, ο φα­σι­σμός ήταν ένα είδος κα­θε­στώ­τος που απα­ντού­σε σε συ­γκε­κρι­μέ­νες συν­θή­κες και πολύ συ­γκε­κρι­μέ­να κοι­νω­νιο­λο­γι­κά, πο­λι­τι­κά και ιδε­ο­λο­γι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά. Η τω­ρι­νή δο­μι­κή κρίση, της οποί­ας μόλις ανα­φέ­ρα­με με­ρι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά, είναι πι­θα­νό να προ­κα­λέ­σει κα­θε­στώ­τα εξαί­ρε­σης του ίδιου τύπου; Σ' αυτό δί­νου­με πιο συχνά θε­τι­κή απά­ντη­ση, πα­ρό­λο που η σύ­γκρι­ση με­τα­ξύ των δύο κα­τα­στά­σε­ων έχει πε­ρισ­σό­τε­ρες δια­φο­ρές απ' ό,τι ομοιό­τη­τες. Το θέμα θα συ­ζη­τη­θεί εδώ σε τρία επί­πε­δα: των τα­ξι­κών σχέ­σε­ων, του θε­σμι­κού κα­θε­στώ­τος, και της "συλ­λο­γι­κής νο­ο­τρο­πί­ας".

Τα­ξι­κές σχέ­σεις

Ο φα­σι­σμός ήταν το προ­ϊ­όν μιας πολύ ιδιαί­τε­ρης συ­γκυ­ρί­ας της τα­ξι­κής πάλης, που χα­ρα­κτη­ρι­ζό­ταν: 1) Από την απο­τυ­χία της επα­να­στα­τι­κής ανό­δου του προ­λε­τα­ριά­του την επαύ­ριο του Πρώ­του Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου, το οποίο ως εκ τού­του, βρέ­θη­κε σε θέση άμυ­νας. 2) Μια κρίση ηγε­μο­νί­ας της αστι­κής τάξης συν­δε­δε­μέ­νη με τη με­τά­βα­ση από τον λε­γό­με­νο αντα­γω­νι­στι­κό κα­πι­τα­λι­σμό, στον μο­νο­πω­λια­κό κα­πι­τα­λι­σμό. 3) Την αυ­ξα­νό­με­νη αντί­θε­ση με­τα­ξύ των συμ­φε­ρό­ντων του μο­νο­πω­λια­κού κε­φα­λαί­ου (στην πραγ­μα­τι­κό­τη­τα ολι­γο­πω­λια­κού) και εκεί­νων του μη μο­νο­πω­λια­κού κε­φα­λαί­ου. 4) Μια σχε­τι­κή αυ­το­νό­μη­ση και πο­λι­τι­κή ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποί­η­ση των πα­ρα­δο­σια­κών με­σαί­ων τά­ξε­ων (μι­κρών και με­σαί­ων αγρο­τών, μι­κρο­α­στών και μι­κρού κε­φα­λαί­ου) που σχε­τί­ζε­ται εν μέρει με τους δύο προη­γού­με­νους πα­ρά­γο­ντες. Σ' ένα πλαί­σιο διαρ­θρω­τι­κής κρί­σης (λόγω της με­τά­βα­σης από τον λε­γό­με­νο αντα­γω­νι­στι­κό κα­πι­τα­λι­σμό, στον μο­νο­πω­λια­κό κα­πι­τα­λι­σμό και της επι­δεί­νω­σης των εν­δοϊ­μπε­ρια­λι­στι­κών συ­γκρού­σε­ων στην Ευ­ρώ­πη, τα φα­σι­στι­κά κα­θε­στώ­τα απο­τέ­λε­σαν μια προ­σω­ρι­νή και με­τα­βα­τι­κή λύση για την κρίση εξου­σί­ας της αστι­κής τάξης που της επέ­τρε­ψαν ταυ­τό­χρο­να και να βγά­λει από τη μέση ό,τι απέ­με­νε από το ορ­γα­νω­μέ­νο ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα, να επα­νι­δρύ­σει τον άξονα συμ­μα­χιών ανά­με­σα στην αστι­κή τάξη και τις με­σαί­ες τά­ξεις κάτω από την πα­ρα­δο­σια­κή ηγε­μο­νία του με­γά­λου μο­νο­πω­λια­κού κε­φα­λαί­ου, την προ­ώ­θη­ση του τε­λευ­ταί­ου, συ­νε­χί­ζο­ντας όμως να θέτει σε κίν­δυ­νο τις κοι­νω­νι­κο-οι­κο­νο­μι­κές θέ­σεις του πρώ­του, και, τέλος, να προ­σφέ­ρει στις λαϊ­κές τά­ξεις κά­ποιες "απο­ζη­μιώ­σεις" τόσο φα­ντα­σια­κές και συμ­βο­λι­κές, όσο και πραγ­μα­τι­κές μέσα από τις μι­λι­τα­ρι­στι­κές πε­ρι­πέ­τειες - μέχρι του ση­μεί­ου βέ­βαια που αυτές ήταν του­λά­χι­στον νι­κη­φό­ρες.

Οι δια­φο­ρές με την τρέ­χου­σα κα­τά­στα­ση στην Ευ­ρώ­πη είναι προ­φα­νείς, ακόμη και αν η σύ­γκρι­ση δεί­χνει επί­σης κά­ποια στοι­χεία ταυ­τό­τη­τας ή ομοιό­τη­τας.

Πρώ­τον, η αστι­κή τάξη, προς το παρόν, δεν χρειά­ζε­ται να ει­σα­γά­γει κά­ποια μορφή κρά­τους έκτα­κτης ανά­γκης. Το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα υπο­χρε­ώ­θη­κε να "συμ­μορ­φω­θεί", καθώς η δυ­να­μι­κή της τρέ­χου­σας κρί­σης, η οποία επι­δει­νώ­θη­κε από τις νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρες πο­λι­τι­κές, χτύ­πη­σε τις στρα­τη­γι­κές, ορ­γα­νω­τι­κές και ιδε­ο­λο­γι­κές μορ­φές στις οποί­ες είχε αφε­θεί να εγκλω­βι­στεί, στο πλαί­σιο του με­τα­πο­λε­μι­κού φορ­ντι­στι­κού συμ­βι­βα­σμού. Επι­πλέ­ον, το υπό­λοι­πο του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος, του σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κού μο­ντέ­λου, με­τα­τρά­πη­κε απλά σε ρελέ της αστι­κής πο­λι­τι­κής δια­χεί­ρι­σης των κρί­σε­ων. Έτσι, άμεσα ή μέσω εξου­σιο­δο­τη­μέ­νων αντι­προ­σώ­πων της, η άρ­χου­σα τάξη οδή­γη­σε σή­με­ρα στην ανα­διάρ­θρω­ση των προη­γού­με­νων τρό­πων λει­τουρ­γί­ας και κυ­ριαρ­χί­ας της χωρίς καν να συ­να­ντή­σει ση­μα­ντι­κή αντί­στα­ση από το προ­λε­τα­ριά­το, το οποίο βρί­σκε­ται ακόμη σε με­γά­λο βαθμό σε σύγ­χυ­ση και είναι απο­προ­σα­να­το­λι­σμέ­νο, έτσι ώστε να βάζει το ίδιο εμπό­δια στην επι­δί­ω­ξη των στρα­τη­γι­κών συμ­φε­ρό­ντων του. Έτσι δεν υπάρ­χει ανά­γκη για τη βίαιη κα­τα­στρο­φή αυτού που απο­μέ­νει από το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα με το να αμ­φι­σβη­τη­θεί, για την επί­τευ­ξη του σκο­πού αυτού, το πλαί­σιο του κρά­τους δι­καί­ου.

