Για το Σοσιαλισμό του 21ου αιώνα

1. Η πα­γί­δα του κρά­τους

Ένα φά­ντα­σμα πλα­νιέ­ται πάνω από την Ελ­λά­δα και την Ευ­ρώ­πη. Και αυτό είναι το φά­ντα­σμα της Ιστο­ρί­ας, η οποία μας καλεί να στα­θού­με στο ύψος των πε­ρι­στά­σε­ων. Θα εί­μα­στε υπό­λο­γοι στην ιστο­ρία αν, ως ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ, δεν στη­ρι­χτού­με πρω­τί­στως στις αστεί­ρευ­τες δυ­νά­μεις του λαού και δεν υλο­ποι­ή­σου­με το Πρό­γραμ­μά μας. Και δεν θα υλο­ποι­ή­σου­με το Πρό­γραμ­μά μας, εάν πέ­σου­με στην πα­γί­δα της δια­χεί­ρι­σης του κρά­τους, εάν αφο­μοιω­θού­με από αυτό και γί­νου­με ένα κόμμα του κρά­τους.

Το ερώ­τη­μα, λοι­πόν, που τί­θε­ται από τη μέχρι τώρα εμπει­ρία δια­κυ­βέρ­νη­σης από κόμ­μα­τα της Αρι­στε­ράς, είναι το ακό­λου­θο: Γιατί η συμ­με­το­χή αυτών των κομ­μά­των στην εξου­σία δεν κα­τα­λή­γει, σχε­δόν ποτέ, σε δυ­σλει­τουρ­γί­ες του κα­πι­τα­λι­στι­κού συ­στή­μα­τος και γιατί, κόμ­μα­τα με στό­χους σο­σια­λι­στι­κού με­τα­σχη­μα­τι­σμού, όταν έρ­χο­νται στην εξου­σία με­ταλ­λάσ­σο­νται;

Η απά­ντη­ση είναι απλή: Η απο­δο­χή των κα­νό­νων, από μέ­ρους των κομ­μά­των της Αρι­στε­ράς, του υπάρ­χο­ντος αστι­κού πο­λι­τι­κού παι­χνι­διού, η ιδε­ο­λο­γι­κή απο­στεί­ρω­ση, η απο­κο­πή της ηγε­σί­ας από την κοι­νω­νι­κή βάση και η αντί­λη­ψή τους για το κρά­τος, είναι οι πα­ρά­γο­ντες που τα ανα­γκά­ζουν να μη λει­τουρ­γούν αντα­γω­νι­στι­κά προς το κα­πι­τα­λι­στι­κό σύ­στη­μα και το κρά­τος και φυ­σι­κά να μη φτά­νουν ποτέ σε ρι­ζο­σπα­στι­κές ανα­τρο­πές.[1]

Αντι­θέ­τως, ένα κόμμα της Αρι­στε­ράς, όπως ο ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ, θα πρέ­πει από θέση αρχής να λει­τουρ­γεί αντα­γω­νι­στι­κά προς το αστι­κό σύ­στη­μα και την αστι­κή ιδε­ο­λο­γία, και να λει­τουρ­γεί ως αυτό που πραγ­μα­τι­κά θα πρέ­πει να είναι και ορί­ζει ο τί­τλος του: μια ορ­γά­νω­ση διε­ξα­γω­γής του τα­ξι­κού αγώνα, δη­λα­δή μια πραγ­μα­τι­κή Ρι­ζο­σπα­στι­κή Αρι­στε­ρά. Με βάση αυτήν την αρχή, αν σε μια δε­δο­μέ­νη στιγ­μή και κάτω από συ­γκε­κρι­μέ­νες συν­θή­κες ανα­λά­βει, η Αρι­στε­ρά, τη δια­κυ­βέρ­νη­ση της χώρας, δεν θα πρέ­πει σε καμία πε­ρί­πτω­ση και υπό κα­νε­νός εί­δους συν­θή­κες να ορι­στεί ως δια­χει­ρι­στής των αστι­κών υπο­θέ­σε­ων. Αντί­θε­τα, θα πρέ­πει πολύ γρή­γο­ρα να βρει για κέ­ντρο βά­ρους της τις ορ­γα­νώ­σεις δυα­δι­κής εξου­σί­ας. Στην αντί­θε­τη πε­ρί­πτω­ση μια κυ­βέρ­νη­ση στης Αρι­στε­ράς είτε θα βου­λιά­ξει είτε θα γίνει όμη­ρος των αστι­κών θε­σμών.[2] Το ση­μείο αυτό είναι απο­φα­σι­στι­κής ση­μα­σί­ας, όπως επι­ση­μαί­νει ο Αλ­του­σέρ.«Διότι ένα κομ­μου­νι­στι­κό κόμμα δεν μπο­ρεί ποτέ να μπει στην κυ­βέρ­νη­ση ενός αστι­κού κρά­τους... για να ‘’δια­χει­ρι­στεί­’’ τις υπο­θέ­σεις του αστι­κού κρά­τους. Μπαί­νει στην κυ­βέρ­νη­ση, μόνο για να δυ­να­μώ­σει τον τα­ξι­κό αγώνα και να προ­ε­τοι­μά­σει την ανα­τρο­πή του αστι­κού κρά­τους... Διότι το να είναι ‘’κόμ­μα δια­κυ­βέρ­νη­ση­ς’’ ση­μαί­νει να είναι ένακρα­τι­κό κόμμα».[3] Το οποίο ση­μαί­νει πως είτε υπη­ρε­τεί το αστι­κό κρα­τι­κό σύ­στη­μα είτε αν συγ­χω­νευ­τεί με το κρά­τος, όπως συ­νέ­βη με τις χώρες του τέως λε­γό­με­νου «σο­σια­λι­σμού», διαιω­νί­ζει την ανά­πτυ­ξη της γρα­φειο­κρα­τί­ας, ενώ αυτό που θα πρέ­πει να γίνει είναι να συμ­βάλ­λει στη συ­ντρι­βή της κρα­τι­κής εξου­σί­ας.   

