Η Επανάσταση ήταν και γένους θηλυκού, το 1821

Την ανά­δει­ξη αυτών των γυ­ναι­κών απο­κα­θι­στά η ιστο­ρι­κός Βα­σι­λι­κή Λάζου, στο βι­βλίο της, με τίτλο: «1821–Γυ­ναί­κες και Επα­νά­στα­ση» (εκ­δό­σεις Διό­πτρα, 2021). Βε­βαί­ως, έχει προη­γη­θεί το βι­βλίο της Κού­λας Ξη­ρα­δά­κη, «Γυ­ναί­κες του ’21» (εκ­δό­σεις Δω­δώ­νη-1995), το οποίο επα­νεκ­δό­θη­κε από τις εκ­δό­σεις Κου­κί­δα (Αθήνα, 2021). Όπως επι­ση­μαί­νει η Λάζου, μπο­ρεί την ιστο­ρία του 1821 να την έγρα­ψαν μόνο άντρες, όμως, «στα 200 χρό­νια από την έκρη­ξη της Επα­νά­στα­σης είναι και­ρός να απο­δώ­σου­με στις γυ­ναί­κες τη θέση του συν­δη­μιουρ­γού της Ιστο­ρί­ας».

Κατά συ­νέ­πεια, ξέ­χω­ρα από τις επι­φα­νείς προ­σω­πι­κό­τη­τες και τις επώ­νυ­μες, έχει εν­δια­φέ­ρον να δούμε τον ρόλο και των μη επώ­νυ­μων γυ­ναι­κών, όλων εκεί­νων των απλών γυ­ναι­κών του λαού που πρό­σφε­ραν με άλ­λους τρό­πους, εξί­σου ανα­γκαί­ους. «Ήταν αυτό που λέμε στρα­τιω­τι­κά η επι­με­λη­τεία του αγώνα». Επει­δή, οι ένο­πλοι άν­δρες τους έλει­παν στις μάχες, αυτές έφε­ραν τα βάρη της οι­κο­γέ­νειας: καλ­λιερ­γού­σαν τα χω­ρά­φια, με­γά­λω­ναν τα παι­διά, κα­τέ­φευ­γαν σε σπη­λιές για να σω­θούν (τις λε­γό­με­νες απο­κλεί­στρες). Όμως, βοη­θού­σαν και στις πο­λιορ­κί­ες, ιδιαί­τε­ρα σε πό­λεις ή κά­στρα,  με ποι­κί­λους τρό­πους. Επί της ου­σί­ας, οι γυ­ναί­κες «ήταν τα ερ­γα­τι­κά χέρια», στα με­τό­πι­σθεν των πο­λε­μι­κών συ­γκρού­σε­ων, επι­φορ­τι­σμέ­νες με τη με­τα­φο­ρά υλι­κών για τα οχυ­ρω­μα­τι­κά έργα ή την επι­σκευή τους. Επι­πλέ­ον, πή­γαι­ναν πο­λε­μο­φό­δια στα τείχη, μά­ζευαν μπά­λες από τα κα­νό­νια, φρό­ντι­ζαν για την πε­ρί­θαλ­ψη των ασθε­νών και των τραυ­μα­τιών τυ­λί­γο­ντάς τους με επι­δέ­σμους φτιαγ­μέ­νους από τα σε­ντό­νια τους, πα­ρα­σκεύ­α­ζαν αυ­το­σχέ­δια φάρ­μα­κα, πρό­σφε­ραν ρου­χι­σμό, μα­γεί­ρευαν και με­τέ­φε­ραν τρό­φι­μα στους άν­δρες πο­λε­μι­στές και είχαν ανα­λά­βει την ανα­ζή­τη­ση τρο­φής ή κα­τα­φυ­γί­ου.

Από την άλλη, κατά τη διάρ­κεια της Επα­νά­στα­σης, ήταν οι γυ­ναί­κες και τα παι­διά, τα βα­σι­κά θύ­μα­τα που υφί­στα­ντο τη θη­ριω­δία του κα­τα­κτη­τή (σφα­γές, λε­η­λα­σί­ες, τραυ­μα­τι­σμοί, αιχ­μα­λω­σί­ες, σκλα­βο­πά­ζα­ρα, προ­σφυ­γιά, πείνα, επι­δη­μί­ες, στε­ρή­σεις, φτώ­χεια, εξα­θλί­ω­ση, κ.λπ.). Όσον αφορά την τύχη αυτών που έπε­φταν στα χέρια των αντι­πά­λων, ήταν πολ­λές φορές τρα­γι­κή. «Ο βια­σμός ήταν μόνο η πρώτη φάση των δο­κι­μα­σιών», όπως επι­ση­μαί­νει η Λάζου.

