Γράμμα Μαρξ προς Τσακαλώτο

Αγαπητέ Ευκλείδη,

Σου γράφω από τον παράδεισο όπου βρίσκομαι με τον Κέυνς. Συχνά-πυκνά μου μιλάει για σένα. Σε θυμάται ακόμα να υποστηρίζεις ότι η φύση της παγκόσμιας κρίσης έχει ξεφύγει από τις δυνατότητες των δικών του συνταγών να την αντιμετωπίσουν, και την ίδια στιγμή να εξηγείς ότι την ώρα της επίθεσης των νεοφιλελεύθερων, το σημαντικό δεν είναι η δικαίωση των δικών μου αναλύσεων. Έπειτα απ' όσα έγιναν το καλοκαίρι, μετά δηλαδή την αποτυχία της κεϋνσιανής συνταγής της κυβέρνησής σας, αυτό σηκώνει πολλή κουβέντα· όπως και νάχει όμως, εδώ που είμαστε, απολαμβάνουμε ο ένας την παρέα του άλλου. Σε αντίθεση δε μ' εσάς εκεί κάτω, εδώ έχουμε αρκετό χρόνο να σκεφτόμαστε τι δεν πήγε καλά.

Ας τα αφήσουμε όμως αυτά. Δεν σου κρύβω ότι από τον Ιούλιο ίσαμε σήμερα ανησυχούσα για σένα, αλλά απέφευγα να πω οτιδήποτε, για να μην προσθέσω περισσότερο βάρος. Προχτές όμως, ακούγοντάς σε να μιλάς στη Βουλή για τον προϋπολογισμό, πραγματικά τρόμαξα. Δεν ήταν μόνο τα ευφυολογήματα με τους αριθμούς του τζόκερ προς την πλευρά της Δεξιάς, που ενθουσιάζουν τους βουλευτές σας, κάνοντάς τους να ξεχνούν ότι η λεπτή ειρωνεία προς τους αντιπάλους αντενδείκνυται όταν διαψεύδεις τόσο χονδροειδώς τις δικές σου διακηρύξεις, εφαρμόζοντας την πολιτική τους. Ήταν κι αυτή η θλιβερή προσπάθεια να πείσεις τη ΝΔ ότι o προϋπολογισμός έχει απλώς μέτρα σαν αυτά που υποστήριξε και η ίδια η ΝΔ στο δημοψήφισμα, κι ότι το μνημόνιο που εφαρμόζει η κυβέρνησή σας τουλάχιστον δεν είναι χειρότερο από το δικό τους. Προσπαθώ να σκεφτώ τι το μαρξιστικό έχει η σύγκριση αυτή και η ενστικτώδης απάντησή μου είναι: τίποτα. Στα δικά μου μάτια είναι ένα είδος περιφρόνησης των εργαζομένων και των ανέργων που συμμετείχαν στο δημοψήφισμα ακριβώς για να μην περάσουν τα μέτρα αυτά. Οι δε διαβεβαιώσεις σας, ότι εσείς τουλάχιστον θα τα υλοποιήσετε με λεπτότητα, περισσότερο βοηθούν τις δικές σας ενοχές και λιγότερο τους θιγμένους.

Θα μου πεις ότι η κριτική από εδώ είναι εύκολη. Σου θυμίζω ότι ποτέ δεν μου άρεσε να δίνω συνταγές: αρκέστηκα να πω μόνο ότι το κόμμα μας θα ξεχώριζε από τα άλλα κόμματα ως προς το διεθνισμό και την ταξική του μεροληψία. Είναι στενάχωρο που στο όνομα ακριβώς του διεθνισμού, η κυβέρνησή σας εφαρμόζει ένα πρόγραμμα αντίθετης ταξικής μεροληψίας: αυτό είναι κάθε μνημόνιο, και γι' αυτό ήσασταν τόσο κριτικοί όλα αυτά τα χρόνια. Το θέμα ήταν πάντα τι κάνουμε, όχι αν συμφωνούμε ή όχι με αυτό.

Είναι άδικο για μένα να τσαλακώνονται κάθε τόσο οι άνθρωποι που ταυτίστηκαν μαζί μου. Όπως θυμάσαι, στο Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος πρότεινα μια δέσμη μέτρων που θα ξεχώριζαν την πολιτική της Αριστεράς από αυτή των αστών, κι εκεί έδινα μεγάλη σημασία στη συγκέντρωση της πίστης στα χέρια του κράτους – σ' αυτό που εσείς είπατε «δημόσιο έλεγχο». Τις προάλλες σε άκουγα να λες ότι η κυβέρνησή σας είναι θύμα των επιτυχιών της, γι' αυτό και θα έπρεπε να πάει γρηγορότερα στην ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών· παρά την καζούρα που προκάλεσαν οι δηλώσεις αυτές δεξιά και αριστερά, περίμενα να δω τι θα συμβεί. Ο δημόσιος έλεγχός αποδείχθηκε τελικά ανέκδοτο. Αυτό όμως δεν σταμάτησε την επινοητικότητά σου να ανακαλύπτεις επιτυχίες. Σε άκουσα λοιπόν και πάλι να επικαλείσαι τα συγχαρητήρια των «θεσμών» γιατί η κυβέρνησή σας πέτυχε να περιορίσει τις συνέπειες των capital controls. Ελπίζω να σε προβληματίζει το γεγονός ότι τα μόνα συγχαρητήρια που έχετε να επικαλεστείτε είναι αυτά.

Μη με κακίζεις αν σου φαίνομαι αυστηρός: έτσι συμβαίνει με αυτούς από τους οποίους έχουμε προσδοκίες. Με πολλούς της κυβέρνησής σας –επίτρεψέ μου να μην αναφέρω ονόματα: συνεννοούμαστε– δεν θα ήθελα να ασχοληθώ καν.