Στην Αρι­στε­ρά δεν εί­μα­στε «κρα­τι­στές», όπως μας κα­τη­γο­ρούν. Ως Αρι­στε­ροί θέ­λου­με τον μα­ρα­σμό του κρά­τους και γι’ αυτό εί­μα­στε υπέρ των δη­μο­σί­ων αγα­θών, της Κοι­νω­νι­κο­ποί­η­σης και της Αυ­το­δια­χεί­ρι­σης.  Για να μπο­ρέ­σου­με, λοι­πόν, να αλ­λά­ζου­με συ­νε­χώς τους συ­σχε­τι­σμoύς των δυ­νά­με­ων υπέρ μας, δεν πρέ­πει να αντι­γρά­φου­με το ιε­ραρ­χι­κό μο­ντέ­λο του κρά­τους και βε­βαί­ως να μην ταυ­τι­ζό­μα­στε μαζί του.

2. Προς μια Γε­νι­κευ­μέ­νη Κοι­νω­νι­κή Αυ­το­δια­χεί­ρι­ση

Κατά συ­νέ­πεια, θέ­λου­με ένα Πρό­γραμ­μα, το οποίο με κα­τα­νοη­τό τρόπο θα θέτει τους βα­σι­κούς άξο­νες και θα δεί­χνει ότι ο μόνος τρό­πος για να επι­φέ­ρου­με δυ­σλει­τουρ­γί­ες στο αστι­κό κρά­τος, ώστε να μην αφο­μοιω­θού­με και να μη δια­φθα­ρού­με από αυτό, είναι οι εγ­γυ­ή­σεις ότι μόλις, η Αρι­στε­ρά, ανα­λά­βει κυ­βερ­νη­τι­κά κα­θή­κο­ντα, θα προ­χω­ρή­σει σε μέτρα υπέρ των ερ­γα­ζο­μέ­νων και της κοι­νω­νι­κής συμ­μα­χί­ας που εκ­προ­σω­πεί:

Ø  Κα­το­χυ­ρώ­νο­ντας νέους θε­σμούς λαϊ­κής συμ­με­το­χής, οι οποί­οι θα έχουν απο­φα­σι­στι­κές αρ­μο­διό­τη­τες, δε­σμευ­τι­κές για μια κυ­βέρ­νη­ση της Αρι­στε­ράς,[4] όπως είναι οι λαϊ­κές συ­νε­λεύ­σεις, τα συ­νοι­κια­κά συμ­βού­λια, τα συμ­βού­λια ερ­γα­ζο­μέ­νων και η άμεση δη­μο­κρα­τία, όπου όλοι θα έχουν πε­ριο­ρι­σμέ­νες θη­τεί­ες λει­τουρ­γί­ας είτε είναι σε κρα­τι­κές θέ­σεις (όπως οι Βου­λευ­τές, γραμ­μα­τείς κ.ά.) είτε σε κοι­νω­νι­κές είτε σε κομ­μα­τι­κές και φυ­σι­κά θα εναλ­λάσ­σο­νται. Έτσι, αν όλοι πε­ρά­σουν από την θέση του γρα­φειο­κρά­τη κα­νείς δεν θα είναι γρα­φειο­κρά­της, όπως έλεγε ο Λένιν.

