Πανδημίες, υπερ-καπιταλισμός και οι αγώνες του αύριο

Η πανδημία του κορονοϊού είναι ένα σαρωτικό γεγονός που δοκιμάζει τις αντοχές των συστημάτων υγείας, και όχι μόνο, σε παγκόσμια κλίμακα. Τις επόμενες ημέρες τα επιβεβαιωμένα κρούσματα θα ξεπεράσουν τα τρία εκατομμύρια και οι νεκροί τις 200 χιλιάδες. Η πανδημία συνεχίζει να εξαπλώνεται και ο πλανήτης βρίσκεται σε μια πολυδιάστατη κρίση που προμηνύει ένα δυσοίωνο μέλλον. Συνολικά, τα μαντάτα δεν είναι καλά.

Ομως, τόσο η «συμπεριφορά» του ιού ως βιολογικού φαινομένου όσο και η αμφίβολη ικανότητα των πολύπαθων συστημάτων υγείας να αντιμετωπίσουν τις αιτίες και τις συνέπειες αυτής της πανδημίας, αλλά και των επικείμενων, υπερβαίνουν τη σφαίρα των πολιτικών δημόσιας υγείας – τουλάχιστον, όπως νοούνται και (δεν) εφαρμόζονται αυτές οι πολιτικές σήμερα. Οι διαπιστώσεις και οι καταγγελίες ότι η πανδημία δεν είναι μόνο ιατρικό ζήτημα πληθαίνουν και πλέον αποτελούν κοινό τόπο στη δημόσια συζήτηση. Αρθρα με φράσεις και τίτλους όπως «Η πιθανή συμβολή των μολυσματικών αερολυμάτων» ή «Ας αναλογιστούμε την αξία του πλανήτη» εμφανίζονται ακόμη και σε ΜΜΕ που έχουν λειτουργήσει σαν σημαιοφόροι της νεοφιλελευθεροποίησης.

Τι ακριβώς συμβαίνει; Ποιες είναι οι υποκείμενες πολιτικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές δομές που άνοιξαν τον δρόμο γι' αυτό το παγκόσμιο ξέσπασμα; Από πού προέρχονται οι πανδημίες; Είναι βιολογικά βιώσιμος ο καπιταλιστικός τρόπος ζωής μας;

Μερικά από αυτά τα ερωτήματα φωτίζει στη συνέντευξη που ακολουθεί ο θεωρητικός του αστικού χώρου, ιστορικός και πολιτικός ακτιβιστής Μάικ Ντέιβις, συγγραφέας πάνω από 20 βιβλίων, συμπεριλαμβανομένων των City of Quartz, Planet of Slums, Ecology of Fear και The Monster at Our Door: The Global Threat of Avian Flu.

Ο Μάικ Ντέιβις απάντησε γραπτά σε μια σειρά ερωτήσεων από τον ανεξάρτητο δημοσιογράφο Σαρίφ Αμπντέλ Κουντούς εκ μέρους του ηλεκτρονικού περιοδικού Mada Masr σχετικά με την πανδημία του κορονοϊού:

• Πώς οδήγησε ο συνδυασμός της καπιταλιστικής γεωργίας και της αστικοποίησης στην εμφάνιση πανδημιών; Και γιατί αυτά τα στελέχη της γρίπης εμφανίζονται γενικά στη Νοτιοανατολική Ασία;

Ορισμένοι ιοί έχουν φυσικούς χώρους αναπαραγωγής, όπως για παράδειγμα η χολέρα. Σχεδόν όλα τα κρούσματα χολέρας προέρχονται από τα ζεστά, πλούσια σε κόπρανα νερά του Κόλπου της Βεγγάλης. Αλλοι έχουν μόνιμες εστίες σε ορισμένες οικογένειες ζώων: η πανούκλα στα τρωκτικά, η γρίπη στα άγρια πτηνά, ο κίτρινος πυρετός σε πιθήκους και οι κορονοϊοί σε νυχτερίδες.

Οι γρίπες εμφανίζονται συνήθως στα νότια της Κίνας. Είναι μια ακούσια συνέπεια μιας από τις μεγαλύτερες ιστορίες επιτυχίας του πολιτισμού. Για αρκετές χιλιετίες, το γεωργικό σύστημα της νότιας Κίνας, το οποίο στη συνέχεια εξαπλώθηκε στη Νοτιοανατολική Ασία, είναι το πιο παραγωγικό στη γη, όπου οικόσιτα πουλερικά, πάπιες και κοτόπουλα εκτρέφονται μαζί με χοίρους σε ορυζώνες που παράγουν δύο σοδειές τον χρόνο. Πολλή πρωτεΐνη με διπλή δόση υδατανθράκων.