Το 1848 έκανα κριτική στους ουτοπικούς σοσιαλιστές, γιατί γι' αυτούς η μελλοντική παγκόσμια ιστορία αναλύεται στην προπαγάνδα, πράγμα που δεν εμπόδισε γενιές και γενιές αντιδραστικών να απαξιώνουν τους κομμουνιστές ως ρομαντικούς βολονταριστές· ομολογώ ότι δεν φανταζόμουν ότι θα έκανε το ίδιο προχτές στη Βουλή και ο πρόεδρός σας, που μάλλον νομίζει ότι τον βοηθά να μην έχει αντιπολίτευση στ' αριστερά του. Αργότερα, το 1852, έγραφα ότι τίποτα δεν είναι χειρότερο για τους επαναστάτες από το να υποχρεωθούν να ασχοληθούν με άχαρα πρακτικά πράγματα, όπως η προμήθεια του ψωμιού. Αυτό όμως δεν έχει καμία σχέση με τη διολίσθησή σας –και τη δική σου– σ' αυτό το είδος αφηρημένης πολιτικής, που ξοδεύει δυνάμεις στη ρητορική αντιπαράθεση με τους αστούς πολιτικούς, ξεχνώντας ότι αυτοί είναι ούτως ή άλλως απαξιωμένοι. Το ζήτημα είναι τι κάνετε εσείς για εκείνους που δεν εκπροσωπούνται πια από τα αστικά κόμματα. Φοβάμαι όμως ότι αυτούς δεν τους συναντάτε καν. Ο Γιάνης-με-ένα-νι ίσως μπορεί να ξανακατέβει στα Εξάρχεια. Για σένα φοβάμαι ότι θα είναι για καιρό δυσκολότερο.

Το ζήτημα δεν είναι βεβαίως τι λένε τα Εξάρχεια. Στις Θέσεις για το Φόυερμπαχ είχα πει ότι η ανθρώπινη ουσία δεν είναι μια αφαίρεση που ενυπάρχει στο μεμονωμένο άτομο, αλλά το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων (6η θέση). Φοβάμαι λοιπόν ότι το σύνολο των δικών σας σχέσεων, η συναναστροφή αποκλειστικά με ευρωπαίους αξιωματούχους, στελέχη τραπεζών, βουλευτές και πανεπιστημιακούς, σας έχει αποκόψει τελείως από τις αγωνίες των ανθρώπων που σας εμπιστεύτηκαν: όσοι είναι έξω από τους κύκλους αυτούς, και παρεμπιπτόντως υφίστανται την πολιτική σας, δεν ακούγονται ποτέ τόσο δυνατά στ' αυτιά σας όσο τα τελεσίγραφα των δανειστών. Το κόμμα σας, που θα μπορούσε να εξισορροπεί αυτές τις κακές επιρροές, έχει διαλυθεί κι έχει υποκατασταθεί πλήρως από την κυβέρνηση: είναι χαρακτηριστικό ότι ακόμα δεν ξέρετε πότε (και αν) θα κάνετε συνέδριο. Η δε τάση σου, οι «53», μέχρι τώρα περιορίστηκε σε διαπραγματεύσεις κεκλεισμένων των θυρών με τον πρόεδρό σας, λειτουργώντας ως συνισταμένη αξιωματούχων του κόμματος και της κυβέρνησης, παρά ως ριζοσπαστικό ρεύμα ιδεών με δημόσια παρέμβαση. Σήμερα απολαμβάνει τόση προβολή, όσο μικρότερη είναι η δυνατότητά της να επηρεάζει πραγματικά την κατάσταση.

Σε θυμάμαι να χλευάζεις το «δικαστικό δρόμο για το σοσιαλισμό», που πρέσβευαν όσοι από το κόμμα σας θεωρούσαν ότι ο καπιταλισμός θα νικηθεί με δικαστήρια και εξεταστικές επιτροπές. Φυσικά είχες απόλυτο δίκιο. Υπάρχει όμως άραγε μνημονιακός δρόμος για το σοσιαλισμό; Κι αν ακόμα δεν υπάρχει εναλλακτική πέρα από το δρόμο που βάδισαν οι αντίπαλοί σας, τι προσφέρει στο κίνημά μας να προχωράτε εσείς πάνω στα ίδια βήματα, θέτοντας την ευφυϊα σας στην υπηρεσία των αντιπάλων μας; Πριν πεις ότι δεν σε καταλαβαίνω όσο θα έπρεπε, σκέψου ότι δεν μου πέρασε ποτέ από το μυαλό να γίνω υπουργός, ούτε και θα μπορούσε να μου περάσει: οι φιλοδοξίες των ανθρώπων είναι πάντα τόσο μεγάλες όσο τους επιτρέπει ο κοινωνικός τους περίγυρος, και οι δικές μου έφτασαν ως εκεί που μπορούσε να τις χρηματοδοτεί ο Ένγκελς. Νομίζω όμως ότι η ανθρωπότητα δεν έχασε από αυτό – όπως δεν θα χάσει κι αν εσύ πάψεις πια να είσαι υπουργός. Ορισμένοι μαθητές σου φαίνεται να θυμούνται ακόμα ότι το κίνημά μας είναι η κίνηση που μπορεί να αλλάζει την κατάσταση των πραγμάτων προς το καλύτερο: όχι η κίνηση που αφομοιώνεται στους κρατικούς μηχανισμούς, εθίζοντας τους ανθρώπους να χαίρονται με το μικρότερο κακό. Ελπίζω να το θυμάσαι ακόμα κι εσύ.

Με εκτίμηση,

Καρλ Μαρξ