Ελαστική εργασία και ελαστική συνείδηση(;)-Μέρος Ι&ΙΙ

Με λίγα λόγια, ο νεοφιλελευθερισμός, ως μεταβατικό πρόγραμμα του αστισμού, μπόρεσε και κυριάρχησε επειδή οι εκπρόσωποί του κατάλαβαν αυτό που δεν μπορούν να καταλάβουν οι αριστεροί: το ζήτημα της ψυχολογίας και της ιδεολογικής ηγεμονίας.

Ουσιαστικά, ο νεοφιλελευθερισμός αποτέλεσε την απάντηση του κεφαλαίου και του κράτους, το οποίο εκφράζει τα συνολικά και μακροπρόθεσμα συμφέροντα του κεφαλαίου, απέναντι στη μεγάλη ισχύ που είχαν αποκτήσει οι εργαζόμενες τάξεις, οι συνδικαλιστικές και πολιτικές τους οργανώσεις και τα άλλα κοινωνικά κινήματα στη διάρκεια της περιόδου 1960-1970.

Η απάντηση του κεφαλαίου ήταν η αναδιάρθρωση, οι ευέλικτες μορφές εργασίας, η εργασιακή απορρύθμιση και η αποδυνάμωση του συνδικαλιστικού κινήματος, δηλαδή η ήττα των κινημάτων. Οι εργασιακές σχέσεις άλλαξαν χαρακτήρα, οι συλλογικές διεκδικήσεις και η συνδικαλιστική δράση απαξιώθηκαν ως απολιθώματα του παρελθόντος και η προσωπική ανέλιξη έγινε καθεστώς. Η χειρωνακτική εργασία επίσης απαξιώθηκε επειδή ήταν «βρόμικη», ενώ ο λεγόμενος τριτογενής τομέας ήταν το βασικό όχημα για την επίτευξη της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης (ελαστικοποίηση ωραρίων, μειωμένες αποδοχές, διπλές δουλειές για συμπλήρωση του μισθού κλπ.).

Όμως, η ιδεολογία μέσω της οποίας επικράτησαν όλα αυτά ήταν ο ατομισμός, ο καταναλωτισμός και γενικά η ατομική πρωτοβουλία.

Έτσι, ο νεοφιλελευθερισμός, ως πολιτικό και οικονομικό πρόγραμμα, κατάφερε, με τον δικό του τρόπο, να ενισχύσει και να εκφράσει τα βαθύτερα συναισθήματα και τις επιθυμίες των μαζών, ενισχύοντας αυτό το οποίο ήδη μαθαίνουμε από την παιδική μας ηλικία και βιώνουμε καθημερινά: τον ατομισμό, τον ανταγωνισμό και τον καταναλωτισμό. Στηρίχτηκε πάνω στην αδυναμία της Αριστεράς να εξάψει τη φαντασία και να αφυπνίσει τον ενθουσιασμό των ανθρώπων, αφήνοντας στον αντίπαλο να θίγει τις εσώτερες χορδές τους με στρεβλούς τρόπους. Ως πρόταγμα αναδείχτηκε το «να περνάμε καλά» και το «να πιάσουμε την καλή», καθώς επίσης όλα τα συμπαρομαρτούντα του νέου τρόπου ζωής: οι πιστωτικές κάρτες και τα δάνεια, η άνθηση του life style και της ατομικής ευημερίας, η εθνική μαγκιά, το χρηματιστήριο, η νυχτερινή διασκέδαση ως μέσο επίδειξης και στιλ, η εκγύμναση, ο ναρκισσισμός, η σεξουαλική ηδονή, τα κέντρα ομορφιάς, τα τατουάζ, τα ροζ τηλέφωνα, η καριέρα, η υπέρμετρη χρήση του διαδικτύου, η διαφήμιση και γενικά ο καταναλωτισμός.

Όλα λοιπόν αυτά, και ανάλογα με το τι ταίριαζε στον καθένα, έγιναν το ατομικό σήμα κατατεθέν, παράλληλα με την καλλιέργεια μιας αίσθησης του ανικανοποίητου. Εγκλωβιστήκαμε σε μια πληθώρα πραγμάτων που πρέπει να καταναλωθούν, σύμφωνα με τις επιταγές και τις επιθυμίες του ατομικού «Εγώ» μας.