Δεύ­τε­ρον, δεν υπάρ­χει τώρα με­γά­λη κρίση ηγε­μο­νί­ας της αστι­κής τάξης στην Ευ­ρώ­πη. Προ­φα­νώς, χάρη στη διε­θνο­ποί­η­ση ενός μέ­ρους του με­γά­λου βιο­μη­χα­νι­κού και χρη­μα­τι­στι­κού κε­φα­λαί­ου, προ­έ­κυ­ψε μια αυ­ξα­νό­με­νη έντα­ση με­τα­ξύ των συμ­φε­ρό­ντων του τε­λευ­ταί­ου, το οποίο βρί­σκε­ται στο επί­πε­δο της πα­γκό­σμιας αγο­ράς και αυτού του μέ­ρους του κε­φα­λαί­ου που συ­νε­χί­ζει να λει­τουρ­γεί κατά κύριο λόγο στην εγ­χώ­ρια αγορά και να εξαρ­τά­ται από τις εθνι­κές οι­κο­νο­μι­κές πο­λι­τι­κές υπο­στή­ρι­ξης και δια­τή­ρη­σης αυτής της αγο­ράς. Και για τους ίδιους λό­γους, τα συμ­φέ­ρο­ντα του με­γά­λου κε­φα­λαί­ου που είναι σε πο­ρεία διε­θνο­ποί­η­σης έρ­χο­νται σε σύ­γκρου­ση όλο και πε­ρισ­σό­τε­ρο με αυτά των πα­ρα­δο­σια­κών με­σαί­ων τά­ξε­ων, που βρί­σκο­νται και αυτές πε­ριο­ρι­σμέ­νες στα όρια της εθνι­κής αγο­ράς ή των το­πι­κών και πε­ρι­φε­ρεια­κών αγο­ρών. Και μά­λι­στα σε αυτό το βαθμό, που το κοι­νω­νι­κό μπλοκ εξα­σφα­λί­ζο­ντας την ηγε­μο­νία της με­γα­λο­α­στι­κής μο­νο­πω­λια­κής τάξης συ­νά­πτει ου­σια­στι­κά μια συμ­μα­χία με­τα­ξύ της τε­λευ­ταί­ας, του μη μο­νο­πω­λια­κού κε­φα­λαί­ου και της πα­ρα­δο­σια­κής με­σαί­ας τάξης (αυτή ήταν η πε­ρί­πτω­ση της Γαλ­λί­ας μέχρι τα μέσα του 1970), η κα­τάρ­ρευ­ση αυτής της συμ­μα­χί­ας, ως απο­τέ­λε­σμα της διε­θνο­ποί­η­σης απο­δυ­νά­μω­σε τα κόμ­μα­τα της δε­ξιάς και του κέ­ντρου που πα­ρα­δο­σια­κά απο­τε­λούν το πλαί­σιο αυτού του μπλοκ. Αλλά μια εναλ­λα­κτι­κή λύση βρέ­θη­κε στη συ­γκρό­τη­ση ενός νέου ηγε­μο­νι­κού μπλοκ που βα­σί­ζε­ται ου­σια­στι­κά στη συμ­μα­χία του με­γά­λου μο­νο­πω­λια­κού κε­φα­λαί­ου σε δια­δι­κα­σία διε­θνο­ποί­η­σης και την τάξη στε­λέ­χω­σης (τα με­σαία και ανώ­τε­ρα διευ­θυ­ντι­κά στε­λέ­χη σε εται­ρεί­ες, στον κρα­τι­κό μη­χα­νι­σμό, στην κοι­νω­νία των πο­λι­τών), της οποί­ας οι κα­λύ­τε­ροι εκ­πρό­σω­ποι και υπο­στη­ρι­κτές είναι τα σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κά κόμ­μα­τα, που ασπά­ζο­νται το νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμό. Η εξέ­λι­ξη της γαλ­λι­κής Αρι­στε­ράς (με το Σο­σια­λι­στι­κό Κόμμα επι­κε­φα­λής) έδωσε ένα "ωραίο" πα­ρά­δειγ­μα, οδη­γώ­ντας σε ομα­λο­ποί­η­ση της γαλ­λι­κής πο­λι­τι­κής ζωής, η οποία έχει κα­τα­λή­ξει στην τα­κτι­κή εναλ­λα­γή των συ­να­σπι­σμών εξου­σί­ας άλ­λο­τε δε­ξιών και άλ­λο­τε αρι­στε­ρών, που συ­νερ­γά­ζο­νται στο πλαί­σιο της δια­δο­χι­κής "συ­γκα­τοί­κη­σης" ερ­χό­με­νοι σε αντι­πα­ρά­θε­ση μόνο σε ό,τι αφορά την τε­χνι­κή και τον τρόπο διοί­κη­σης της κοι­νω­νί­ας, σ' ένα πλαί­σιο το οποίο εφε­ξής θε­ω­ρεί­ται απα­ρα­βί­α­στο, που οριο­θε­τεί­ται από τα συμ­φέ­ρο­ντα του ηγε­μο­νι­κού τμή­μα­τος της κυ­ρί­αρ­χης τάξης που συν­δέ­ε­ται με τη δια­δι­κα­σία της διε­θνο­ποί­η­σης. Όμως, η πα­ράλ­λη­λη εξέ­λι­ξη των αρι­στε­ρών κομ­μά­των στην Ισπα­νία, την Ιτα­λία ή και στην Ελ­λά­δα πι­θα­νώς προ­ήλ­θε από την ίδια δια­δι­κα­σία.