Αλλά οι πλημμυρισμένοι ορυζώνες προσελκύουν μεταναστευτικά πουλιά που συχνά μεταδίδουν νέα στελέχη γρίπης σε πάπιες και κοτόπουλα, τα οποία με τη σειρά τους μολύνουν χοίρους, ένα ζώο του οποίου το ανοσοποιητικό σύστημα μοιάζει πολύ με το δικό μας. Το άλμα από τους χοίρους στον άνθρωπο είναι εύκολο και μερικές φορές καταστροφικό. Δεδομένου ότι οι χοίροι μπορούν να προσβληθούν από γρίπη τόσο από τα πουλιά όσο και από τον άνθρωπο, μια διπλή μόλυνση μπορεί να οδηγήσει στην «αναδιάταξη» των γονιδιακών τμημάτων τους και στη δημιουργία ενός υβριδικού ιού με θνησιμότητα άγριων πτηνών που έχει επίσης ένα κλειδί για την είσοδο σε ανθρώπινα αναπνευστικά κύτταρα. Το αποτέλεσμα είναι μια πανδημία, όπως το 1918-19.

• Μπορείτε να εξηγήσετε γιατί οι ιοί RNA –όπως ο κορονοϊός– συχνά οδηγούν σε θανατηφόρες εκδηλώσεις;

Βασικά, οι ιοί είναι παρασιτικά γονίδια που καταλαμβάνουν τον γενετικό μηχανισμό των κυττάρων στα οποία εισβάλλουν για να φτιάξουν αντίγραφά τους. Οι ιοί που βασίζονται στο DNA έχουν έναν ενσωματωμένο μηχανισμό ελέγχου που εξασφαλίζει την ακριβή αντιγραφή τους, ενώ οι ιοί RNA δεν έχουν κάτι τέτοιο. Το αποτέλεσμα είναι σμήνη μεταλλαγμένων ιών με ελαφρώς διαφορετικές αρχιτεκτονικές αμινοξέων. (Φανταστείτε μια μηχανή Xerox που κάνει ένα σφάλμα σχεδόν σε κάθε αντίγραφο.) Στην πραγματικότητα, η γρίπη Α, η οποία έχει μόνο τέσσερα γονίδια (η κορόνα έχει οκτώ), είναι τόσο επιρρεπής σε σφάλματα στην αναπαραγωγή που πιθανώς βρίσκεται στο όριο της εξαφάνισης.

Με άλλα λόγια, ωθεί τον ρυθμό μετάλλαξης στα άκρα, περίπου ένα εκατομμύριο φορές πιο γρήγορα από τους ιούς ή τα κύτταρα που βασίζονται στο DNA. Η διάδοση τόσο πολλών διαφορετικών και ανακριβών εκδόσεων του γονιδιώματος δίνει τεράστιο πλεονέκτημα στην αντίσταση στο ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα, επειδή αναπόφευκτα θα προκύψουν ιοί τουλάχιστον μερικώς ανθεκτικοί στα αντισώματα που παράγονται σε προηγούμενες λοιμώξεις ή δημιουργούνται με εμβολιασμό.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η γρίπη Α αλλάζει κάθε χρόνο και συνεχίζει να πλήττει τον άνθρωπο παρά τις πολλές προηγούμενες μολύνσεις. Αυτό ονομάζεται αντιγονική μετατόπιση. Η αντιγονική μετατόπιση είναι αυτό που μόλις περιέγραψα ότι συμβαίνει όταν δύο διαφορετικοί τύποι γρίπης «ζευγαρώσουν» στο ίδιο κύτταρο και παράξουν έναν νέο ιό. Αν και η διαδικασία είναι ελαφρώς διαφορετική στους κορονοϊούς, καθώς έχουν εξίσου εξαιρετικό ταλέντο για ανασυνδυασμό και αλλαγή.

• Σε ποιο βαθμό αυτή η πανδημία ανοίγει μια ευκαιρία για την αναθεώρηση των οικονομικών συστημάτων και των πολιτικών του νεοφιλελευθερισμού; Ενα είδος αντίστροφου δόγματος σοκ;

Οπως μερικές φορές στην περίπτωση πολέμων, οι κυβερνήσεις και οι κυρίαρχες ελίτ καταφεύγουν σε συλλογικά μέτρα και εφαρμόζουν πολιτικές που προηγουμένως θεωρούνταν ριζοσπαστικές ή αντισυστημικές. Προκειμένου να διατηρηθεί η λαϊκή υποστήριξη για τις δύο μεγάλες σφαγές του περασμένου αιώνα, έγιναν σημαντικές παραχωρήσεις στην πλειονότητα της εργατικής τάξης στις συμμαχικές χώρες, συμπεριλαμβανομένων της αναγνώρισης των συνδικάτων, των συλλογικών διαπραγματεύσεων και της επέκτασης του δικαιώματος ψήφου.