Ø  Θε­σπί­ζο­ντας τον ερ­γα­τι­κό και κοι­νω­νι­κό έλεγ­χο στην πα­ρα­γω­γή, χτυ­πώ­ντας με αυτόν τον τρόπο την ερ­γο­δο­τι­κή αυ­θαι­ρε­σία και την αδια­φά­νεια. Διότι, σε μια κοι­νω­νία όπου περ­νά­με το 1/3 της ζωής μας στους χώ­ρους ερ­γα­σί­ας, δεν μπο­ρεί να υπάρ­ξει πραγ­μα­τι­κή αυ­το­κυ­βέρ­νη­ση εάν αυτή δεν είναι αυ­το­κυ­βέρ­νη­ση των κοι­νω­νών χώρων ερ­γα­σί­ας, δη­λα­δή εάν δεν υπάρ­ξει συλ­λο­γι­κή διεύ­θυν­ση της πα­ρα­γω­γής[5] και αυ­το­δια­χεί­ρι­ση.

Ø  Κα­το­χυ­ρώ­νο­ντας τις δη­μο­κρα­τι­κές και συν­δι­κα­λι­στι­κές ελευ­θε­ρί­ες στον στρα­τό, προ­ω­θώ­ντας ρή­ξεις στους θε­σμούς και τους μη­χα­νι­σμούς τους αστι­κού κρά­τους, όπως στη δη­μό­σια διοί­κη­ση, στη δι­κα­στι­κή εξου­σία και στις δυ­νά­μεις κα­τα­στο­λής με τη διά­λυ­ση των ΜΑΤ, καθώς και των άλλων ομά­δων κα­τα­στο­λής (π.χ. ΔΕΛΤΑ).

Ø  Προ­βαί­νο­ντας σε δρα­στι­κή μεί­ω­ση του χρό­νου ερ­γα­σί­ας, ως αντί­δο­το για τη μεί­ω­ση της ανερ­γί­ας, προ­βάλ­λο­ντας ταυ­τό­χρο­να την κουλ­τού­ρα του ελεύ­θε­ρου χρό­νου, ο οποί­ο­ςθα επι­τρέ­πει στους ερ­γα­ζό­με­νους να αφιε­ρώ­νουν πε­ρισ­σό­τε­ρες ώρες για ανά­παυ­ση, για προ­σω­πι­κή ανά­πτυ­ξη, για μόρ­φω­ση, για οι­κο­γε­νεια­κή δια­σκέ­δα­ση, για ψυ­χα­γω­γία και ονει­ρο­πό­λη­ση, καθώς επί­σης, για να ανα­λά­βουν από μόνοι τους τη δια­χεί­ρι­ση των δικών τους υπο­θέ­σε­ων και να μην τις ανα­θέ­τουν κάθε φορά σε εκλεγ­μέ­νους, αλλά γρα­φειο­κρα­τι­κο­ποι­η­μέ­νους αντι­προ­σώ­πους.

Ø  Προ­ω­θώ­ντας νέες μορ­φές κοι­νω­νι­κο­ποι­η­μέ­νης οι­κο­νο­μί­ας σε όλους τους το­μείς της οι­κο­νο­μι­κής ζωής, μέσω ενός σχε­δια­σμέ­νου δη­μο­κρα­τι­κού προ­γραμ­μα­τι­σμού και της γε­νι­κευ­μέ­νης κοι­νω­νι­κής αυ­το­δια­χεί­ρι­σης.[6]