Τρί­τον, και ως απο­τέ­λε­σμα των ανω­τέ­ρω, η αυ­το­νο­μία και η πο­λι­τι­κή ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποί­η­ση την οποία μπο­ρεί τώρα να διεκ­δι­κή­σει η πα­ρα­δο­σια­κή με­σαία τάξη, όπως ακρι­βώς και το κομ­μά­τι του κε­φα­λαί­ου που δεν μπο­ρεί και δεν θέλει να ακο­λου­θή­σει την πο­ρεία της διε­θνο­ποί­η­σης, είναι ιδιαί­τε­ρα πε­ριο­ρι­σμέ­νη. Πι­θα­νώς η ρήξη των πα­λιών ηγε­μο­νι­κών συμ­μα­χιών, η απο­δυ­νά­μω­ση, ή ακόμα και η εξα­φά­νι­ση των πο­λι­τι­κών σχη­μα­τι­σμών που τις εκ­προ­σω­πού­σαν, απε­λευ­θέ­ρω­σαν ένα χώρο αυ­το­νό­μη­σης γι' αυτές τις διά­φο­ρες κοι­νω­νι­κές δυ­νά­μεις στην πο­λι­τι­κή σκηνή. Η επα­νεμ­φά­νι­ση από τις αρχές της δε­κα­ε­τί­ας του 1980 σε διά­φο­ρα ευ­ρω­παϊ­κά κράτη ακρο­δε­ξιών δυ­νά­με­ων, οι οποί­ες σε γε­νι­κές γραμ­μές δεν διεκ­δι­κούν φα­σι­στι­κή κα­τα­γω­γή, βρί­σκει εκεί, ένα από τα θε­με­λιώ­δη κοι­νω­νι­κο­πο­λι­τι­κά κί­νη­τρά της, ενώ ένα άλλο τής πα­ρέ­χε­ται από την πο­λι­τι­κή και ιδε­ο­λο­γι­κή κρίση του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος, που αφή­νει στρώ­μα­τα του προ­λε­τα­ριά­του χωρίς εκ­προ­σώ­πη­ση, ορ­γά­νω­ση ή συλ­λο­γι­κά μέσα άμυ­νας ενά­ντια στη νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρη επί­θε­ση, που τα κα­τα­δι­κά­ζει στην ανα­σφά­λεια και την ανερ­γία, τη μι­σθο­λο­γι­κή λι­τό­τη­τα και την απώ­λεια των κοι­νω­νι­κών κε­κτη­μέ­νων, τη φτώ­χεια και τη δυ­στυ­χία, την απελ­πι­σία και την αγα­νά­κτη­ση. Αν όμως μπο­ρεί να τρο­φο­δο­τή­σει τη ρι­ζο­σπα­στι­κο­ποί­η­ση αυτών των κοι­νω­νι­κών δυ­νά­με­ων και την ενο­ποί­η­σή τους σε ένα εθνι­κι­στι­κό και λαϊ­κι­στι­κό μπλοκ, το οποίο προ­σπα­θεί να αντι­τα­χθεί στις οι­κο­νο­μι­κές και κοι­νω­νι­κές επι­πτώ­σεις της, η ίδια δυ­να­μι­κή της διε­θνο­ποί­η­σης κα­θι­στά προ­φα­νώς αδύ­να­τη τη σύ­να­ψη μιας νέας συμ­μα­χί­ας με­τα­ξύ αυτών και του με­γά­λου κε­φα­λαί­ου, χωρίς την οποία η δη­μιουρ­γία φα­σι­στι­κών κα­θε­στώ­των είναι αδια­νό­η­τη και οι εθνι­κο-λαϊ­κι­στι­κοί σχη­μα­τι­σμοί είναι απί­θα­νο να κα­τα­λά­βουν την εξου­σία και ακόμη πιο απί­θα­νο να δια­τη­ρη­θούν σε αυτή.

Αναμ­φί­βο­λα, τα φα­σι­στι­κά κι­νή­μα­τα της δε­κα­ε­τί­ας του 1920 κα­τά­φε­ραν να σφυ­ρη­λα­τή­σουν μια συμ­μα­χία αυτού του τύπου σε ένα πα­ρό­μοιο πλαί­σιο οξεί­ας αντί­φα­σης με­τα­ξύ των συμ­φε­ρό­ντων των δια­φό­ρων τά­ξε­ων. Αλλά για να ξε­πε­ρα­στούν τα εμπό­δια, θα χρεια­στεί μια διπλή πίεση στην άρ­χου­σα τάξη, αυτή μιας ανε­πί­λυ­της κρί­σης ηγε­μο­νί­ας σε ένα δη­μο­κρα­τι­κό πλαί­σιο, και η ανά­γκη να κα­τα­φύ­γει σε ένα κα­θε­στώς εξαί­ρε­σης για να κα­τα­στρέ­ψει εντε­λώς το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα. Διπλή πίεση η οποία αυτή τη στιγ­μή δεν υπάρ­χει.

Ο μη­χα­νι­σμός του κρά­τους

Στο πλαί­σιο των δυ­τι­κο­ευ­ρω­παϊ­κών κοι­νω­νιών του 1920 και του 1930, όλα τα πο­λι­τι­κά κα­θε­στώ­τα, ανε­ξάρ­τη­τα από τις δια­φο­ρές τους, έπρε­πε επί­σης να εκτε­λέ­σουν την ίδια βα­σι­κή ερ­γα­σία: την ολο­κλή­ρω­ση της με­τά­βα­σης από τον "αντα­γω­νι­στι­κό" στον "μο­νο­πω­λια­κό" κα­πι­τα­λι­σμό και να επι­λύ­σουν την πρώτη δο­μι­κή του κρίση, που οφει­λό­ταν εν μέρει σε αυτή τη με­τά­βα­ση. Για το σκοπό αυτό, έπρε­πε να προ­βούν σε ρι­ζι­κή με­ταρ­ρύθ­μι­ση του κρά­τους, που χα­ρα­κτη­ρι­ζό­ταν από την αυ­ξα­νό­με­νη πα­ρέμ­βα­σή του στην οι­κο­νο­μι­κή και κοι­νω­νι­κή ζωή, καθώς και αυ­ξη­μέ­νη συ­γκέ­ντρω­ση της εξου­σί­ας στο εσω­τε­ρι­κό του ίδιου του κρα­τι­κού μη­χα­νι­σμού. Με μια λέξη, έπρε­πε να κάνει τη με­τά­βα­ση από το "οριο­θε­τη­μέ­νο κρά­τος" (ή φι­λε­λεύ­θε­ρο κρά­τος), που ήταν απλός εγ­γυ­η­τής της ανα­πα­ρα­γω­γής του κε­φα­λαί­ου, στο "πα­ρεμ­βα­τι­κό κρά­τος", που προ­ά­γε­ται σε πραγ­μα­τι­κό δια­χει­ρι­στή αυτής της δια­δι­κα­σί­ας (για το οποίο το κεϊν­σια­νό με­τα­φορ­ντι­κό κρά­τος θα πα­ρά­σχει το κλα­σι­κό μο­ντέ­λο).