Ο κρατικός καπιταλισμός του πολέμου οδήγησε επίσης στην άμεση κρατική ή στρατιωτική διαχείριση των σιδηρόδρομων και των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας. Αν και η αντιπολεμική αντιπολίτευση καταπιεζόταν, η εργασία βρήκε ωστόσο νέα ισχύ ως αντάλλαγμα για τη συμμετοχή της στη διοργάνωση της πολεμικής παραγωγής. Φυσικά, όταν τελείωσαν οι πόλεμοι, οι εταιρείες και τα τραστ προσπάθησαν να ξηλώσουν αυτές τις παραχωρήσεις και να αποκρατικοποιήσουν τις πολεμικές βιομηχανίες, ενώ τα συνδικάτα και η Αριστερά πολέμησαν για να κρατήσουν αυτά που είχαν προσωρινά κερδίσει. Γι' αυτόν τον λόγο, το 1919 εκδηλώθηκε το μεγαλύτερο απεργιακό κύμα στην Ιστορία.

Απέναντι σε πανδημίες που απειλούν την υγεία όλων των τάξεων, η σημερινή κατάσταση είναι πραγματικά αντίστοιχη. Μαζί με αχρείαστα κατασταλτικές πολιτικές, οι πανικόβλητες κυβερνήσεις εγκρίνουν επίσης κάποια προοδευτικά μέτρα, όπως η εθνικοποίηση των νοσοκομείων στην Ιρλανδία και η προσωρινή υιοθέτηση εισοδηματικής στήριξης στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα οποία προσφέρουν νέες πλατφόρμες αγώνων.

Ετσι, γινόμαστε μάρτυρες μιας πολιτικής «κούρσας εξοπλισμών» καθώς το μεγάλο κεφάλαιο και τα δεξιά κόμματα αγωνίζονται να καθορίσουν μια καπιταλιστική ατζέντα εντός της κρίσης, ενώ η Αριστερά διερευνά τις ευκαιρίες για να κερδίσει μόνιμες μεταρρυθμίσεις, όπως το Medicare for all (Καθολική ιατρική κάλυψη) στις ΗΠΑ. Αλλά το πιο σημαντικό φαινόμενο αποτελεί η επανεμφάνιση ενός μπλοκ της εργατικής τάξης που φοράει το φυλαχτό της «ιστορικής αποστολής» της.

Αναφέρομαι στον ευρύ συνασπισμό οργανωμένων εργαζομένων στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης (με επικεφαλής, στις ΗΠΑ, την ένωση νοσηλευτών) που ριζοσπαστικοποιείται από την επιδημία και μπορεί να θεωρηθεί ότι θα αναλάβει έναν ακόμη πιο ηγετικό ρόλο στους αυριανούς αγώνες για τα θεμελιώδη κοινωνικοοικονομικά δικαιώματα. Αυτή τη στιγμή, αυτοί οι εργαζόμενοι εκφράζουν παντού την κοινωνική συνείδηση της κρίσης. Ετσι, σε κάθε χώρα, οι προοδευτικοί υποχρεούνται να θέσουν ως άμεση προτεραιότητά τους την αλληλεγγύη τους με τους φροντιστές πρώτης γραμμής.

• Ποια είναι η σχέση μεταξύ των αναδυόμενων ασθενειών και της παγκόσμιας καπιταλιστικής οικονομίας, κρίνοντας από περιπτώσεις όπως ο ιός Εμπολα και τα θανατηφόρα στελέχη της γρίπης;

Θα απαριθμήσω ορισμένες περιπτώσεις:

Οι μεγάλοι εμπορικοί αλιευτικοί στόλοι και οι μεγάλες αγροτικές επιχειρήσεις, που ουσιαστικά λειτουργούν ως εργοστάσια, ανταγωνίζονται με άνισους όρους με τους τοπικούς αλιείς και τους μικρούς αγρότες. Αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι από την Τσιουάουα στο Μεξικό έως τη Λουζόν στις Φιλιππίνες έχουν εκτοπιστεί από την ξηρά (και τη θάλασσα) τα τελευταία είκοσι χρόνια. Η αστικοποίηση –η Κίνα είναι μια εξαιρετική περίπτωση– επίσης απορροφά άσκοπα καλλιεργήσιμες εκτάσεις.