Ο ελληνικής καταγωγής σουρεαλιστής ποιητής Νίκολας Κάλας, σε γράμμα του στον Μιχάλη Ράπτη (Πάμπλο), υπενθυμίζει τη θέση του Β. Ράιχ, σχετικά με το γιατί το πιο προοδευμένο προλεταριάτο του κόσμου, το γερμανικό, αποδέχτηκε ή δεν αντιστάθηκε αρκετά αποτελεσματικά στον ναζισμό. Η ερμηνεία του Ράιχ είναι ότι αυτό συνέβη επειδή η αστική τάξη μπόρεσε και πρόσφερε, στην εργατική τάξη, κάποια οικονομικά πλεονεκτήματα που ταυτόχρονα τα εξωράιζε με ηθικές ή αισθητικές αξίες, επιδείξεις κλπ. Ψυχολογικά η προσαρμογή πραγματοποιήθηκε γιατί η φασιστική ηθική ζητούσε ταυτόχρονα μια υποταγή που περιόριζε τη σεξουαλική ελευθερία. «Έτσι, στο όνομα μιας ηθικής του υπερεγώ, η απαγόρευση γινόταν ένα αξίωμα που απέτρεπε επίσης την επανάσταση ενάντια στην οικονομική καταπίεση και όχι μόνο την επανάσταση τη σεξουαλική». Ο Κάλας, από αυτήν την προσέγγιση του Ράιχ, συνάγει το συμπέρασμα ότι «αυτός ο μηχανισμός δεν είναι απαραιτήτως το αποτέλεσμα του καθαυτό φασισμού αλλά μπορεί να προωθείται από κάθε αντιδραστική κυβέρνηση που ξέρει να εμπνέει τις μάζες».       

Τηρουμένων των αναλογιών, κάτι παρόμοιο βλέπουμε και με τη διαδικασία επικράτησης του νεοφιλελευθερισμού. Κατάφερε και πέρασε την ιδεολογία και ψυχολογία της ατομικοποίησης στην οργάνωση της εργασίας και γενικά σε όλο το κοινωνικό σώμα.

Η έκρηξη του λεγόμενου τριτογενούς τομέα της οικονομίας, μαζί με τις τράπεζες, τις ΔΕΚΟ και τον στενό δημόσιο τομέα, οι οποίοι φαίνονταν πιο «καθαροί» από τον δευτερογενή τομέα (βιομηχανία, βιοτεχνία, κατασκευές), στον οποίο οι εργαζόμενοι μπορούσαν να «συμμετέχουν» πιο «δημιουργικά», όπου οι επιστάτες εξωραΐστηκαν και βαφτίστηκαν «υπεύθυνοι τμημάτων» ή μάνατζερ, και ο καθένας έβλεπε τον εαυτό ως μονάδα που θα βελτίωνε τη θέση του εναντίον όλων των υπολοίπων, δημιούργησε το έδαφος για την απαξίωση της συλλογικότητας και του συνδικαλισμού.

Η έλλειψη ιστορικής μνήμης και συλλογικής ταυτότητας, ιδιαίτερα στην τότε νέα γενιά, ο ανταγωνισμός αντί της αλληλεγγύης, το γλείψιμο, η ρουφιανιά, ο καριερισμός και η έκπτωση των αξιών, φυσικοποιήθηκαν και έπαψαν να θεωρούνται κατάπτυστα και ταξική προδοσία.

Ο συνδυασμός όλων των παραπάνω ήταν οι παράγοντες που βοήθησαν στη νίκη του κεφαλαίου επί της εργασίας. Επιπρόσθετα, με την επικράτηση του νεοφιλελευθερισμού μεγάλωσαν δυο γενιές ανθρώπων, οι οποίες γαλουχήθηκαν να σκέφτονται από τη σκοπιά του ταξικού αντιπάλου, ενώ η σημερινή γενιά, η οποία δεν έχει την εμπειρία των κατακτήσεων του παρελθόντος, προσαρμόζεται εύκολα στην εργασιακή ευελιξία, δείχνοντας σε πολλές περιπτώσεις και αδιαφορία για τη συλλογική δράση. Της είναι ξένη. Γι’ αυτό, πολλές φορές, μας κάνει εντύπωση γιατί η κοινωνία, ακόμη και οι τοπικές κοινωνίες, δεν προβαίνουν σε μαζική αντίσταση σε φαινόμενα κλεισίματος επιχειρήσεων και απολύσεων. Ή διερωτόμαστε, πώς γίνεται στις απεργίες να συμμετέχουν κυρίως οι μεγαλύτεροι σε ηλικία ενώ οι νεότεροι να απέχουν, όταν ιστορικά συνέβαινε το αντίθετο. Διότι η κοινωνική συμμετοχή περιλαμβάνει σχέδιο, στόχο, δράσεις και αλληλεπίδραση με τους άλλους με σκοπό να επηρεάσουν πλευρές της δημόσιας ζωής. Όμως, η συλλογική δράση έχει κόστος. Χάνεις ελεύθερο χρόνο και είναι ψυχοφθόρα, και ο εργαζόμενος δεν το θέλει αυτό. Το βαριέται. Ξέχωρα που έχουν τρωθεί τα κοινωνικά πρότυπα (π.χ. τα συνδικάτα έχουν απαξιωθεί, καθώς επίσης και το πρότυπο του συνδικαλιστή).