Τα φα­σι­στι­κά κα­θε­στώ­τα δεν έχουν κάνει τί­πο­τα που να απο­τε­λεί εξαί­ρε­ση στον κα­νό­να. Ο ιστο­ρι­κός τους ρόλος ήταν να επι­τευ­χθεί αυτό το πο­λι­τι­κό έργο σε χώρες όπου δεν μπό­ρε­σε να επι­τευ­χθεί με δη­μο­κρα­τι­κές μορ­φές. Με αυτή την έν­νοια, οι φαι­νο­με­νι­κά πιο πα­ρά­λο­γες πτυ­χές αυτών των κα­θε­στώ­των θα απο­δει­χτούν τε­λι­κά λει­τουρ­γι­κές. Η κρα­το­λα­τρεία τους δεν εξυ­πη­ρέ­τη­σε λι­γό­τε­ρο τη με­τά­βα­ση σε μορ­φές κρα­τι­κής ρύθ­μι­σης του "μο­νο­πω­λια­κού" κα­πι­τα­λι­σμού από ό,τι το έκανε το ιδα­νι­κό του κρά­τους πρό­νοιας την ίδια εποχή στις αγ­γλο-σα­ξο­νι­κές χώρες. Όσο για τον άκρα­το εθνι­κι­σμό τους, θα οδη­γή­σει στην ανα­δί­πλω­ση, στον προ­στα­τευ­τι­σμό ή ακόμα και στην αυ­τάρ­κεια του συ­νό­λου των κα­πι­τα­λι­στι­κών σχη­μα­τι­σμών που ανα­πτύ­χθη­καν ως προ­οί­μιο μιας φάσης αυ­το­δύ­να­μης ανά­πτυ­ξης των κε­ντρο­ευ­ρω­παϊ­κών κα­πι­τα­λι­σμών, που κρά­τη­σε πολ­λές δε­κα­ε­τί­ες.

Αν, εκ των υστέ­ρων, φαί­νε­ται ότι αυτή ήταν η ου­σια­στι­κή ιστο­ρι­κή λει­τουρ­γία των φα­σι­στι­κών κα­θε­στώ­των, πρέ­πει απ' την άλλη να με­τρή­σου­με την από­στα­ση με­τα­ξύ της κοι­νω­νι­κό-θε­σμι­κής κα­τά­στα­σης από την οποία προ­έ­κυ­ψαν και εκεί­νης στην οποία βρί­σκε­ται ο ευ­ρω­παϊ­κός κα­πι­τα­λι­σμός σή­με­ρα. Το πρό­βλη­μα που αντι­με­τω­πί­ζει ο τε­λευ­ταί­ος σή­με­ρα είναι, κατά μία έν­νοια, ακρι­βώς το αντί­θε­το από αυτό που είχε τεθεί στο Με­σο­πό­λε­μο. Ενώ τότε το ζή­τη­μα ήταν η με­τά­βα­ση από ένα φι­λε­λεύ­θε­ρο κρά­τος σε έναν κρα­τι­κό πα­ρεμ­βα­τι­σμό, σή­με­ρα αντί­θε­τα είναι η ορ­γά­νω­ση μιας σχε­τι­κής απο­δέ­σμευ­σης του κρά­τους από τα κα­θή­κο­ντα της οι­κο­νο­μι­κής και κοι­νω­νι­κής ρύθ­μι­σης, του­λά­χι­στον σε εθνι­κό επί­πε­δο. Εξ ου και η ανα­βί­ω­ση του φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού. Ενώ οι θε­σμι­κές με­ταρ­ρυθ­μί­σεις του μη­χα­νι­σμού του εθνι­κού κρά­τους οι οποί­ες επι­χει­ρή­θη­καν στη δε­κα­ε­τία του 1930 οδή­γη­σαν σε μια συ­γκέ­ντρω­ση της εξου­σί­ας στο εσω­τε­ρι­κό αυτού του μη­χα­νι­σμού, σή­με­ρα οδη­γού­μα­στε σε ένα μοί­ρα­σμα ανά­με­σα στους υπε­ρε­θνι­κούς ορ­γα­νι­σμούς (της Ευ­ρω­παϊ­κής Ένω­σης), στους εθνι­κούς και υπο-εθνι­κούς (αυ­τούς των επαρ­χιών και των μη­τρο­πό­λε­ων). Σε ένα τέ­τοιο πλαί­σιο, η εθνι­κι­στι­κή ανα­φο­ρά είναι όλο και λι­γό­τε­ρο εύ­στο­χη, καθώς υπάρ­χει μια όλο και με­γα­λύ­τε­ρη από­στα­ση με­τα­ξύ του εθνι­κού χώρου και του χώρου της κρα­τι­κής κυ­ριαρ­χί­ας, αυτού στον οποίο ανα­πτύσ­σει τη δρα­στη­ριό­τη­τά του και από τον οποίο αντλεί τη νο­μι­μό­τη­τά του.

Με μια λέξη, οι θε­σμι­κές προ­κλή­σεις της κρί­σης και της ανα­διάρ­θρω­σης σε όλη την Ευ­ρώ­πη σή­με­ρα δεν είναι ούτε κατά διά­νοια πα­νο­μοιό­τυ­πες ούτε καν πα­ρό­μοιες με εκεί­νες που αντι­με­τω­πί­σα­με με τη δη­μιουρ­γία φα­σι­στι­κών κα­θε­στώ­των στη δε­κα­ε­τία του 1920 και 1930. Με αυτή την έν­νοια, επί­σης, μια κα­θα­ρή και απλή επα­νέκ­δο­ση του φα­σι­σμού φαί­νε­ται προ­βλη­μα­τι­κή, αν όχι αδύ­να­τη.

Συμ­βο­λι­κή κρίση

Σε σχέση όμως με τις ψυ­χο­πο­λι­τι­κές συν­θή­κες της, η τρέ­χου­σα κα­τά­στα­ση φαί­νε­ται να απο­κλί­νει λι­γό­τε­ρο από εκεί­νη η οποία οδή­γη­σε σε φα­σι­στι­κά κι­νή­μα­τα και κα­θε­στώ­τα. Στη δε­κα­ε­τία του 1920 και του 1930, όπως και σή­με­ρα, οι συν­θή­κες αυτές έχουν τις ρίζες τους σε αυτό που έχω ονο­μά­σει συμ­βο­λι­κή κρίση. Εννοώ με αυτό, τη χρό­νια αδυ­να­μία του κα­πι­τα­λι­σμού να χτί­σει και να δια­τη­ρή­σει ένα συμ­βο­λι­κό πλαί­σιο (ένα στα­θε­ρό και συ­νε­κτι­κό πλαί­σιο ανα­φο­ράς: τις ιδέες, τα ιδα­νι­κά, τους κα­νό­νες και αξίες) που επι­τρέ­πουν στα άτομα να δώ­σουν νόημα στην ύπαρ­ξή τους. Ταυ­τό­χρο­να, όμως, η δυ­να­μι­κή αυτής της κρί­σης, η οποία έκτο­τε έχει επε­κτα­θεί ση­μα­ντι­κά και έχει επι­δει­νω­θεί, έχει δη­μιουρ­γή­σει μια νέα "συλ­λο­γι­κή νο­ο­τρο­πία". Αν δεν κα­θι­στά ρι­ζι­κά αδύ­να­τη την πο­λι­τι­κή κι­νη­το­ποί­η­ση φα­σι­στι­κού τύπου, της βάζει πά­ντως σο­βα­ρά εμπό­δια.

