Το βράδυ της Πέμπτης [23 Απρίλη], οι ηγεσίες της ΕΕ απέτυχαν και πάλι να συμφωνήσουν στον τρόπο παροχής κατάλληλης οικονομικής υποστήριξης στα κράτη-μέλη που έχουν χτυπηθεί πιο άσχημα, προκειμένου να αντιμετωπίσουν το υγειονομικό κόστος της πανδημίας του κοροναϊού και την κατάρρευση των οικονομιών τους από τα lockdown.
Οι ηγεσίες της ΕΕ είχαν ήδη συμφωνήσει σε ένα πακέτο έκτακτων μέτρων ύψους 540 δισ. ευρώ. Ακούγεται σαν μεγάλο ποσό, αλλά στην πραγματικότητα είναι απλώς μερικά δάνεια του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας (ESM), ο οποίος δανείζει μόνο επιβάλλοντας στα κράτη-μέλη που δανείζονται αυστηρές προϋποθέσεις πάνω στην δαπάνη και την αποπληρωμή. Μόλις 38 δισ. ευρώ έχουν διατεθεί άνευ όρων για την υποστήριξη των συστημάτων υγείας σε όλη την ευρωζώνη. Η πρόταση για το λεγόμενο ευρω-κορονο-ομόλογο με το οποίο θα μοιραζόταν από κοινού το χρέος είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.
Στη συνάντηση της Πέμπτης, οι πιο πληττόμενες χώρες, με την υποστήριξη της Γαλλίας, ζήτησαν μια άμεση μεγάλη δημοσιονομική ώθηση. Αλλά οι «4 σφιχτοχέρηδες», Γερμανία, Αυστρία, Ολλανδία και Φινλανδία, απέρριψαν και πάλι κάθε άμεση χρηματοδότηση σε οποιοδήποτε προτεινόμενο «ταμείο ανάκαμψης». Αν και η Πρόεδρος της Κομισιόν, Φον Ντερ Λάιεν έκανε λόγο για ένα ταμείο με περίπου 1 τρισ. ευρώ, αυτά τα χρήματα θα αφορούν κυρίως περισσότερα δάνεια. Ο Γκι Βέρχοφσταντ, πρώην πρωθυπουργός του Βελγίου, δήλωσε ότι το φόρτωμα περισσότερων δανείων σε δοκιμαζόμενες χώρες διακινδυνεύει να προκαλέσει μια «νέα κρίση κρατικών χρεών». «Οι επιδοτήσεις είναι σαν ρίχνεις νερό σε μια πυρκαγιά ενώ τα δάνεια λειτουργούν σαν καύσιμη ύλη», είπε.
Ο Λούκας Γκούτενμπεργκ του Κέντρου Ζακ Ντελόρ δήλωσε ότι υπάρχει ο πειρασμός για την ΕΕ να παρουσιάσει στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων τεράστια ποσά για το ταμείο, αλλά αυτό θα πρέπει να υποστηριχθεί με σημαντικές μεταβιβάσεις χρημάτων στις χειρότερα πληττόμενες χώρες κι όχι απλώς με εγγυήσεις για τα σχέδια ιδιωτικών επενδύσεων και με δάνεια που θα προστεθούν στα χρέη τους. Δήλωσε: «Το ερώτημα είναι: θέλουμε να δημιουργήσουμε ένα εργαλείο που θα δώσει στην Ιταλία και την Ισπανία σημαντικά περισσότερο δημοσιονομικό χώρο;». Και συμπλήρωσε, «αυτό απαιτεί να πέσει στο τραπέζι πολύ περισσότερο πραγματικό χρήμα».
Αλλά η Μέρκελ επέμεινε ότι κάθε χρηματοδότηση που προκύπτει από δανεισμό στις αγορές πρέπει στο τέλος να αποπληρωθεί. Είπε προς τους άλλους ηγέτες ότι υπάρχουν «όρια» ως προς το είδος της βοήθειας που μπορεί να προσφερθεί, προσθέτοντας ότι οι επιδοτήσεις «δεν ανήκουν στην κατηγορία των μέτρων με τα οποία μπορώ να συμφωνήσω». Οπότε το σχέδιο ανάκαμψης δείχνει ότι προσφέρει απλώς περισσότερα δάνεια στα κράτη και επιπλέον εγγυήσεις για τις ιδιωτικές εταιρείες που θα αυξήσουν τις επενδύσεις τους. Όμως «είμαστε σε μια συγκυρία όπου οι εταιρείες δεν πρόκειται να επενδύσουν γιατί υπάρχει μεγάλη αβεβαιότητα», είπε ο Γκρέγκορι Κλέις του think tank Bruegel. Πρόσθεσε ότι αυτό που χρειάζονταν οι οικονομίες είναι άμεσες δημόσιες δαπάνες, γιατί ο ιδιωτικός τομέας θα κάνει ελάχιστα πράγματα.