Το αποτέλεσμα είναι να έχουν μειωθεί τα κοινωνικά αντανακλαστικά, να κυριαρχεί η παραίτηση από την πολιτική και κοινωνική δράση σαν κάτι παρωχημένο, και να συνηθίζουμε στην κάθε αυθαιρεσία, εκφράζοντας μόνο τη συμπόνια μας για τα θύματα, ευχόμενοι να μην είμαστε «εμείς» οι επόμενοι. Μπορεί, βέβαια, να προκαλούν θλίψη τα διάφορα φαινόμενα αυθαιρεσιών, κλείσιμο επιχειρήσεων, απολύσεων κλπ., αλλά γρήγορα ξεχνιούνται και υπάρχει επιστροφή στην «κανονικότητα».

Αυτή η ψυχολογία και αυτές οι πρακτικές δεν αλλάζουν από τη μια μέρα στην άλλη. Είναι αφέλεια να πιστεύουμε ότι επειδή διαψεύστηκαν οι προσδοκίες και η κοινωνία φτωχοποιείται και υποφέρει θα υπάρχει εύκολη επιστροφή στο συλλογικό. Η λογική του «όσο χειρότερα τόσο καλύτερα» έχει αποδειχτεί λάθος.

Η ταξική συνείδηση των δυνάμεων της εργασίας δεν υπάρχει έτσι και αλλιώς, λόγω της εργασιακής εκμετάλλευσης ούτε λόγω της χειροτέρευσης της κοινωνικής κατάστασης (π.χ. φτώχεια, ανεργία, μετανάστευση κλπ.).

Ίσως, η ταξική συνείδηση να βρίσκεται σε «παρωχημένα» θέματα και σε καθημερινά ζητήματα, τα οποία όμως απασχολούν τον κόσμο της εργασίας και όχι στις μεγάλες πολιτικές αναλύσεις και αποκαλύψεις που κάνει η Αριστερά. Χωρίς να υποτιμάμε τις πολιτικές και θεωρητικές αναλύσεις, υπάρχει ταυτόχρονα η αναγκαιότητα, από μέρους της Αριστεράς, να βρει μέσω ποιων στοιχείων θα μπορούσε να διαμορφωθεί η ταξική συνείδηση, να την αναπτύξει με βάση τις δοσμένες μορφές της, να την αποσαφηνίσει και να την προωθήσει. Σχετικά με αυτό θα επανέλθουμε. 

ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ και ΤΑΞΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

του Δημήτρη Κατσορίδα

Μια από τις αιτίες της ήττας των σοσιαλιστικών ιδεών είναι η έλλειψη μιας μαρξιστικής πολιτικής ψυχολογίας, η οποία θα επιχειρήσει να μελετήσει με ποιον τρόπο αναπτύσσεται η ταξική συνείδηση και γιατί δεν αναπτύσσεται αυθόρμητα κάτω από τις κοινωνικές πιέσεις. Αυτή η ανεπάρκεια και υποτίμηση από μέρους της Αριστεράς ωφέλησε τον αντίπαλο, ο οποίος χρησιμοποίησε την ψυχολογία, όπως και άλλες επιστήμες (οικονομία, ιστορία, κοινωνιολογία, φιλοσοφία κλπ.), για δικό του όφελος και την έκανε ένα από τα ισχυρότερα όπλα του. Κατά συνέπεια, η επιστημονική έρευνα και η πολεμική ενάντια στην αστική επιστήμη, σε όλους τους τομείς, αποτελεί μέρος της πολιτικής δράσης και γι’ αυτό επιβάλλεται να δούμε τη θεωρία ολιστικά. Δηλαδή,  να πάψουν τα στεγανά που υπάρχουν μεταξύ των διαφόρων επιστημών, αλλά και στο εσωτερικό του κάθε επιστημονικού τομέα (της οικονομίας, της πολιτικής επιστήμης, της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας, της ιατρικής, της ψυχολογίας, της ιστορίας κλπ.), διότι ο τελικός σκοπός είναι η προαγωγή των αναγκών της κοινωνίας και των ανθρώπων.