Οι ανα­λύ­σεις της Σχο­λής της Φραν­κφούρ­της είχαν ήδη ανα­φερ­θεί εν μέρει στη σχέση με­τα­ξύ της εμ­φά­νι­σης της "αυ­ταρ­χι­κής προ­σω­πι­κό­τη­τας" (Adorno), που απο­τε­λεί την ψυ­χο­πο­λι­τι­κή βάση του φα­σι­σμού, και ορι­σμέ­νες πτυ­χές της συμ­βο­λι­κής κρί­σης, ιδιαί­τε­ρα την κα­τα­στρο­φή των πα­ρα­δο­σια­κών αρχών (πα­τριαρ­χι­κή οι­κο­γέ­νεια, εκ­κλη­σία, επαγ­γελ­μα­τι­κές ενώ­σεις κ.λπ.). Ο "φόβος της ελευ­θε­ρί­ας" (Fromm) και η τάση για την εθε­λο­ντι­κή υπο­τα­γή στην οποία στη­ρί­χθη­κε η μα­ζι­κή φα­σι­στι­κή κι­νη­το­ποί­η­ση (Ράιχ) τρο­φο­δο­τού­νταν ιδιαί­τε­ρα από το άγχος της εγκα­τά­λει­ψης που γεν­νή­θη­κε από τον κλο­νι­σμό αυτών των αυ­ταρ­χι­κών δομών. Σή­με­ρα, το ίδιο άγχος δη­μιουρ­γεί­ται από την ευ­ρύ­τε­ρη απο­διάρ­θρω­ση του κοι­νω­νι­κού ιστού και την απο­δό­μη­ση σε συμ­βο­λι­κό επί­πε­δο.

Αλλά ακρι­βώς, αν η δια­δι­κα­σία αυτή δη­μιουρ­γεί τις προ­ϋ­πο­θέ­σεις ύπαρ­ξης μιας ακρο­δε­ξιάς νο­ο­τρο­πί­ας (τρο­φο­δο­τώ­ντας τη δυ­σα­ρέ­σκεια, η οποία απο­τε­λεί τον πυ­ρή­να της), δη­μιουρ­γεί ταυ­τό­χρο­να κά­ποιες αντίρ­ρο­πες τά­σεις. Έτσι η συμ­βο­λι­κή κρίση συ­νο­δεύ­ε­ται από τη δυ­σφή­μι­ση όλων των μύθων της νε­ω­τε­ρι­κό­τη­τας, προ­κα­λώ­ντας  τη δυ­σφή­μι­ση όλων των πο­λι­τι­κο-φι­λο­σο­φι­κών "με­γά­λων αφη­γή­σε­ων", που δεν ευ­νο­ούν την κομ­μα­τι­κή κι­νη­το­ποί­η­ση, ει­δι­κά στον ολο­κλη­ρω­τι­κό φα­σι­σμό. Κατά τον ίδιο τρόπο, αυτή η κρίση έχει αιτία και συγ­χρό­νως απο­τέ­λε­σμα, την εμ­φά­νι­ση μιας αυ­το­α­να­φο­ρι­κής ατο­μι­κό­τη­τας, που θέτει τον εαυτό της σαν μέτρο όλων των πραγ­μά­των, μην ανα­γνω­ρί­ζο­ντας καμία αξία εκτός από την ηδο­νι­στι­κή αυ­το-ολο­κλή­ρω­ση, και ως εκ τού­του, απρό­θυ­μη να υπο­βλη­θεί σε συλ­λο­γι­κή πει­θαρ­χία και ακόμη λι­γό­τε­ρο σε αυ­το­θυ­σία, και με αυτή την έν­νοια πρό­θυ­μα αντιε­ξου­σια­στι­κή. Αυτός ο "φι­λε­λεύ­θε­ρος - ελευ­θε­ρια­κός" ηδο­νι­στι­κός ατο­μι­κι­σμός, που είναι το κα­θα­ρό προ­ϊ­όν της σύγ­χρο­νης κοι­νω­νι­κο­ποί­η­σης κάτω από το πρί­σμα της συμ­βο­λι­κής κρί­σης και έχει εν­σω­μα­τώ­σει κά­ποιες αξίες προ­ερ­χό­με­νες από τη "σε­ξουα­λι­κή επα­νά­στα­ση" και τα φε­μι­νι­στι­κά κι­νή­μα­τα, φαί­νε­ται, κατά μία έν­νοια, δια­με­τρι­κά αντί­θε­τος με την αυ­ταρ­χι­κή προ­σω­πι­κό­τη­τα που ευ­νο­εί τη φα­σι­στι­κή κι­νη­το­ποί­η­ση.

Προ­φα­νώς, αυτή η αυ­το­α­να­φο­ρι­κή ατο­μι­κό­τη­τα έχει πολλά ρήγ­μα­τα. Κα­ταρ­χήν, μια έλ­λει­ψη συ­νο­χής και ταυ­τό­τη­τας, μια έντο­νη ανά­γκη για ασφά­λεια που δεν την το­πο­θε­τεί -ακρι­βώς το αντί­θε­το- μα­κριά από τον πει­ρα­σμό του αυ­ταρ­χι­σμού, όταν πολ­λα­πλα­σιά­ζο­νται οι πραγ­μα­τι­κές ή φα­ντα­στι­κές εξω­τε­ρι­κές απει­λές. Έτσι βλέ­που­με ότι σε αυτό το επί­πε­δο η τω­ρι­νή πο­λι­τι­σμι­κή κρίση έχει αμ­φί­ση­μα και αντι­φα­τι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα. Από τη μία πλευ­ρά, δη­μιουρ­γεί ευ­νοϊ­κούς όρους για την απο­δο­χή μιας θε­μα­τι­κής (αν)ασφά­λειας, πα­ρακ­μια­κής και ξε­νο­φο­βι­κής, που στρώ­νει το δρόμο για τα ακρο­δε­ξιά κι­νή­μα­τα. Αλλά από την άλλη πλευ­ρά και ταυ­τό­χρο­να, το είδος της ατο­μι­κό­τη­τας που συ­νο­δεύ­ει, σαν αιτία και σαν απο­τέ­λε­σμα μαζί, αυτή τη δια­δι­κα­σία της συμ­βο­λι­κής κρί­σης πα­ρου­σιά­ζε­ται γε­νι­κά σαν εμπό­διο για την πο­λι­τι­κή κι­νη­το­ποί­η­ση, πόσο μάλ­λον για τη στρα­το­λό­γη­ση φα­σι­στι­κού τύπου. Ακόμα κι αν τα χά­σμα­τα αυτά δεν απο­κλεί­ουν να μπει κα­νείς στον πει­ρα­σμό να κα­τα­φύ­γει σε μια ταυ­το­τι­κή και αυ­ταρ­χι­κή σύ­σπα­ση, τώρα που σκλη­ραί­νουν οι κοι­νω­νι­κές συν­θή­κες της ύπαρ­ξης.

