20 χρόνια στο ευρώ: Η εμπέδωση του νεοφιλελευθερισμού

Ανα­λαμ­βά­νο­ντας τη συ­στη­μα­τι­κή υπο­στή­ρι­ξη των συμ­φε­ρό­ντων τους στην πε­ριο­χή, αλλά και διεκ­δι­κώ­ντας πα­ράλ­λη­λα την τα­χύ­τε­ρη εφι­κτή δική της (κα­πι­τα­λι­στι­κή) ανά­πτυ­ξη. Ανα­δεί­χτη­κε έτσι ως ο πιο έμπι­στος local partner της Δύσης στην Ανα­το­λι­κή Με­σό­γειο μετά τον Δεύ­τε­ρο Πα­γκό­σμιο Πό­λε­μο, αλλά και ως ο πιο δυ­να­μι­κός κα­πι­τα­λι­σμός στα Βαλ­κά­νια, όπως σωστά προ­έ­βλε­πε ο Πα­ντε­λής Που­λιό­που­λος κατά τη με­γά­λη «στρα­τη­γι­κή» συ­ζή­τη­ση της κομ­μου­νι­στι­κής Αρι­στε­ράς στις αρχές της δε­κα­ε­τί­ας του 1930 («Δη­μο­κρα­τι­κή ή σο­σια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση στην Ελ­λά­δα;»).

Πριν από 20 χρό­νια ο ελ­λη­νι­κός κα­πι­τα­λι­σμός συ­γκέ­ντρω­σε την προ­σο­χή του σε μια κομ­βι­κή επι­λο­γή: στη διεκ­δί­κη­ση της συμ­με­το­χής του στο κλει­στό κλαμπ της Ευ­ρω­ζώ­νης, των πιο ανα­πτυγ­μέ­νων ευ­ρω­παϊ­κών χωρών.

Ένα κοι­νω­νι­κο-πο­λι­τι­κό πρό­γραμ­μα

Από την αρχή ήταν σαφές ότι το ευρώ δεν ήταν «απλώς» ένα κοινό νό­μι­σμα, αλλά ένα κοι­νω­νι­κό-πο­λι­τι­κό πρό­γραμ­μα, όπως και μια «σι­δε­ρέ­νια» συμ­φω­νία για την επι­βο­λή του. Ήταν η εμπέ­δω­ση της νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρης επι­θε­τι­κό­τη­τας του κε­φα­λαί­ου. Με βα­σι­κό στόχο τη δρα­στι­κή διά­βρω­ση των ερ­γα­τι­κών κα­τα­κτή­σε­ων κατά την προη­γού­με­νη μακρά πε­ρί­ο­δο στην Ευ­ρώ­πη (μετά το 1945 και κυ­ρί­ως μετά το 1968…) και κατά συ­νέ­πεια τη βελ­τί­ω­ση της αντα­γω­νι­στι­κό­τη­τας των κυ­ρί­αρ­χων τά­ξε­ων της Ευ­ρω­ζώ­νης στο διε­θνή στίβο. Ασφα­λώς, τα υπο­σχό­με­να οφέλη από τη συμ­με­το­χή στην Ευ­ρω­ζώ­νη ήταν ανι­σο­με­ρή (όπως πάντα στην ιστο­ρία του κα­πι­τα­λι­σμού). Όμως ταυ­τό­χρο­να ήταν συν­δυα­σμέ­να: Δεν υπήρ­χε άλλη στρα­τη­γι­κή τα­χύ­τε­ρης κα­πι­τα­λι­στι­κής ανά­πτυ­ξης. Το απο­δει­κνύ­ει η θρη­σκευ­τι­κή προ­σή­λω­ση στο Ευρώ όλων των με­ρί­δων των Ελ­λή­νων κα­πι­τα­λι­στών αλλά και οι με­τέ­πει­τα «διευ­ρύν­σεις» της Ευ­ρω­ζώ­νης, που έγι­ναν με την οι­κειο­θε­λή προ­σπά­θεια των κυ­ρί­αρ­χων τά­ξε­ων 9 νέων χω­ρών-με­λών.