Η Κομισιόν πρόκειται να χρηματοδοτήσει το σχέδιό της διπλασιάζοντας τον ετήσιο προϋπολογισμό της ΕΕ από 1% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ σε 2% και δανειζόμενη στις κεφαλαιαγορές. Αλλά όπως έχω ισχυριστεί και σε προηγούμενο άρθρο, αυτό θα είναι απελπιστικά λίγο για να αντιστρέψει την κατάσταση στις πιο αδύναμες οικονομίες της Ευρώπης όταν τερματιστούν τα lockdown. Αυτό που χρειάζεται η Ευρώπη είναι ένα άμεσο πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων που θα αντιστοιχεί περίπου στο 20% του ευρωπαϊκού ΑΕΠ. Αυτό θα έπρεπε να παρακάμψει τις τράπεζες και να δώσει ώθηση σε δημόσια σχέδια στην υγεία, την παιδεία, τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και την τεχνολογία πέρα από σύνορα στην Ευρώπη. Αλλά δεν υπάρχει περίπτωση να συμβεί αυτό.
Καθώς η Κομισιόν ζυγίζει τι να κάνει για να επανέλθει με προτάσεις τον επόμενο μήνα, η Ευρώπη στο σύνολό της, και οι πιο αδύναμες οικονομίες του Νότου πιο συγκεκριμένα, βυθίζονται σε μια πτώση που θα ξεπεράσει τα βάθη της Μεγάλης Ύφεσης του 2008-09. Έχουν ειπωθεί πολλά για τις συνέπειες που αντιμετωπίζουν σχετικά μεγάλες οικονομίες όπως η Ιταλία και η Ισπανία. Αλλά υπάρχει πολύ λιγότερη συζήτηση για την χώρα που είχε συντριβεί από την Μεγάλη Ύφεση, την ευρωπαϊκή κρίση χρεών και την δράση της Τρόικα (ΕΕ, ΕΚΤ, ΔΝΤ) –την Ελλάδα.
Έχω καλύψει το ελληνικό δράμα σε δεκάδες άρθρα σε αυτό το μπλογκ από το 2012 και μετά (βάλτε «Greece» στην αναζήτηση). Πλέον η τραγωδία της Ελλάδας έχει γίνει δράμα σε τρεις πράξεις. Η πρώτη ήταν η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κατάρρευση και η επακόλουθη οικονομική πτώση που αποκάλυψε τα σαθρά θεμέλια του λεγόμενου «μπουμ» κατά τα πρώτα χρόνια της παρουσίας της Ελλάδας στην Ευρωζώνη. Η δεύτερη ήταν η τρομακτική περίοδος λιτότητας που επιβλήθηκε από την Τρόικα και στην οποία τελικά υποτάχθηκε η αριστερή κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ, παρά την ψήφο του ελληνικού λαού στο δημοψήφισμα που απέρριπτε τα δρακόντεια μέτρα της Τρόικα.
Από τότε, η ελληνική καπιταλιστική οικονομία πασχίζει να ανακάμψει με δυσκολία. Το 2017, η βαθιά ύφεση είχε πλέον τερματιστεί και υπήρχε κάποια περιορισμένη ανάπτυξη. Αλλά τα πραγματικά επίπεδα του ΑΕΠ παραμένουν περίπου 25% κάτω από αυτά του 2010. Και η πραγματική αύξηση του ΑΕΠ είχε αρχίσει να επιβραδύνεται ξανά (όπως σε πολλές χώρες) πριν χτυπήσει η πανδημία. Οι παραγωγικές επενδύσεις παραμένουν στάσιμες εδώ και 7 χρόνια, ενώ η απασχόληση έχει μειωθεί κατά 1/3, επειδή πολλοί μορφωμένοι Έλληνες (περίπου μισό εκατομμύριο) έχουν μεταναστεύσει για να βρουν δουλειά. Μεγάλα τμήματα των καπιταλιστικών κλάδων είναι σε νεκροζώντανη κατάσταση –πάνω από το 1/3 των δανείων που έχουν δώσει οι ελληνικές τράπεζες δεν εξυπηρετείται και οι ελληνικές τράπεζες έχουν το υψηλότερο επίπεδο μη-εξυπηρετούμενων δανείων στην Ευρώπη.