2. ΠΡΟ­Ϋ­ΠΟ­ΘΕ­ΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑ ΕΝ­ΔΕ­ΧΟ­ΜΕ­ΝΟ

ΚΡΑ­ΤΟΣ ΕΞΑΙ­ΡΕ­ΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΥ­ΡΩ­ΠΗ ΣΗ­ΜΕ­ΡΑ

Όλες οι πα­ρα­πά­νω ανα­λύ­σεις φαί­νε­ται να δεί­χνουν ότι οι προ­ϋ­πο­θέ­σεις για τη δια­δι­κα­σία της φα­σι­στι­κής κρα­τι­κής εξου­σί­ας δεν πλη­ρού­νται σή­με­ρα στην Ευ­ρώ­πη. Και αντί­θε­τα: τα ει­δι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της τρέ­χου­σας δο­μι­κής κρί­σης του κα­πι­τα­λι­σμού, κα­θι­στούν εντε­λώς απί­θα­νο το σχη­μα­τι­σμό, σε τέ­τοιες συν­θή­κες, και ως εκ τού­του την επα­νέκ­δο­ση του φα­σι­στι­κού σε­να­ρί­ου. Με αυτή την έν­νοια, εμ­φα­νί­ζε­ται ως ιστο­ρι­κά ξε­πε­ρα­σμέ­νο. Και σ' αυτό το ζή­τη­μα, η Ιστο­ρία δεν προ­ο­ρί­ζε­ται για να επα­να­λη­φθεί.

Αλλά ο φα­σι­σμός δεν είναι μα­κριά: το μόνο που χρειά­ζε­ται, είναι το κα­θε­στώς έκτα­κτης ανά­γκης που μπο­ρεί να χρη­σι­μο­ποι­ή­σει μια αστι­κή τάξη που αι­σθά­νε­ται ότι απει­λού­νται τα ζω­τι­κά της συμ­φέ­ρο­ντα, ή απλά έχει απο­τύ­χει στο έργο της για ανα­διορ­γά­νω­ση των σχέ­σε­ων εκ­με­τάλ­λευ­σης και κυ­ριαρ­χί­ας. Οι διά­φο­ρες στρα­τιω­τι­κές δι­κτα­το­ρί­ες και τα βο­να­παρ­τί­στι­κα πει­ρά­μα­τα που ση­μά­δε­ψαν την πα­γκό­σμια ιστο­ρία ανά­πτυ­ξης του κα­πι­τα­λι­σμού είναι εδώ για να μας το θυ­μί­ζουν.

Αν, παρά τη διάρ­κεια και τη σο­βα­ρό­τη­τα αυτής της κρί­σης, οι ευ­ρω­παϊ­κές αστι­κές τά­ξεις μάς έχουν ακόμη απαλ­λά­ξει από τέ­τοια κα­θε­στώ­τα, είναι επει­δή ου­σια­στι­κά πα­ρέ­μει­ναν κυ­ρί­αρ­χες της κα­τά­στα­σης, συ­νε­χί­ζο­ντας τις νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρες πο­λι­τι­κές τους για τη δια­χεί­ρι­ση της κρί­σης χωρίς να αντι­με­τω­πί­ζουν ση­μα­ντι­κά εμπό­δια ή αντί­στα­ση. Ας προ­σπα­θή­σου­με όμως να ορί­σου­με ποιοι πα­ρά­γο­ντες θα μπο­ρού­σαν, αντί­θε­τα, να τις οδη­γή­σουν στο δρόμο της αυ­ταρ­χι­κής σκλή­ρυν­σης της κυ­ριαρ­χί­ας τους. Με τη διε­θνο­ποί­η­ση του κε­φα­λαί­ου, το κέ­ντρο βά­ρους των ανη­συ­χιών της ηγε­μο­νι­κής με­ρί­δας της αστι­κής τάξης έχει σί­γου­ρα με­τα­το­πι­σθεί από τον εθνι­κό χώρο στον πα­γκό­σμιο χώρο. Είναι σε αυτό το επί­πε­δο που αντι­με­τω­πί­ζει -και θα αντι­με­τω­πί­ζει ολο­έ­να και πε­ρισ­σό­τε­ρο- τις προ­κλή­σεις και τα πιο σο­βα­ρά προ­βλή­μα­τα για να διαιω­νί­σει την κυ­ριαρ­χία της. Ανά­με­σα σε αυτά, ορι­σμέ­να ενέ­χουν τη δυ­να­τό­τη­τα να απο­στα­θε­ρο­ποι­ή­σουν την πα­γκό­σμια κα­πι­τα­λι­στι­κή, αλλά και την εσω­τε­ρι­κή τάξη σε διά­φο­ρες ευ­ρω­παϊ­κές χώρες. Ο κα­τά­λο­γος που πα­ρα­θέ­του­με πα­ρα­κά­τω δεν φι­λο­δο­ξεί να είναι εξα­ντλη­τι­κός και οι πα­ρά­γο­ντες αυτοί μπο­ρούν κάλ­λι­στα εν μέρει να συν­δυα­στούν με­τα­ξύ τους.

1) Σε πε­ρί­πτω­ση επι­δεί­νω­σης της τρέ­χου­σας διαρ­θρω­τι­κής κρί­σης (πα­ρό­ξυν­ση των αντι­φά­σε­ων της ανα­πα­ρα­γω­γής του κε­φα­λαί­ου, δη­λα­δή της υπερ­πα­ρα­γω­γής του κε­φα­λαί­ου σε όλες τις μορ­φές του), που οφεί­λε­ται στις συ­νε­χείς νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρες πο­λι­τι­κές, μπο­ρεί να κα­τα­στή­σει ανα­γκαία τη πε­ραι­τέ­ρω σκλή­ρυν­ση των συν­θη­κών εκ­με­τάλ­λευ­σης της κα­πι­τα­λι­στι­κής κυ­ριαρ­χί­ας στους πα­λιούς κε­ντρι­κούς σχη­μα­τι­σμούς, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νης και της Ευ­ρώ­πης. Αυτό θα οδη­γού­σε την αστι­κή τάξη στο να επι­τε­θεί ακόμα πιο σκλη­ρά, απ' ό,τι μέχρι στιγ­μής, στο προ­λε­τα­ριά­το. Η αμ­φι­σβή­τη­ση των υλι­κών, θε­σμι­κών, πο­λι­τι­στι­κών κα­τα­κτή­σε­ων των προη­γού­με­νων αγώ­νων, κυ­ρί­ως εκεί­νων της φορ­ντι­κής επο­χής, που μέχρι στιγ­μής είναι πε­ριο­ρι­σμέ­νη και άνισα κα­τα­νε­μη­μέ­νη σε διά­φο­ρους τα­ξι­κούς κλά­δους, θα πάρει στη συ­νέ­χεια πιο ρι­ζο­σπα­στι­κή στρο­φή, ασυμ­βί­βα­στη με τη δια­τή­ρη­ση των δη­μο­κρα­τι­κών μορ­φών κυ­ριαρ­χί­ας.