Στην Ελ­λά­δα αυτή η προ­σπά­θεια της αστι­κής τάξης, που βα­φτί­στη­κε ως «εθνι­κός στό­χος», δεν υπήρ­ξε κα­θό­λου εύ­κο­λη. Το πρώτο κύμα των νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρων αντι­με­ταρ­ρυθ­μί­σε­ων του Κων­στα­ντί­νου Μη­τσο­τά­κη είχε ανα­τρα­πεί από τη συ­στη­μα­τι­κή αντί­στα­ση του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος. Χρειά­στη­κε η προ­σαρ­μο­γή της σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας στο νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμό, με την πο­λι­τι­κή του «εκ­συγ­χρο­νι­σμού» του Κώστα Ση­μί­τη, για να τε­θούν τα θε­μέ­λια της επι­κρά­τη­σης των αντι­με­ταρ­ρυθ­μί­σε­ων που σή­με­ρα βα­ραί­νουν πάνω στη ζωή της ερ­γα­τι­κής τάξης και των ευ­ρύ­τε­ρων λαϊ­κών μαζών.

Η αρ­χι­κή υπό­σχε­ση των οπα­δών του ευρώ προ­έ­βλε­πε μια διαρ­κή πο­ρεία «ανά­πτυ­ξης», που στη συ­νέ­χεια τα οφέλη της θα δια­χέ­ο­νταν, τάχα, ανα­λο­γι­κά «προς τα κάτω», σε μια στα­θε­ρή βελ­τί­ω­ση των συν­θη­κών ζωής της κοι­νω­νι­κής πλειο­ψη­φί­ας. Σή­με­ρα γνω­ρί­ζου­με ότι το δεύ­τε­ρο σκέ­λος αυτής της υπό­σχε­σης ήταν απο­λύ­τως ψευ­δές: το με­ρί­διο των μι­σθών και των συ­ντά­ξε­ων, ως πο­σο­στό «συμ­με­το­χής» στο ΑΕΠ, έχει μειω­θεί δρα­μα­τι­κά, ενώ έχει αυ­ξη­θεί το με­ρί­διο των κερ­δών της «επι­χει­ρη­μα­τι­κό­τη­τας».

Δη­λα­δή έχει αυ­ξη­θεί το πο­σο­στό εκ­με­τάλ­λευ­σης της μι­σθω­τής ερ­γα­σί­ας. Αυτή είναι η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα της «σύ­γκλι­σης», όπως τε­λι­κά τη βιώ­νει η ερ­γα­τι­κή τάξη και οι φτω­χοί στα πεδία των μι­σθών και των συ­ντά­ξε­ων, στις ερ­γα­σια­κές σχέ­σεις και στις κοι­νω­νι­κές δα­πά­νες.