Ø  Θε­σπί­ζο­ντας ένα σχο­λείο δη­μιουρ­γι­κό και ανοι­χτό στην κοι­νω­νία, κύτ­τα­ρο πο­λι­τι­στι­κής δρά­σης, το οποίο θα απο­τε­λεί κέ­ντρο ανα­φο­ράς στη συ­νοι­κία για συ­ζη­τή­σεις, δια­λέ­ξεις, εκ­θέ­σεις, τόπο συ­νά­ντη­σης πο­λι­τι­στι­κών συλ­λό­γων, συν­δι­κά­των και συ­νε­ται­ρι­σμών μαζί με τον πλη­θυ­σμό, και αυ­το­διοι­κού­με­νο από το εκ­παι­δευ­τι­κό προ­σω­πι­κό, τους γο­νείς, τους μα­θη­τές ή σπου­δα­στές και την το­πι­κή αυ­το­διοί­κη­ση. Διότι αυτό είναι παι­δεία: η εκ­παί­δευ­ση των πο­λι­τών σε αν­θρώ­πους ελεύ­θε­ρους, υπεύ­θυ­νους και ικα­νούς να απο­φα­σί­ζουν και να συμ­με­τέ­χουν στην άσκη­ση της εξου­σί­ας.

Ø  Προ­ω­θώ­ντας μια νέα πο­λι­τι­στι­κή επα­νά­στα­ση απέ­να­ντι στα πα­ρακ­μια­κά φαι­νό­με­να που επι­κρα­τούν, δη­μιουρ­γώ­ντας πα­ντού Πο­λι­τι­στι­κά Στέ­κια και Κοι­νό­τη­τες Νέων, που θα δια­θέ­τουν βι­βλιο­θή­κες, μου­σι­κή, παι­χνί­δια, ζω­γρα­φι­κή κλπ.

Τέλος, όλα τα πα­ρα­πά­νω θα κα­το­χυ­ρω­θούν από ένα νέο δη­μο­κρα­τι­κό-σο­σια­λι­στι­κό Σύ­νταγ­μα, όπου θα είναι εξα­σφα­λι­σμέ­νη η οι­κο­νο­μι­κή, κοι­νω­νι­κή και πο­λι­τι­κή ισό­τη­τα για όλους.

3. Η ιστο­ρι­κή ευ­και­ρία

Ο ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ, σε αυτή τη συ­γκυ­ρία, εκ­φρά­ζει την ανά­γκη για μια «Ιστο­ρι­κή Επα­να­συ­νά­ντη­ση» και συ­γκέ­ντρω­ση όλων των δη­μιουρ­γι­κών πο­λι­τι­κών και κοι­νω­νι­κών δυ­νά­με­ων που θέ­λουν κοι­νω­νι­κή αλ­λα­γή: την πα­ρα­δο­σια­κή και νέα ερ­γα­τι­κή τάξη, τους άνερ­γους, τη φτωχή αγρο­τιά, τους νέους, τις γυ­ναί­κες, τους επι­στή­μο­νες, τους προ­ο­δευ­τι­κούς δια­νο­ού­με­νους, τα αντι­πο­λε­μι­κά κι­νή­μα­τα, τις οι­κο­λο­γι­κές ομά­δες, τις εθνι­κές μειο­νό­τη­τες, και άλλα κοι­νω­νι­κά κι­νή­μα­τα.

Υπό αυτήν την έν­νοια, δη­μιουρ­γεί­ται η ανά­γκη για:

Ø  ένα επι­θε­τι­κό Πρό­γραμ­μα, το οποίο δεν θα είναι «ρε­α­λι­στι­κό», σύμ­φω­να με τις αστι­κές ανά­γκες, και το οποίο δεν θα κα­θο­ρί­ζε­ται από την καλή συ­μπε­ρι­φο­ρά της Αρι­στε­ράς στο αστι­κό σύ­στη­μα, αλλά θα είναι ρε­α­λι­στι­κό σύμ­φω­να με τις ανά­γκες των δυ­νά­με­ων της ερ­γα­σί­ας. Δη­λα­δή, θέ­λου­με ένα Πρό­γραμ­μα σο­σια­λι­στι­κής προ­ο­πτι­κής.

Ø  να δια­παι­δα­γω­γού­νται τα στε­λέ­χη και τα μέλη μας, ώστε να είναι πρό­τυ­πα ήθους για την κοι­νω­νία, φο­ρείς ενός νέου ανώ­τε­ρου πο­λι­τι­σμού συλ­λο­γι­κό­τη­τας και αλ­λη­λεγ­γύ­ης, προ­σπα­θώ­ντας να ανε­βά­ζουν συ­νε­χώς το μορ­φω­τι­κό επί­πε­δο τόσο το δικό τους όσο και της κοι­νω­νί­ας· που θα  αντλούν το ηθικό τους κύρος όχι από την γρα­φειο­κρα­τι­κή κα­τά­λη­ψη ηγε­τι­κών θέ­σε­ων, αλλά από τη σε­μνό­τη­τα και τις σχέ­σεις τους με την κοι­νω­νία.