Αλλά το βασικό σημείο είναι αυτό: η γεωργία των μικρών καλλιεργητών, θεμέλιο της τοπικής επισιτιστικής ασφάλειας, υποτάχθηκε ή αντικαταστάθηκε από την καπιταλιστική εξαγωγική γεωργία που υπόκειται στις διακυμάνσεις των αγορών προθεσμιακών εμπορευματικών συναλλαγών (commodity futures) και εξαρτάται από τις εισαγωγές λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων. Τα τελευταία, φυσικά, είναι παράγωγα αργού πετρελαίου και, λόγω της υπερβολικής χρήσης, καταλήγουν επικίνδυνα ποτάμια αποβλήτων που προκαλούν καρκίνο (φυτοφάρμακα) και νεκρώνουν αλιευτικές περιοχές (ο ευτροφισμός αζώτου των ποταμών, των λιμνών και των υπεράκτιων υδάτων).

• Η Διεθνής Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) του ΟΗΕ εκτιμά ότι η παγκόσμια παραγωγή τροφίμων (κυρίως σιτηρών) πρέπει να αυξηθεί κατά τουλάχιστον 50% στην επόμενη γενιά για να καλύψει την αύξηση του πληθυσμού. Πιστεύω ότι η καπιταλιστική γεωργία δεν μπορεί να επιτύχει αυτόν τον στόχο, ακόμη και με επαναστατικές εξελίξεις στις βιομηχανοποιημένες καλλιέργειες και την άρδευση με σταγόνες (στάγδην άρδευση), επειδή η παγκόσμια αγορά κατανέμει εσφαλμένα την καλλιέργεια αγροτικών προϊόντων (πάνω από τα σιτηρά βάζει το βόειο κρέας) και αποτυγχάνει να εξασφαλίσει βασικό εισόδημα σε μικρούς παραγωγούς και αγροτικούς εργάτες. Ταυτόχρονα, το κρίσιμο θεμέλιο της Πράσινης Επανάστασης της δεκαετίας του 1960 –τα εκατομμύρια γεωτρήσεων για άρδευση– καταρρέει καθώς οι υδροφορείς παντού εξαντλούνται ή δηλητηριάζονται. Κοιτάξτε το Παντζάμπ ή την κοιλάδα του Ινδού ή, εν προκειμένω, την οξεία κρίση νερού σε παγκόσμιες πόλεις όπως η Πόλη του Μεξικού ή, πρόσφατα, το Κέιπ Τάουν.
• Οι κατεστραμμένοι μικροί παραγωγοί, φυσικά, μετακινούνται σε πόλεις, πολλές από τις οποίες εξακολουθούν να διαμορφώνονται από την κληρονομιά της αποικιακής περιόδου, όταν μόνο οι ευρωπαϊκές περιοχές είχαν υπηρεσίες υγιεινής, καθαρού νερού και ιατρικής. Παρά τις δραματικές βελτιώσεις στις συνθήκες υγείας από τις προοδευτικές εθνικιστικές κυβερνήσεις στην εποχή των Νάσερ, Νεχρού και Σουκάρνο, οι συνθήκες υγείας στις παραγκουπόλεις, ειδικά στην αστική περιφέρεια, επιδεινώθηκαν δραματικά την ίδια στιγμή που οι πληθυσμοί τους εξερράγησαν.
• Η συντριπτική πλειονότητα αυτών των κατοίκων των παραγκουπόλεων εργάζεται στην άτυπη οικονομία επιβίωσης. Εχουν καταστεί, ως επί το πλείστον, περιττοί στις απαιτήσεις της καπιταλιστικής αναπαραγωγής σε παγκόσμια κλίμακα. Αυτοί οι «πλεονασματικοί/περιττοί άνθρωποι» δεν αποκλείονται από τα ιατρικά οφέλη που συχνά συνδέονται με την επίσημη απασχόληση και δεν έχουν το απαραίτητο εισόδημα για να αγοράσουν υγειονομική περίθαλψη στην αγορά. Ο εταιρικός καπιταλισμός παγκοσμίως δεν δημιουργεί πλέον θέσεις εργασίας – τελεία και παύλα.
• Στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, τα προγράμματα διαρθρωτικής προσαρμογής –οι κανόνες που επέβαλαν οι πλούσιες χώρες και οι τράπεζές τους που ανάγκασαν τα φτωχά έθνη να εγκαταλείψουν την οικονομική τους αυτονομία– επέβαλαν παντού τη μείωση των δημόσιων υπηρεσιών και συχνά την ιδιωτικοποίησή τους. Ειδικότερα, οι προϋπολογισμοί για τη δημόσια υγεία δεν ανέκαμψαν ποτέ, ούτε οι μισθοί για το προσωπικό υγείας. Επιπρόσθετα, η ζήτηση για εκπαιδευμένους γιατρούς και νοσοκόμους στη Δύση ξεζουμίζει την Καραϊβική, την Αφρική και τη Νοτιοανατολική Ασία.