Τα πράγ­μα­τα είναι πιο πε­ρί­πλο­κα στο πρώτο σκέ­λος της υπό­σχε­σης. Ο ελ­λη­νι­κός κα­πι­τα­λι­σμός, μέσω της συμ­με­το­χής στο ευρώ, άλ­λα­ξε. Κλά­δοι πα­ρα­γω­γής που χα­ρα­κτη­ρί­ζο­νταν από τη μα­ζι­κή ερ­γα­σία (κλω­στο­ϋ­φα­ντουρ­γία, ηλε­κτρι­κές συ­σκευ­ές, αμα­ξώ­μα­τα κ.ο.κ.) με­τα­κό­μι­σαν σε χώρες με φτη­νό­τε­ρα με­ρο­κά­μα­τα ή πα­ρήκ­μα­σαν. Όμως η ση­μα­ντι­κή ανά­πτυ­ξη του τομέα των υπη­ρε­σιών είναι συν­δε­δε­μέ­νη με ανά­πτυ­ξη άλλων κλά­δων πα­ρα­γω­γής. Οι εξα­γω­γές των Ελ­λή­νων κα­πι­τα­λι­στών δί­νουν μια σαφή ει­κό­να: Προ­ϊ­ό­ντα δι­ύ­λι­σης πε­τρε­λαί­ου, φάρ­μα­κα χη­μι­κά και χρώ­μα­τα, με­ταλ­λι­κές κα­τα­σκευ­ές, βιο­μη­χα­νι­κά επε­ξερ­γα­σμέ­να τρό­φι­μα, «εμπι­στευ­τι­κά προ­ϊ­ό­ντα» (εξαρ­τή­μα­τα ερ­γα­λειο­μη­χα­νών και οπλι­κών συ­στη­μά­των) κ.ο.κ. Με την ανά­πτυ­ξη των logistics και των διε­θνών αλυ­σί­δων πα­ρα­γω­γής και εφο­δια­σμού, ο ελ­λη­νι­κός κα­πι­τα­λι­σμός είναι στε­νό­τε­ρα συν­δε­δε­μέ­νος σή­με­ρα με το «κέ­ντρο» του διε­θνούς νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρου κα­πι­τα­λι­σμού.

Κρίση

Σή­με­ρα γνω­ρί­ζου­με ότι η συμ­με­το­χή στο ανα­πτυγ­μέ­νο κλαμπ της Ευ­ρω­ζώ­νης κάθε άλλο παρά απέ­κλειε το εν­δε­χό­με­νο των κρί­σε­ων. Η κρίση του 2010 χτύ­πη­σε ιδιαί­τε­ρα σκλη­ρά τον ελ­λη­νι­κό κα­πι­τα­λι­σμό και τον υπο­χρέ­ω­σε σε υπο­χω­ρή­σεις και ανα­δι­πλώ­σεις. Όμως αυτές οι «απώ­λειες» δεν απο­δει­κνύ­ουν μια κά­ποια γε­νι­κή «κα­θυ­στέ­ρη­ση». Άλ­λω­στε η κρίση που άρ­χι­σε το 2007-08 αφο­ρού­σε το πα­γκό­σμιο «κέ­ντρο» του κα­πι­τα­λι­σμού, τις ΗΠΑ, την ΕΕ, την Ια­πω­νία κ.ο.κ., και όχι μια κά­ποια υπο­α­νά­πτυ­κτη «πε­ρι­φέ­ρεια».

Μπρο­στά σε αυτή την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα, οι αντι­δρα­στι­κές αντι­με­ταρ­ρυθ­μί­σεις στην Ευ­ρω­ζώ­νη γε­νι­κεύ­ο­νται, δεν πε­ριο­ρί­ζο­νται στο οι­κο­νο­μι­κό-κοι­νω­νι­κό ζή­τη­μα. Σή­με­ρα οι ελευ­θε­ρί­ες και τα δη­μο­κρα­τι­κά δι­καιώ­μα­τα έχουν γίνει ανέκ­δο­το σε χώρες όπως η Γαλ­λία, η Ιτα­λία κλπ που είχαν μα­κρές σχε­τι­κές πα­ρα­δό­σεις. Ο ρα­τσι­σμός έχει γίνει κα­θο­ρι­στι­κή πτυχή της ευ­ρω­παϊ­κής πο­λι­τι­κής. Ο σε­ξι­σμός κα­θο­δη­γεί αντι­δρα­στι­κές ανα­τρο­πές σε πλα­τιά κλί­μα­κα. Οι δυ­νά­μεις της ακρο­δε­ξιάς ενι­σχύ­ο­νται πα­ντού. Αυτός ο άνε­μος αντι­δρα­στι­κής αντε­πί­θε­σης είναι άρ­ρη­κτα συν­δε­δε­μέ­νος με την κομ­βι­κή πρό­θε­ση του κε­φα­λαί­ου σε ευ­ρω­παϊ­κή κλί­μα­κα να δια­τη­ρή­σει αμεί­ω­τη την επι­θε­τι­κό­τη­τά του σε βάρος των δυ­νά­με­ων της ερ­γα­σί­ας.