Η ιστο­ρι­κή ευ­και­ρία για τον ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ και συ­νο­λι­κά για την Αρι­στε­ρά είναι να λει­τουρ­γή­σουν ως πα­ρά­δειγ­μα για μια αλ­λα­γή των συ­σχε­τι­σμών σε διε­θνές επί­πε­δο. Διότι, τέ­τοιες ευ­και­ρί­ες δεν πα­ρου­σιά­ζο­νται παρά μία ή δύο φορές στη διάρ­κεια ζωής της κάθε γε­νιάς και σε ορι­σμέ­νες πε­ρι­πτώ­σεις μπο­ρεί να μην πα­ρου­σια­στεί ούτε μία φορά. Θεωρώ ότι το δικό μας πα­ρά­δειγ­μα είναι να μπο­ρέ­σου­με να κα­τα­γρα­φού­με στην ιστο­ρία ως αυτοί που ανοί­ξα­με τον δρόμο για το Σο­σια­λι­σμό του 21ου αιώνα στην Ευ­ρώ­πη. Με λίγα λόγια, να κα­τα­γρα­φού­με στην ιστο­ρία ως ένα γε­γο­νός πα­ρό­μοιο με αυτό της Οκτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης του 1917 και της ΕΑ­Μι­κής Αντί­στα­σης.[7]

4. Για την Αυ­τό­νο­μη Κοι­νω­νία και την Άμεση Δη­μο­κρα­τία

Κατά συ­νέ­πεια, μια κυ­βέρ­νη­ση της Αρι­στε­ράς από την πρώτη στιγ­μή θα πρέ­πει να κάνει ρι­ζο­σπα­στι­κές πα­ρεμ­βά­σεις, επει­δή οι αντι­δρα­στι­κές δυ­νά­μεις θα βρί­σκο­νται σε αμυ­ντι­κή στάση και υπό αυτήν την έν­νοια μπο­ρούν να γί­νουν άμε­σες οι­κο­νο­μι­κές και θε­σμι­κές πα­ρο­χές με τη στή­ρι­ξη, πάντα, του λαϊ­κού πα­ρά­γο­ντα.   

Αυτό ση­μαί­νει ότι από πριν η Αρι­στε­ρά θα πρέ­πει να έχει δια­μορ­φώ­σει τους ανά­λο­γους πο­λι­τι­κούς και κοι­νω­νι­κούς συ­σχε­τι­σμούς δυ­νά­με­ων, καθώς επί­σης τους νέους κοι­νω­νι­κούς θε­σμούς λαϊ­κής συμ­με­το­χής, για να μπο­ρέ­σει να διεκ­δι­κή­σει την ιδε­ο­λο­γι­κή ηγε­μο­νίακαι να εγ­γυ­η­θεί ότι αυτοί οι θε­σμοίθα έχουν απο­φα­σι­στι­κές αρ­μο­διό­τη­τες. Διότι, η άμεση δη­μο­κρα­τία είναι δυ­να­τή μόνο αν υπάρ­χει απο­κέ­ντρω­ση των λει­τουρ­γιών και τα πράγ­μα­τα κα­θο­ρί­ζο­νται από γε­νι­κές συ­νε­λεύ­σεις των συλ­λο­γι­κο­τή­των, από αι­ρε­τά και ανα­κλη­τά συμ­βού­λια εκ­προ­σώ­πων, με πε­ριο­ρι­σμέ­νες θη­τεί­ες, ενώ θα εκ­προ­σω­πού­νται σε εθνι­κό επί­πε­δο, όπου οι απο­φά­σεις τους θα είναι δε­σμευ­τι­κές για μια Αρι­στε­ρή κυ­βέρ­νη­ση. Ο κα­νό­νας είναι ότι όλες οι ση­μα­ντι­κές απο­φά­σεις θα λαμ­βά­νο­νται από το λαό μέσω δη­μο­ψη­φι­σμά­των και κα­τό­πιν επαρ­κούς συ­ζή­τη­σης και επαρ­κούς ενη­μέ­ρω­σης.[8] Ως τέ­τοιοι θε­σμοί είναι, για πα­ρά­δειγ­μα, οι Κοι­νό­τη­τες Νέων, οι Πο­λι­τι­στι­κοί Σύλ­λο­γοι, οι λαϊ­κές συ­νε­λεύ­σεις, τα συ­νοι­κια­κά συμ­βού­λια, οι επι­τρο­πές ερ­γα­ζο­μέ­νων στους χώ­ρους ερ­γα­σί­ας, το κί­νη­μα για το στρα­τό, οι επι­τρο­πές κα­τα­να­λω­τών, οι επι­τρο­πές λαϊ­κής επι­μόρ­φω­σης, οι ομά­δες πρω­το­βου­λί­ας για τη διά­σω­ση του πε­ρι­βάλ­λο­ντος, οι αυ­το­δια­χει­ρι­ζό­με­νοι συ­νε­ται­ρι­σμοί λαϊ­κής βάσης και άλλα πολλά που μπο­ρούν μέσα από την εμπει­ρία να δη­μιουρ­γη­θούν, ως έμ­βρυα μιας νέας λαϊ­κής εξου­σί­ας, τα οποία θα απο­τε­λέ­σουν τις βά­σεις και τις εγ­γυ­ή­σεις σε μια στρα­τη­γι­κή με­τά­βα­σης. Εν τω με­τα­ξύ, θα δεί­χνουν εν δυ­νά­μει την εναλ­λα­κτι­κή μορφή κοι­νω­νί­ας που επι­διώ­κου­με να δη­μιουρ­γή­σου­με, αφού δεν κρι­νό­μα­στε μόνο από τους στό­χους, αλλά και από την πράξη.   