Γε­νι­κά, ο ρόλος της γυ­ναί­κας ήταν αυ­στη­ρά προ­κα­θο­ρι­σμέ­νος τις πρώ­τες δε­κα­ε­τί­ες του 19ου αιώνα, με ελά­χι­στες προ­σβά­σεις στις νέες οι­κο­νο­μι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες. Η ζωή και η δράση των γυ­ναι­κών κα­θο­ρί­ζο­νταν από γε­νι­κό­τε­ρους το­πι­κούς και τα­ξι­κούς πα­ρά­γο­ντες. Για πα­ρά­δειγ­μα, δια­φο­ρε­τι­κή ήταν η ζωή των γυ­ναι­κών στις νη­σιω­τι­κές πε­ριο­χές και δια­φο­ρε­τι­κή στις ηπει­ρω­τι­κές. Δια­φο­ρε­τι­κή στην πόλη και δια­φο­ρε­τι­κή στην ύπαι­θρο, όπως επί­σης δια­φο­ρε­τι­κή ήταν η ζωή των γυ­ναι­κών των ανώ­τε­ρων τά­ξε­ων από αυτήν των φτω­χών. Έτσι, εκεί όπου είχε ανα­πτυ­χθεί το εµπό­ριο και οι γυ­ναί­κες έρ­χο­νταν σε επαφή µε ξέ­νους πε­ρι­η­γη­τές, εµπό­ρους και ναυ­τι­κούς ή εκεί όπου οι γυ­ναί­κες συ­µμε­τεί­χαν στις πα­ρα­γω­γι­κές δρα­στη­ριό­τη­τες, η συ­μπε­ρι­φο­ρά τους ήταν δια­φο­ρε­τι­κή, απο­κτώ­ντας μια σχε­τι­κή ελευ­θε­ρία, σε αντί­θε­ση με εκεί­νες που ζού­σαν κλει­σμέ­νες και πε­ριο­ρι­σµέ­νες.

Όπως και να ’χει, εκτός ελά­χι­στων πε­ρι­πτώ­σε­ων, η πλειο­νό­τη­τα των γυ­ναι­κών δεν είχε δυ­να­τό­τη­τα πα­ρέμ­βα­σης, εξαι­τί­ας των κοι­νω­νι­κών πε­ριο­ρι­σμών, στη δια­μόρ­φω­ση της συ­νο­λι­κής δομής της ελ­λη­νι­κής κοι­νω­νί­ας. Όπως το­νί­ζει η Λάζου, «Πε­ριο­ρι­σμοί και έλ­λει­ψη μόρ­φω­σης κρα­τού­σαν ‘‘θε­ό­κλει­στε­ς’’ τις γυ­ναί­κες στο σπίτι, του­λά­χι­στον μέχρι να πα­ντρευ­τούν. Οι γάμοι κα­νο­νί­ζο­νταν από τις οι­κο­γέ­νειες. Η μόρ­φω­ση θε­ω­ρού­νταν πε­ριτ­τή […] Η γέν­νη­ση πολ­λών παι­διών σε νεαρή ηλι­κία με όλους τους κιν­δύ­νους που πε­ριέ­κλειε έφθει­ρε το γυ­ναι­κείο σώμα, όπως και η έλ­λει­ψη ασβε­στί­ου από τις πολ­λές εγκυ­μο­σύ­νες. Κα­μπού­ρες και στρα­βά πόδια από τις ρα­χί­τι­δες προ­στί­θε­ντο στις πα­ρα­μορ­φώ­σεις. Αρ­ρώ­στιες όπως η ευ­λο­γιά ση­μά­δευαν το πρό­σω­πο. Η φθορά ήταν πιο εμ­φα­νής στις γυ­ναί­κες των λαϊ­κών τά­ξε­ων που ασχο­λού­νταν με αγρο­τι­κές ερ­γα­σί­ες και συχνά υπο­σι­τί­ζο­νταν». Και συ­νε­χί­ζο­ντας, πα­ρα­τη­ρεί με εύ­στο­χο τρόπο πως «[…] οι γυ­ναί­κες βρέ­θη­καν να συμ­με­τέ­χουν με πα­θη­τι­κό τρόπο ενερ­γά στην πο­λε­μι­κή πε­ρι­πέ­τεια».

Αυτά και πολλά άλλα επι­χει­ρεί να ανα­δεί­ξει το βι­βλίο της Λάζου: να επα­να­προ­σεγ­γί­σει και να ανα­σύ­ρει από τις πηγές τη γυ­ναι­κεία πα­ρου­σία, κατά τη διάρ­κεια της Επα­νά­στα­σης του 1821, και να απο­δώ­σει στις γυ­ναί­κες τη θέση του συν­δη­μιουρ­γού της Ιστο­ρί­ας. Και επει­δή αυτό το βι­βλίο μιλά από την οπτι­κή γωνία των γυ­ναι­κών, επι­φέ­ρο­ντας ρωγ­μές στη μο­νό­πλευ­ρα έμ­φυ­λη οπτι­κή μας, γι’ αυτό και αξί­ζει να δια­βα­στεί.