Πα­ρό­λα αυτά, είναι πλέον σαφές ότι βα­δί­ζου­με προς μια νέα βαθιά κρίση, πι­θα­νό­τα­τα από το 2023. Η ΕΕ θω­ρα­κί­ζε­ται μπρο­στά σε αυτή την προ­ο­πτι­κή, προ­σπα­θώ­ντας να δια­τη­ρή­σει τις θέ­σεις της μέσα στον ευ­ρύ­τε­ρο αντα­γω­νι­σμό και ει­δι­κό­τε­ρα τη σύ­γκρου­ση με­τα­ξύ των ΗΠΑ και της Κίνας. Η ανα­βάθ­μι­ση του ευ­ρω­παϊ­κού μι­λι­τα­ρι­σμού, με πρω­το­πό­ρο το ρόλο του γαλ­λι­κού κρά­τους, δεί­χνει την πρό­θε­ση του ευ­ρω­παϊ­κού ιμπε­ρια­λι­σμού να αγω­νι­στεί σκλη­ρά για κάθε σπι­θα­μή της διε­θνούς επιρ­ρο­ής του.

Μπρο­στά σε αυτές τις ζο­φε­ρές προ­ο­πτι­κές, οι κυ­ρί­αρ­χες τά­ξεις στην Ευ­ρώ­πη δεν κα­θο­ρί­ζο­νται σή­με­ρα από την αυ­το­πε­ποί­θη­ση που είχαν 20 χρό­νια πριν. Τμή­μα­τά τους μπαί­νουν στους «πει­ρα­σμούς» των προ­στα­τευ­τι­κών πο­λι­τι­κών (όπως οι ΗΠΑ επί Τραμπ), δη­λα­δή στην προ­τε­ραιό­τη­τα του «ο σώζων εαυτό σω­θή­το». Όμως αυτά δεν είναι κυ­ρί­αρ­χα. Τα 20 χρό­νια ευ­ρω­παϊ­κής «ολο­κλή­ρω­σης» έχουν χτί­σει αλ­λη­λο­δια­πλο­κές και συν­δέ­σεις που δεν είναι εύ­κο­λο να υπο­τι­μη­θούν. Η κυ­ρί­αρ­χη τάση είναι ότι θα δώ­σουν την επό­με­νη μάχη μέσα από τις πραγ­μα­τι­κό­τη­τες που έχει δια­μορ­φώ­σει η εποχή του ευρώ.

Απα­ντή­σεις της Αρι­στε­ράς

Οι βα­ριές συ­νέ­πειες της παν­δη­μί­ας έχουν ανα­δεί­ξει τον επεί­γο­ντα χα­ρα­κτή­ρα της ανα­τρο­πής των νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρων πο­λι­τι­κών, δη­λα­δή των συ­γκε­κρι­μέ­νων πο­λι­τι­κών με τις οποί­ες δρουν οι κυ­ρί­αρ­χες τά­ξεις διε­θνώς. Η ελ­λη­νι­κή εμπει­ρία του 2015 έχει απο­δεί­ξει ότι η εκ­πλή­ρω­ση του κα­θή­κο­ντος αυτού δεν είναι εφι­κτή αν δεν συν­δυα­στεί με την έξοδο από το ευρώ, μια ρι­ζο­σπα­στι­κή πο­λι­τι­κή σύ­γκρου­σης με την Ευ­ρω­ζώ­νη και την ΕΕ. Αυτή η πο­λι­τι­κή δεν είναι δυ­να­τόν να εμπνέ­ε­ται από το ιστο­ρι­κό πα­ρελ­θόν και να επι­χει­ρεί να «συμ­βου­λεύ­σει» τους κα­πι­τα­λι­στές για μια κά­ποια υπο­θε­τι­κή τα­χύ­τε­ρη και ασφα­λέ­στε­ρη (κα­πι­τα­λι­στι­κή) ανά­πτυ­ξη. Κα­νείς δεν δι­καιού­ται να υπο­βαθ­μί­ζει το γε­γο­νός ότι ακόμα και χώρες και λαοί που πά­λε­ψαν με το όπλο στο χέρι για εθνι­κή ανε­ξαρ­τη­σία, λαϊκή κυ­ριαρ­χία και αυ­τό­κε­ντρη ανά­πτ­ξη (όπως η Κίνα και το Βιετ­νάμ), υπο­χρε­ώ­θη­καν κατά τις προη­γού­με­νες δε­κα­ε­τί­ες σε δρα­μα­τι­κές «στρο­φές», και σή­με­ρα έχουν πλή­ρως αφο­μοιω­θεί στις δια­δι­κα­σί­ες της νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρης κα­πι­τα­λι­στι­κής πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης.