• Η υγειονομική περίθαλψη, πιθανώς στην πλειονότητα των χωρών που δεν ανήκουν στην ομάδα G20, χρηματοδοτείται από δημοτικούς και περιφερειακούς προϋπολογισμούς. Τα εξαιρετικά οπισθοδρομικά φορολογικά συστήματα επιτρέπουν στις μεγάλες εταιρείες και στις τοπικές μεσαίες τάξεις να ελαχιστοποιούν ή να ξεφεύγουν από τις φορολογικές υποχρεώσεις. Πρόκειται για έναν ισχυρό διαρθρωτικό περιορισμό στην παροχή ιατρικής φροντίδας και ακόμη περισσότερο στις υποδομές υγείας. Η έλλειψη καθαρού νερού και αποχέτευσης, όπως όλοι γνωρίζουν, είναι το νούμερο ένα ζήτημα δημόσιας υγείας στον κόσμο και η μεγαλύτερη αιτία θανάτου που μπορεί να προληφθεί, ειδικά στα παιδιά.
• Τι θα μπορούσε να είναι πιο αποτρόπαιο από την περίπτωση της Ινδίας όπου ακόμη και σε φημισμένες πόλεις υψηλής τεχνολογίας, όπως η Τσενάι και η Μπανγκαλόρ, οι γυναίκες στις παραγκουπόλεις αναγκάζονται να αφοδεύουν δημόσια; Ή η επιδημία δηλητηρίασης από μόλυβδο στους σάπιους σωλήνες νερού του Flint στο Μίσιγκαν και άλλων πόλεων της Rust Belt των ΗΠΑ; Ή η εκστρατεία της Nestle και άλλων πολυεθνικών για να παρακινήσουν τις νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις να ιδιωτικοποιήσουν τα συστήματα ύδρευσης; (Οι δημόσιες τουαλέτες επί πληρωμή σε παραγκουπόλεις είναι άλλο ένα παράδειγμα κερδοσκοπίας που αναπτύσσεται ραγδαία.)
• Η Big Pharma, το μονοπώλιο των μονοπωλίων, αντανακλά την αντίφαση μεταξύ καπιταλισμού και παγκόσμιας υγείας. Οι υπερβολικές τιμές και οι πατέντες για φάρμακα που αρχικά αναπτύχθηκαν από πανεπιστήμια και άλλους δημόσιους ερευνητές αποτελούν μόνο μέρος του προβλήματος. Η Big Pharma έχει επίσης αποποιηθεί την ευθύνη για την ανάπτυξη αντιβιοτικών και αντιιικών που είναι ζήτημα ζωής ή θανάτου και που χρειαζόμαστε επειγόντως. Είναι πιο κερδοφόρο για αυτές τις εταιρείες να παράγουν σκευάσματα για την ανδρική ανικανότητα παρά να θέσουν σε κυκλοφορία μια νέα γενιά αντιβιοτικών για την καταπολέμηση του κύματος ανθεκτικών βακτηριακών στελεχών που σκοτώνουν εκατοντάδες χιλιάδες ασθενείς σε νοσοκομεία σε όλο τον κόσμο. Η Big Pharma ισχυρίζεται ότι προστατεύεται απέναντι στους αντιμονοπωλιακούς νόμους, διότι είναι η βασική κινητήρια δύναμη της φαρμακευτικής έρευνας, όταν, στην πραγματικότητα, δαπανά περισσότερο στη διαφήμιση παρά σε έρευνα και ανάπτυξη. Τα πρωτοποριακά φαρμακευτικά προϊόντα και εμβόλια που διαθέτει στην αγορά συνήθως αναπτύσσονται πρώτα σε μικρές, δυναμικές εταιρείες βιοτεχνολογίας, οι οποίες με τη σειρά τους αξιοποιούν την έρευνα από δημόσια πανεπιστήμια. Η Big Pharma, στην ουσία, είναι κερδοσκοπικός, μη παραγωγικός καπιταλισμός (rentier capitalism), ένα εμπόδιο στην αναδυόμενη επανάσταση στον βιολογικό σχεδιασμό και την παραγωγή εμβολίων.
• Τέλος και προφανέστατα, ο καπιταλισμός μας σκοτώνει απευθείας μέσω της εξαγωγής καρκινογόνων και δηλητηρίων που παράγονται από το εργοστάσιο σε ανθρώπινα περιβάλλοντα και δημόσιους χώρους.