Υπό αυτήν την έννοια, ίσως είναι αναγκαίο να δούμε ότι η ταξική συνείδηση των μισθωτών βρίσκεται σε πολύ συγκεκριμένα στοιχεία, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις είναι προσωπικής υφής: δηλαδή, σε καθημερινά προβλήματα και μικροζητήματα που περιλαμβάνουν τις καλές ή κακές σχέσεις μέσα στην οικογένεια και τις υποχρεώσεις προς αυτήν, τις δυσκολίες ανατροφής και τη σχολική επίδοση των παιδιών, τα χαμηλά εισοδήματα, τον περιορισμό μέχρις ελαχιστοποίησης του ελεύθερου χρόνου, την έλλειψη επικοινωνίας με τους φίλους, τη διατροφή, τις σεξουαλικές σχέσεις, τον περιορισμό των ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων (κινηματογράφος, θέατρο, διασκέδαση, χορός, αθλητισμός, εκδρομές), την αγορά ή την επίπλωση του σπιτιού, την καθημερινή πίεση από τον εργοδότη, τον χαμένο χρόνο και την κούραση από το συγκοινωνιακό χάος και διάφορα άλλα τέτοια ζητήματα που αφορούν αυτό που ονομάζουμε προβλήματα της καθημερινής ζωής και ποιότητα ζωής.

Η ψυχική κατάσταση των ανθρώπων, έλεγε ο Ράιχ, διαμορφώνεται από τη ζωή του, τις συνθήκες ύπαρξής του, αναπτύσσεται πάνω στη βάση τους, τις αναπαράγει και τις αντανακλά. «Ο κόσμος δημιουργείται, χρησιμοποιείται και μεταβάλλεται μονάχα από τον άνθρωπο, μέσω της θέλησής του να ενεργήσει και της βλέψης του στην ευτυχία – με δύο λόγια, από την ψυχική του ύπαρξη. Αυτό το ξέχασαν εδώ και πολύ καιρό όλοι αυτοί οι ‘’μαρξιστές’’ που εκφυλίστηκαν σε οικονομιστές. Εάν μια οικονομική και κοινωνική πολιτική… πρόκειται να είναι μαρξιστική, τότε πρέπει να συνδεθεί με την ασήμαντη, κοινότυπη, πρωτόγονη, απλή καθημερινή ζωή και τις επιθυμίες των πλατύτερων μαζών του λαού με όλη την ιδιομορφία της κοινωνικής τους κατάστασης» (Β. Ράιχ).

Κατά συνέπεια, όλα αυτά τα προβλήματα που αγγίζουν τη σφαίρα της καθημερινότητας είναι υποχρεωμένη η Αριστερά να τα λάβει υπόψη της και να μην τα υποτιμάει. Αν η Αριστερά θέλει να προσελκύει τον κόσμο στη χαρά του να κάνει πολιτική είναι αναγκαίο να πολιτικοποιήσει την καθημερινότητα. «Πολιτικοποιείστε λοιπόν την προσωπική ζωή, τις διασκεδάσεις, τα χορευτικά κέντρα, τους κινηματογράφους, τις αγορές, τις κρεβατοκάμαρες, τα ξενοδοχεία, τα καταστήματα στοιχημάτων! Η επαναστατική ενέργεια βρίσκεται στην καθημερινή ζωή!», έλεγε πάλι ο Ράιχ.

Η Αριστερά χρειάζεται να ανακαλύψει και να προβάλει ένα θετικό πρόταγμα, το οποίο θα ξεκινά από το θυμικό και ταυτόχρονα θα έχει στρατηγική. Διότι, αν με την αντι-ηγεμονία εννοούμε μια νέα ηγεμονία, τότε με το αντι-καπιταλισμό τι εννοούμε; Ο αντι-καπιταλισμός δεν είναι θετικό πρόταγμα. Υπό μία ετυμολογική έννοια αντί του καπιταλισμού, τι θέλουμε; Έναν νέο καπιταλισμό;

Βέβαια, το θετικό πρόταγμα χωρίς το συναίσθημα είναι μισό. Διότι, δεν λείπουν από την Αριστερά τα προτάγματα, τα προγράμματα και τα οράματα. Ασχολούμαστε πολύ νοητικά με το σχέδιο, την οργάνωση και τις μορφές πάλης, αλλά δεν ασχολούμαστε με τα συναισθήματα του κόσμου, τη θλίψη και τον πόνο του. Λέμε, μόνο, τι πρέπει να γίνει. Όμως, ένας πληγωμένος και θυμωμένος άνθρωπος δεν έχει διάθεση να μπει σε «πρέπει».