Από τη σκο­πιά της ερ­γα­τι­κής τάξης και των λαϊ­κών μαζών, τα άμεσα κα­θή­κο­ντα της ανα­τρο­πής του νε­ο­φι­λε­λευ­θε­ρι­σμού είναι πλέον άρ­ρη­κτα δε­μέ­να με την πο­λι­τι­κή αμ­φι­σβή­τη­σης/σύ­γκρου­σης απέ­να­ντι στις ιδρυ­τι­κές/ταυ­το­τι­κές Συν­θή­κες που κα­θο­ρί­ζουν τα δεσμά του ευρώ και της ΕΕ. Και μια τέ­τοια πο­λι­τι­κή δεν είναι δυ­να­τόν να ξε­δι­πλω­θεί απο­τε­λε­σμα­τι­κά παρά μόνο αν κα­θο­δη­γεί­ται από μια σκλη­ρή αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κή στρα­τη­γι­κή και τη διεκ­δί­κη­ση της σο­σια­λι­στι­κής απε­λευ­θέ­ρω­σης της ερ­γα­τι­κής τάξης. Όλοι οι αντι­κει­με­νι­κοί πα­ρά­γο­ντες που απο­τε­λούν προ­ϋ­πο­θέ­σεις γι’ αυτό το ιστο­ρι­κό βήμα έχουν υπε­ρω­ρι­μά­σει. Η κρί­σι­μη κα­θυ­στέ­ρη­ση αφορά τον υπο­κει­με­νι­κό πα­ρά­γο­ντα: τόσο ως προς τη δια­μόρ­φω­ση των ανα­γκαί­ων πο­λι­τι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων και κομ­μά­των της ρι­ζο­σπα­στι­κής Αρι­στε­ράς, όσο και ως προς το «μπό­λια­σμα» των συ­γκε­κρι­μέ­νων αγώ­νων των ερ­γα­τών και της νε­ο­λαί­ας με αυτή την ανα­ντι­κα­τά­στα­τη πλέον στρα­τη­γι­κή προ­ο­πτι­κή.

Η όξυν­ση της εκ­με­τάλ­λευ­σης και της κα­τα­πί­ε­σης εγκυ­μο­νεί πε­ρί­ο­δο ανα­τρο­πών. Όπως πάντα, αυτές θα αρ­χί­ζουν σε εθνι­κό επί­πε­δο, σπά­ζο­ντας τους κάθε φορά «αδύ­να­μους κρί­κους», αλλά η στα­θε­ρή νίκη τους θα μπο­ρεί να δια­σφα­λι­στεί μόνο μέσω της επέ­κτα­σής τους στο διε­θνι­κό πεδίο. Αυτό είναι το νόημα της ιστο­ρι­κής πε­ριό­δου που άνοι­ξε στην Ευ­ρώ­πη με τη θε­σμο­θέ­τη­ση του ευρώ.