•  Πολύ υλικό για προβληματισμό. Μπορείτε να συνοψίσετε το επιχείρημά σας;

  Κατά τη γνώμη μου, η πολιτισμική κρίση της εποχής μας ορίζεται από την αδυναμία του καπιταλισμού να δημιουργήσει εισοδήματα για την πλειονότητα της ανθρωπότητας, να παράσχει θέσεις εργασίας και σημαντικούς κοινωνικούς ρόλους, να τερματίσει τις εκπομπές αερίων από ορυκτά καύσιμα και να αξιοποιήσει τις επαναστατικές βιολογικές εξελίξεις προς όφελος της δημόσιας υγείας.

  Πρόκειται για συγκλίνουσες κρίσεις, αδιαχώριστες μεταξύ τους, και πρέπει να θεωρηθούν στο περίπλοκο σύνολό τους, όχι ως ξεχωριστά ζητήματα. Αλλά για να το θέσω σε πιο κλασική γλώσσα, ο υπερ-καπιταλισμός τού σήμερα έχει γίνει απόλυτο εμπόδιο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων που είναι απαραίτητες για την επιβίωση του είδους μας.

• • Γιατί δεν έχουμε δει καθολικό εμβόλιο για τη γρίπη; Είναι ακόμη δυνατό;

  Οι μεταλλάξεις συμβαίνουν συνήθως στις «κεφαλές» δύο έως τριών πρωτεϊνών στην επιφάνεια του ιού που του επιτρέπουν να «αγκυροβολήσει» σε ένα ανθρώπινο κύτταρο και μετά να εισέλθει. Αυτή είναι η περιοχή στην οποία στοχεύουν τα ετήσια εμβόλια. Αλλά οι «μίσχοι» αυτών των πρωτεϊνών είναι σταθεροί και δεν μεταλλάσσονται. Σχεδόν όλοι οι ερευνητές συμφωνούν ότι τα εργαλεία υπάρχουν ώστε να δημιουργήσουν ένα ευρυζωνικό εμβόλιο που αδρανοποιεί τους αμετάβλητους μίσχους, προσφέροντας έτσι γενική ανοσία έναντι όλων των στελεχών που μπορεί να διαρκέσει για χρόνια. Η έρευνα υπάρχει, αλλά η Big Pharma δεν θα αναπτύξει ούτε θα κατασκευάσει ένα τέτοιο εμβόλιο επειδή δεν είναι κερδοφόρο. (Εάν είχε τα σχέδια για ένα αυτοκίνητο που θα κρατούσε για μια ζωή, θα το κατασκεύαζε η General Motors;)

  Μετά το ξέσπασμα της γρίπης των πτηνών H5N1 το 2005, η κυβέρνηση Μπους έλαβε μέτρα για να επιταχύνει την παραγωγή, αλλά έχασε το ενδιαφέρον μετά την υποχώρηση της επιδημίας. Εκτοτε, μια χορωδία επιστημονικών φωνών τακτικά απαιτούσε να γίνει κάτι, αλλά αγνοήθηκε κατά τα χρόνια του Ομπάμα. Ωστόσο, ο σχεδιασμός εμβολίων έχει φέρει μια επανάσταση και με την αύξηση της έρευνας για την αντιμετώπιση του COVID-19 μπορεί να προκύψει ένα γενικό εμβόλιο γρίπης. Η μόνη βεβαιότητα είναι ότι δεν θα προέλθει από την Big Pharma.

  • Φαίνεται ότι ο κορονοϊός είναι λιγότερο απειλητικός για τις νεότερες ηλικιακές ομάδες. Επομένως, οι χώρες στον παγκόσμιο Νότο που γενικά έχουν νεότερους πληθυσμούς κινδυνεύουν λιγότερο από την τρέχουσα πανδημία;