[1]Για πε­ρισ­σό­τε­ρα δες Δ. Κα­τσο­ρί­δας, Η Αντι-Ηγε­μο­νία, εκ­δό­σεις Κα­μπύ­λη/Ρηγμή, Αθήνα 2009. Επί­σης, δες το κε­φά­λαιο: «Κρά­τος, κόμμα, κοι­νω­νία και η συ­ντη­ρη­τι­κή εξέ­λι­ξη των ερ­γα­τι­κών κομ­μά­των», στο Δ. Κα­τσο­ρί­δας, ΠΑΣΟΚ: από την αλ­λα­γή στη με­τάλ­λα­ξη, εκ­δό­σεις ΚΨΜ, Αθήνα 2006, σελ. 29-37.

[2]Για πε­ρισ­σό­τε­ρα δες F. Sabado, Για την επα­να­στα­τι­κή στρα­τη­γι­κή σή­με­ρα, εκ­δό­σεις Πρω­το­πο­ρια­κή Βι­βλιο­θή­κη, Αθήνα 2006, σελ. 42.

[3]Λ. Αλ­του­σέρ, «Ση­μεί­ω­ση σχε­τι­κά με τους Ιδε­ο­λο­γι­κούς Μη­χα­νι­σμούς του κρά­τους (ΙΜΚ)», πε­ριο­δι­κό Θέ­σεις, Οκτώ­βριος-Δε­κέμ­βριος 1987, τεύ­χος 21, σελ. 44.

[4]Δ. Κα­τσο­ρί­δας, «Ως τι θέ­λου­με να κα­τα­γρα­φού­με στην Ιστο­ρία;». Το εν λόγω κεί­με­νο απο­τέ­λε­σε συμ­βο­λή στο διά­λο­γο για την Πα­νελ­λα­δι­κή Συν­διά­σκε­ψη του ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ, 30/11 έως  1 και 2/12/2012.

[5]Κ. Κα­στο­ριά­δης, Η δυ­να­τό­τη­τα μιας αυ­τό­νο­μης κοι­νω­νί­ας, εκ­δό­σεις Στά­σει Εκ­πί­πτο­ντες, χ.χ., χ.τ., σελ. 23.

[6]Μ. Ρά­πτης-Πά­μπλο, Αυ­το­δια­χεί­ρι­ση-Σο­σια­λι­σμός.Πο­λι­τι­κά Κεί­με­να, εκ­δό­σεις Ελ­λη­νι­κά Γράμ­μα­τα, Αθήνα 2006, σελ. 130 και 177.

[7]Δ. Κα­τσο­ρί­δας, «Ως τι θέ­λου­με να κα­τα­γρα­φού­με στην Ιστο­ρία;», ό.π..

[8]Για πε­ρισ­σό­τε­ρα δες Κ. Κα­στο­ριά­δης, Η δυ­να­τό­τη­τα μιας αυ­τό­νο­μης κοι­νω­νί­ας, ό.π.