Εδώ τίθεται το ερώτημα: οι θυμωμένοι άνθρωποι θα φέρουν την αλλαγή ή οι δυναμωμένοι; Ο θυμωμένος μπορεί να είναι δημοκρατικός; Απεναντίας, μπορεί να βλάψει τόσο τον εαυτό του όσο και τους άλλους. Μόνο αν διεργαστείς τον θυμό σου μπορείς να ξεμπλοκάρεις. Και προς αυτήν την κατεύθυνση το παράδειγμα και η δράση είναι τα εργαλεία.

Δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις και απαντήσεις. Και είναι καλό να το ομολογήσουμε και να το παραδεχτούμε. Είναι ένα πρώτο βήμα για την ανίχνευση λύσεων: να παραδεχτούμε ότι δεν υπάρχει καμία σταθερά. Αλήθεια, από πού να πιαστεί κανείς σήμερα; Από ποιο όραμα; Είναι, άραγε, το όραμα ο σοσιαλισμός; Και αν ναι, πώς τον εννοούμε; Και πώς θα ξέρουμε πώς τον εννοούμε, αν δεν κουβεντιάσουμε μεταξύ μας και αν δεν το μοιραστούμε; Αν δεν πούμε πόσο καημό έχουμε και γιατί; Αν αυτά και άλλα ακόμη, δεν τα πούμε σε έναν πολιτικό φορέα που έχουμε αποφασίσει να συνυπάρχουμε, πώς θα καταλάβουμε ότι είμαστε μαζί και ότι έχουμε έναν κοινό στόχο;

Θέλουμε μια Αριστερά, η οποία θα βγάζει πάθος γι’ αυτά που πιστεύει και αγωνίζεται. Χωρίς πάθος δεν έχει γίνει καμία αλλαγή στην κοινωνία. Καμία δημιουργία.

Δεν είναι σε αντιδιαστολή η λογική με το συναίσθημα, με το πάθος. Και δεν υπάρχει λόγος να επιλέγουμε ανάμεσα στα δύο. Χρειάζεται να αναπτύσσονται και τα δύο. Αν αναπτύσσουμε μόνο τη λογική μπορεί να γίνουμε ανάλγητοι ή ακόμη χειρότερα να προβούμε σε αγριότητες. Για παράδειγμα, αν είσαι στρατιώτης και λειτουργείς με το συναίσθημα δεν μπορείς να σκοτώσεις τον «εχθρό». Αν, λοιπόν, το συναίσθημα και το πάθος αναπτυχθούν παράλληλα με τη λογική, ο νους δεν μπορεί να κάνει αγριότητες. Γι’ αυτό είναι θεμιτό να αξιοποιήσουμε τόσο τη λογική γι’ αυτά που είναι φτιαγμένη όσο και το συναίσθημα γι’ αυτά που είναι φτιαγμένο.

Τέλος, θέλουμε μια Αριστερά που δεν θα έχει ανάγκη τη νίκη, την οποία βεβαίως χρειάζεται να την κυνηγήσουμε, αλλά και αν αυτή δεν έρθει να μη θεωρήσουμε ότι πήγε χαμένος ο χρόνος μας. Εξάλλου, η δική μας προσωπική ζωή είναι ένα πολύ μικρό μέγεθος στον μακρύ ιστορικό χρόνο. Το ζητούμενο, λοιπόν, δεν είναι αν η διάρκεια της ζωής μας είναι μικρή, αλλά πώς χρησιμοποιούμε τον χρόνο της. Έτσι, το συναίσθημα της ματαίωσης δεν θα υπάρξει αν έχουμε αφήσει κάτι πίσω μας, μια παρακαταθήκη και ως άτομα και ως Αριστερά.

Ο σοσιαλισμός είναι ένας ανάμεσα σε πολλά ιστορικά σχέδια. Το πιο σχέδιο θα επικρατήσει είναι το ζητούμενο. Το ερώτημα, «σοσιαλισμός ή βαρβαρότητα;» εκεί ακριβώς παραπέμπει.