  Οχι, όχι απαραίτητα. Θυμηθείτε ότι μέχρι αυτή τη φάση, ο ιός έχει κυκλοφορήσει σε πληθυσμούς όπου οι κάτω των 50 ετών γενικά τρέφονται καλά και έχουν αρκετά καλή πρόσβαση σε γιατρούς και νοσοκομεία. Αυτό σημαίνει ότι σοβαρά και κρίσιμα περιστατικά μεταξύ των νεότερων ανθρώπων εμφανίζονται κυρίως –αν και σε καμία περίπτωση αποκλειστικά– σε εκείνους με υποκείμενα προβλήματα υγείας. Αλλά τι συμβαίνει όταν το COVID-19 εξαπλωθεί σε πληθυσμούς με ελάχιστη πρόσβαση σε φάρμακα και δραματικά επίπεδα κακής διατροφής, με παραμελημένα υποκείμενα προβλήματα υγείας και με κατεστραμμένα ανοσοποιητικά συστήματα; Το ηλικιακό πλεονέκτημα θα αξίζει πολύ λιγότερο για τους φτωχούς νέους στις παραγκουπόλεις της Αφρικής και της Νότιας Ασίας.

  Υπάρχει επίσης και η πιθανότητα ότι η μαζική λοίμωξη σε παραγκουπόλεις και φτωχές πόλεις θα μπορούσε να διαφοροποιήσει τον τρόπο μόλυνσης από τον κορονοϊό και να αναμορφώσει τη φύση της νόσου. Πριν εμφανιστεί ο SARS το 2003, οι επιδημίες κορονοϊών υψηλής παθογένειας περιορίζονταν σε κατοικίδια ζώα, ιδιαίτερα στους χοίρους. Οι ερευνητές σύντομα αναγνώρισαν δύο διαφορετικές οδούς λοίμωξης: από τα κόπρανα ή το στόμα, όπου η λοίμωξη προσβάλλει το στομάχι και τον εντερικό ιστό, και μέσω του αναπνευστικού, όταν επιτίθεται στους πνεύμονες. Στην πρώτη περίπτωση, υπήρχε συνήθως πολύ υψηλή θνησιμότητα, ενώ η δεύτερη γενικά προκάλεσε ήπια περιστατικά. Ενα μικρό ποσοστό αυτών που έχουν προσβληθεί τώρα, ιδίως των περιστατικών στα κρουαζιερόπλοια, αναφέρει διάρροια και εμετό, και, για να παραθέσω μια αναφορά, «η δυνατότητα μετάδοσης SARS-CoV-2 μέσω λυμάτων, αποβλήτων, μολυσμένου νερού, συστημάτων κλιματισμού και αερολυμάτων δεν μπορεί να υποτιμάται».

  Η πανδημία έχει πλέον φτάσει στις παραγκουπόλεις της Αφρικής και της Νότιας Ασίας, όπου η μόλυνση από τα κόπρανα είναι παντού: στο νερό, στα λαχανικά που καλλιεργούνται, στο σπίτι και στον αέρα. (Ναι, οι καταιγίδες κοπράνων είναι πραγματικότητα.) Αυτό θα ευνοήσει την εντερική διαδρομή; Θα οδηγήσει, όπως στην περίπτωση των ζώων, σε περισσότερες θανατηφόρες λοιμώξεις, πιθανώς σε όλες τις ηλικιακές ομάδες;

• • Η πανδημία του κορονοϊού αποτελεί έκπληξη; Είχε προβλεφθεί; Και αν ναι, γιατί ο κόσμος φαίνεται τόσο απροετοίμαστος;

  Τίποτα δεν ήταν λιγότερο αναπάντεχο. Η επικείμενη πανδημία είχε δεσπόζουσα θέση στο μυαλό των επιδημιολόγων μετά το ξέσπασμα του SARS το 2003. Μετά την άφιξη της γρίπης των πτηνών το 2005, η κυβέρνηση των ΗΠΑ δημοσίευσε μια φιλόδοξη «Εθνική Στρατηγική για την Πανδημία Γρίπης» με βάση τη διαπίστωση ότι όλα τα επίπεδα του αμερικανικού συστήματος δημόσιας υγείας ήταν εντελώς απροετοίμαστα για μια μεγάλη έκρηξη. Μετά τον φόβο της γρίπης των χοίρων το 2009, η στρατηγική επικαιροποιήθηκε και, το 2017, μία εβδομάδα πριν από την αναγόρευση του Τραμπ, οι απερχόμενοι αξιωματούχοι του Ομπάμα και οι νεοεισερχόμενοι διαχειριστές του Τραμπ πραγματοποίησαν από κοινού μια προσομοίωση μεγάλης κλίμακας που εξέτασε την ανταπόκριση των ομοσπονδιακών υπηρεσιών και νοσοκομείων σε μια πανδημία σύμφωνα με τρία διαφορετικά σενάρια – τη γρίπη των χοίρων και τους ιούς Εμπολα και Ζίκα.