2) Σε μια κρίση του κα­πι­τα­λι­σμού που επι­δει­νώ­νε­ται, μια πι­θα­νή ανα­βί­ω­ση της μα­χη­τι­κό­τη­τας του προ­λε­τα­ριά­του, με βάση την εξέ­λι­ξη των συν­θη­κών, την ενο­ποί­η­ση της εκ­με­τάλ­λευ­σης και της κυ­ριαρ­χί­ας στον πα­γκό­σμιο χάρτη και την (ανα)σύ­ντα­ξη, επο­μέ­νως, ενός προ­λε­τα­ρια­κού δυ­να­μι­κού κι­νή­μα­τος σε αυτό το επί­πε­δο, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων των ευ­ρω­παϊ­κών σχη­μα­τι­σμών, που θα έβαζε την αστι­κή τάξη σε θέση άμυ­νας και θα υπο­νό­μευε την επι­δί­ω­ξη μιας πο­λι­τι­κής σύμ­φω­νης με τα συμ­φέ­ρο­ντά της, δεν θα μπο­ρού­σε και αυτό, παρά να έχει απο­τέ­λε­σμά την αυ­ταρ­χι­κή αντί­δρα­ση. Αυτή η εσω­τε­ρι­κή απει­λή θα έφερ­νε πιο κοντά όλες τις ιδιο­κτή­τριες τά­ξεις (την αστι­κή τάξη και τα πα­ρα­δο­σια­κά με­σαία στρώ­μα­τα) σε ένα αντι­δρα­στι­κό και αντε­πα­να­στα­τι­κό μπλοκ.

3) Η δυ­να­μι­κή της διε­θνο­ποί­η­σης του κε­φα­λαί­ου, σε συν­δυα­σμό με την εμ­βά­θυν­ση της διαρ­θρω­τι­κής κρί­σης, που θα την υπο­σκά­πτει, θα μπο­ρού­σαν να οδη­γή­σουν σε μια πο­λυ­διά­σπα­ση του πα­γκό­σμιου χώρου (της πα­γκό­σμιας αγο­ράς και του πα­γκό­σμιου συ­στή­μα­τος των κρα­τών) σε διά­φο­ρους αντί­πα­λους και αντα­γω­νι­στι­κούς πό­λους (Ευ­ρώ­πη, Βό­ρεια Αμε­ρι­κή, Νότια Αμε­ρι­κή, Κίνα, Νο­τιο­α­να­το­λι­κή Ασία κ.λπ.) - κάτι που θα ήταν μια επι­και­ρο­ποι­η­μέ­νη έκ­δο­ση των πα­ρα­δο­σια­κών εν­δοϊ­μπε­ρια­λι­στι­κών αντι­θέ­σε­ων. Ο αντα­γω­νι­σμός με­τα­ξύ αυτών των πόλων θα μπο­ρού­σε να οδη­γή­σει σε κίν­δυ­νο στρα­τιω­τι­κής αντι­πα­ρά­θε­σης ή ακόμη και σε πραγ­μα­τι­κή αντι­πα­ρά­θε­ση, κα­θι­στώ­ντας απα­ραί­τη­τη τη χρήση σκλη­ρών μέ­τρων στο εσω­τε­ρι­κό κάθε πόλου, όπως και τη βίαιη αντι­πα­ρά­θε­ση στο εξω­τε­ρι­κό (στους αντί­πα­λους πό­λους). Χρη­σι­μο­ποιώ­ντας σκλη­ρά μέτρα, θα μπο­ρού­σε να κα­τα­στεί ανα­γκαίο, ιδίως σε εκεί­νους από τους πό­λους (για πα­ρά­δειγ­μα τον ευ­ρω­παϊ­κό πόλο) οι οποί­οι θα βρί­σκο­νται σε μειο­νε­κτι­κή θέση σε αυτόν τον εντει­νό­με­νο αντα­γω­νι­σμό, ανα­γκά­ζο­ντας τις αστι­κές τά­ξεις τους να σκλη­ρύ­νουν τις εσω­τε­ρι­κές συν­θή­κες της εκ­με­τάλ­λευ­σης και της κυ­ριαρ­χί­ας καθώς στρέ­φουν στο δρόμο μιας ταυ­το­τι­κής κι­νη­το­ποί­η­σης τα λαϊκά στρώ­μα­τα γύρω από ισχυ­ρά κα­θε­στώ­τα. Με λίγα λόγια, ένα σε­νά­ριο που θυ­μί­ζει εκεί­νο που φα­ντά­στη­κε ο Τζορτζ Όρ­γου­ελ στο 1984.

4) Μια με­γά­λης κλί­μα­κας απο­στα­θε­ρο­ποί­η­ση της εγγύς πε­ρι­φέ­ρειας της Ευ­ρώ­πης (Βό­ρεια Αφρι­κή, Μέση Ανα­το­λή και Ανα­το­λι­κή Ευ­ρώ­πη), με άμε­σες απει­λές στα σύ­νο­ρά της (π.χ. με τη μορφή της μα­ζι­κής εισ­ρο­ής προ­σφύ­γων ή εμ­φυ­λί­ων πο­λέ­μων) θα μπο­ρού­σε να πα­ρά­γει το ίδιο απο­τέ­λε­σμα. Ήδη, ορι­σμέ­νες εξε­λί­ξεις βαί­νουν προς αυτή την κα­τεύ­θυν­ση, ως απο­τέ­λε­σμα των "αρα­βι­κών επα­να­στά­σε­ων", η ισλα­μι­κή πίεση κατά μήκος του τόξου από το Σαχέλ ως την Κε­ντρι­κή Ασία, η εγκα­τά­λει­ψη στην οποία βυ­θί­ζε­ται με­γά­λο μέρος του πλη­θυ­σμού της Αφρι­κής. Και πάλι, η σω­τη­ρία των ευ­ρω­παϊ­κών αστι­κών τά­ξε­ων θα μπο­ρού­σε να δια­δρα­μα­τι­στεί, με­τα­ξύ άλλων, στο επί­πε­δο της εθνι­κι­στι­κής (ή "ευ­ρω­παϊ­στι­κής" ή "φι­λο­δυ­τι­κής") και πο­λε­μι­κής κι­νη­το­ποί­η­σης του συ­νό­λου του πλη­θυ­σμού "τους", που θα υπο­στή­ρι­ζε κα­θε­στώ­τα εξαί­ρε­σης, τα οποία θα δι­καιο­λο­γού­σαν την ύπαρ­ξή τους με τη σω­τη­ρία που υπο­τί­θε­ται ότι θα εξα­σφά­λι­ζαν.

5) Τέλος, είναι σαφές ότι η εντει­νό­με­νη οι­κο­λο­γι­κή κρίση, που κα­θι­στά ακα­τάλ­λη­λες για κα­τοί­κη­ση ολό­κλη­ρες γε­ω­γρα­φι­κές πε­ριο­χές, προ­κα­λεί γε­νο­κτο­νί­ες και μα­ζι­κή με­τα­νά­στευ­ση. Καθώς η καλ­λιερ­γή­σι­μη γη σπα­νί­ζει, οι πρώ­τες ύλες και οι πηγές ενέρ­γειας ακρι­βαί­νουν και επι­δει­νώ­νουν τον αντα­γω­νι­σμό για την κυ­ριό­τη­τά τους, θα ενι­σχύ­ο­νται όλοι οι πα­ρα­πά­νω πα­ρά­γο­ντες (η επι­δεί­νω­ση της τρέ­χου­σας δο­μι­κής κρί­σης του κα­πι­τα­λι­σμού, η ανα­γκαιό­τη­τα της σκλή­ρυν­σης των όρων εκ­με­τάλ­λευ­σης και κα­πι­τα­λι­στι­κής κυ­ριαρ­χί­ας, η αυ­ξα­νό­με­νη αντι­πα­λό­τη­τα με­τα­ξύ των δια­φό­ρων πόλων της πα­γκό­σμιας συσ­σώ­ρευ­σης), ενώ επί­σης θα εγκα­θί­στα­νται κα­θε­στώ­τα εξαί­ρε­σης που θα πα­ρου­σιά­ζο­νται σαν θε­ό­σταλ­τα. Ένα σε­νά­ριο που πα­ρου­σιά­ζε­ται συχνά, και είναι εκεί­νο του "οι­κο-φα­σι­σμού."

ΣΥ­ΜΠΕ­ΡΑ­ΣΜΑ

Πρέ­πει, βέ­βαια, ακόμη να κα­θο­ρί­σου­με ποιες μορ­φές (θε­σμι­κές και ιδε­ο­λο­γι­κές) μπο­ρούν να πά­ρουν τέ­τοια κα­θε­στώ­τα εξαί­ρε­σης. Πι­θα­νώς πολ­λές και ποι­κί­λες, ανά­λο­γα με τη σχε­τι­κή ση­μα­σία των δια­φό­ρων πα­ρα­γό­ντων που τα γεν­νούν, αλλά και τη σχε­τι­κή θέση τους μέσα στην πα­γκό­σμια δια­μόρ­φω­ση στους κόλ­πους της οποί­ας δη­μιουρ­γού­νται. Είναι μάλ­λον δύ­σκο­λο να προ­βλε­φθεί, αλλά η συλ­λο­γι­κή συ­ζή­τη­ση θα μπο­ρού­σε ίσως να κι­νη­θεί προς αυτή την κα­τεύ­θυν­ση, όπως και προς εκεί­νη της κρι­τι­κής εξέ­τα­σης των προη­γού­με­νων προ­τά­σε­ων.

Αρκεί να ση­μειω­θεί ότι η ανά­λυ­ση των συν­θη­κών από τις οποί­ες μπο­ρεί να προ­κύ­ψουν τέ­τοια συ­στή­μα­τα δεί­χνουν σαφώς ότι μια πι­θα­νή αυ­ταρ­χι­κή σκλή­ρυν­ση της αστι­κής δια­κυ­βέρ­νη­σης δεν θα μπο­ρού­σε, εν πάση πε­ρι­πτώ­σει, να συμ­βεί παρά στο επί­πε­δο των κα­θε­στώ­των των κρα­τών που δια­μορ­φώ­νο­νται υπό την άμεση επιρ­ροή της πα­γκό­σμιας κα­τά­στα­σης ή στην πε­ρί­πτω­σή μας εντός της ΕΕ. Είναι ένα ακόμη ση­μείο στο οποίο η ση­με­ρι­νή κα­τά­στα­ση δια­φέ­ρει από εκεί­νη που γέν­νη­σε τους ευ­ρω­παϊ­κούς φα­σι­σμούς στο Με­σο­πό­λε­μο.

Εντός των ηπει­ρω­τι­κών συ­στη­μά­των, οι συν­θή­κες της άσκη­ση της αστι­κής κυ­ριαρ­χί­ας απο­φα­σί­ζο­νται όλο και λι­γό­τε­ρο στα διά­φο­ρα κρά­τη-μέ­λη, και όλο και πε­ρισ­σό­τε­ρο σε υπε­ρε­θνι­κά όρ­γα­να που τα κα­πε­λώ­νουν και τα κη­δε­μο­νεύ­ουν. Έτσι, είναι σύμ­φω­να με τον κα­νό­να της "τρόι­κας" (Ευ­ρω­παϊ­κή Ένωση, Ευ­ρω­παϊ­κή Κε­ντρι­κή Τρά­πε­ζα, Διε­θνές Νο­μι­σμα­τι­κό Τα­μείο), τον οποίο οι ευ­ρω­παϊ­κές κυ­βερ­νή­σεις ανα­πα­ρά­γουν σή­με­ρα. Με αυτόν τον τρόπο στε­ρεί­ται από κάθε ουσία η αντι­προ­σω­πευ­τι­κή (κοι­νο­βου­λευ­τι­κή) δη­μο­κρα­τία, έτσι όπως έχει εξε­λι­χθεί ιστο­ρι­κά ως κλα­σι­κή πο­λι­τι­κή μορφή της αστι­κής κυ­ριαρ­χί­ας, με­τα­τρέ­πο­ντας το εθνι­κό Κοι­νο­βού­λιο σε μια απλή αί­θου­σα κα­τα­γρα­φής των απο­φά­σε­ων των "τροϊ­κα­νών", ιδρύ­ο­ντας έτσι, εκ των πραγ­μά­των, ήδη μια μορφή κρά­τους εξαί­ρε­σης που προ­χω­ρά­ει κρυφά χωρίς να λέει το όνομά του. Αυτό συμ­βαί­νει ιδιαί­τε­ρα στην Ελ­λά­δα σή­με­ρα, κα­θι­στώ­ντας την ένα πει­ρα­μα­τό­ζωο που αξί­ζει ιδιαί­τε­ρης προ­σο­χής.

*Ο Alain Bihr είναι συγ­γρα­φέ­ας και πα­νε­πι­στη­μια­κός κα­θη­γη­τής στο πα­νε­πι­στή­μιο της France Conte, με ιδιαί­τε­ρη ενα­σχό­λη­ση και πλού­σιο συγ­γρα­φι­κό έργο όσον αφορά το φαι­νό­με­νο της ακρο­δε­ξιάς ιδιαί­τε­ρα στη Γαλ­λία.