  Φυσικά, το σύστημα απέτυχε να αποτρέψει το ξέσπασμα της πανδημίας ή έστω να ισιώσει τις καμπύλες εγκαίρως. Μέρος του προβλήματος ήταν η ανίχνευση και ο συντονισμός. Ενα άλλο ήταν τα ανεπαρκή αποθέματα και οι αλυσίδες εφοδιασμού με εμφανή σημεία συμφόρησης, όπως η εξάρτηση από μερικά εργοστάσια στο εξωτερικό για την παραγωγή ζωτικού προστατευτικού εξοπλισμού. Επιπλέον, πίσω από όλα αυτά βρίσκεται η αποτυχία να αξιοποιηθούν αποφασιστικά οι επαναστατικές εξελίξεις στον βιολογικό σχεδιασμό κατά την τελευταία δεκαετία, προκειμένου να αποθηκευθεί ένα οπλοστάσιο νέων αντιιικών και εμβολίων.

  • Είναι βιολογικά βιώσιμη η καπιταλιστική παγκοσμιοποίηση;

  Μόνο με την αποδοχή μιας μόνιμης διαδικασίας διαλογής (triage) της ανθρωπότητας και καταδικάζοντας ένα μέρος του ανθρώπινου είδους σε τελική εξαφάνιση.

  Η οικονομική παγκοσμιοποίηση –δηλαδή, η επιταχυνόμενη ελεύθερη κυκλοφορία κεφαλαίων και επενδύσεων σε μια ενιαία παγκόσμια αγορά όπου η εργασία είναι σχετικά ακινητοποιημένη και στερείται την παραδοσιακή διαπραγματευτική δύναμη– διαφέρει από την οικονομική αλληλεξάρτηση που ρυθμίζεται από την καθολική προστασία των δικαιωμάτων της εργασίας και των μικρών παραγωγών. Αντ' αυτού, βλέπουμε ένα παγκόσμιο σύστημα συσσώρευσης που καταστρέφει παντού τα παραδοσιακά όρια μεταξύ ζωικών και ανθρώπινων ασθενειών, αυξάνοντας τη δύναμη των μονοπωλίων φαρμάκων, πολλαπλασιάζοντας τα καρκινογόνα απόβλητα, επιδοτώντας την ολιγαρχία και υπονομεύοντας τις προοδευτικές κυβερνήσεις που έχουν δεσμευτεί για τη δημόσια υγεία, καταστρέφοντας τις παραδοσιακές κοινότητες (βιομηχανικές και προ-βιομηχανικές) και μετατρέποντας τους ωκεανούς σε υπονόμους. Οι λύσεις της αγοράς παράγουν τις κοινωνικές συνθήκες του Ντίκενς και διαιωνίζουν την παγκόσμια ντροπή της αδυναμίας πρόσβασης σε καθαρό νερό και αποχέτευση.

  Η παρούσα κρίση αναγκάζει το κεφάλαιο, μεγάλο και μικρό, να αντιμετωπίσει την πιθανή κατάρρευση των παγκόσμιων αλυσίδων παραγωγής του και της ικανότητας συνεχώς να αναδιατάσσει την προμήθεια φτηνότερης εργασίας από το εξωτερικό. Ταυτόχρονα, αναδεικνύει σημαντικές νέες ή διευρυνόμενες αγορές εμβολίων, συστημάτων αποστείρωσης, τεχνολογιών επιτήρησης, κατ’ οίκον παράδοσης εμπορευμάτων και ούτω καθεξής. Οι συνδυασμένοι κίνδυνοι και ευκαιρίες θα οδηγήσουν σε επιμέρους διορθώσεις: νέα προϊόντα και διαδικασίες που μειώνουν τους κινδύνους για την υγεία από τη συνεχή εμφάνιση ασθενειών, ενώ ταυτόχρονα παρακινούν την περαιτέρω ανάπτυξη του καπιταλισμού της επιτήρησης. Ωστόσο, αυτές οι προστασίες σχεδόν σίγουρα θα περιοριστούν –εάν αφεθούν στις αγορές και στα αυταρχικά εθνικιστικά καθεστώτα– στις πλούσιες χώρες και στις πλούσιες τάξεις. Θα ενισχύσουν τα τείχη, δεν θα τα γκρεμίσουν, και θα εμβαθύνουν το χάσμα ανάμεσα σε δύο ανθρωπότητες: η μία με πόρους για να μετριάσει τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και των νέων πανδημιών και η άλλη με τίποτα.