Πάνω από όλα, το ελληνικό κεφάλαιο αντιμετωπίσει χαμηλή και μειούμενη κερδοφορία. Σύμφωνα με το Penn World Tables, ο εσωτερικός [ΣτΜ: χωρίς να υπολογίζονται «εξωγενείς» παράγοντες] βαθμός απόδοσης [ΣτΜ: αναμενόμενων κερδών μιας επένδυσης] έπεσε κατά 23% από το 1997 ως το 2012. Από τότε και μέχρι το 2017, είχε ανακάμψει κατά μόλις 14%. Αλλά το 2017, η κερδοφορία παρέμενε 12% χαμηλότερη από ότι το 1997. Μετά το 2017, σύμφωνα με τα στοιχεία της AMECO, η κερδοφορία βελτιώθηκε, αλλά παρέμεινε 10% κάτω από τα επίπεδα πριν την κρίση του 2007.
Πίνακας: Εσωτερικός Βαθμός Απόδοσης.
Αλλά σήμερα η τραγωδία της Ελλάδας βρίσκεται στην τρίτη της πράξη, με την πανδημία. Η παγκόσμια οικονομία έχει εισέλθει σε μια φάση βουτιάς της παραγωγής, των εμπορικών επενδύσεων και της απασχόλησης που θα ξεπεράσει την Μεγάλη Ύφεση του 2008-09, η οποία ήταν μέχρι πρότινος η βαθύτερη πτώση μετά τη δεκαετία του ’30. Και η Ελλάδα βρίσκεται εκτεθειμένη στην πρώτη γραμμή του πυρός. Περίπου το 25% της οικονομίας της αφορά τον τουρισμό, ο οποίος είναι κλάδος που αποδεκατίζεται.
Και η κυβέρνηση δεν είναι σε οικονομική θέση να δαπανήσει για να διασώσει βιομηχανίες, θέσεις εργασίας και εισοδήματα. Για χρόνια, υπό την επιβολή αρχικά της τρόικα κι έπειτα της ΕΕ, οι ελληνικές κυβερνήσεις έχουν υποχρεωθεί να καταγράφουν μεγάλα πρωτογενή πλεονάσματα στους προϋπολογισμούς τους –με άλλα λόγια η κυβέρνηση οφείλει να φορολογεί τους ανθρώπους πολύ περισσότερα από όσα δαπανά σε δημόσιες υπηρεσίες.
Πίνακας: Δημόσιο πρωτογενές έλλειμμα/πλεόνασμα (ως ποσοστό του ΑΕΠ)
Τα πλεονάσματα χρησιμοποιούνταν για να αποπληρώνουν το αυξανόμενο βάρος των επιτοκίων του αστρονομικά υψηλού δημόσιου χρέους. Κάθε χρόνο, το 3,6% του ΑΕΠ πηγαίνει σε αποπληρωμές επιτοκίων του δημόσιου χρέους που παραμένει σκαρφαλωμένο στο 180% του ΑΕΠ.
Πίνακας: Το ελληνικό χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ
Τώρα η οικονομική πτώση θα συρρικνώσει το πραγματικό ΑΕΠ κατά 10% σύμφωνα με το ΔΝΤ και θα στείλει τα επίπεδα του χρέους στο 200% του ΑΕΠ. Οι καθαρές χρηματοπιστωτικές ανάγκες της κυβέρνησης φέτος θα φτάσουν στο 25% του ΑΕΠ (το έλλειμμα του προϋπολογισμού και οι απαιτητές αποπληρωμές χρέους). Αν δεν προκύψει δημοσιονομική υποστήριξη από την υπόλοιπη ΕΕ, ο ελληνικός λαός θα βυθιστεί σε έναν ακόμα μακρύ γύρο λιτότητας μετά την άρση του lockdown.
Πίνακας: Πραγματική μεγέθυνση του ΑΕΠ (%)
Και δεν υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι η Ελλάδα θα λάβει κάποια περισσότερη βοήθεια από αυτήν που έλαβε στην Δεύτερη Πράξη –παραμόνο να απορροφήσει ακόμα περισσότερα χρέη.
Η αποτυχία των ηγεσιών της ΕΕ να παράσχουν οικονομική στήριξη προκάλεσε μια οργισμένη αντίδραση από την πρώην υπουργό Οικονομίας του ΣΥΡΙΖΑ και «ροκ σταρ» οικονομολόγο, Γιάνη Βαρουφάκη. Ως πρόσφατα εκλεγμένος βουλευτής πλέον, ο Βαρουφάκης επεσήμανε ότι η αντίδραση των ευρωπαϊκών ηγεσιών θα ρημάξει την Ιταλία και την Ελλάδα. Εκτίμησε ότι «η αποσύνθεση της ευρωζώνης ξεκίνησε. Η λιτότητα θα είναι χειρότερη από εκείνη του 2011». Όπως ισχυριζόταν και στη διάρκεια της ελληνικής κρίσης χρέους το 2015, τα βόρεια κράτη θα όφειλαν να δείξουν «κοινή λογική» καθώς είναι προς το συμφέρον τους να βοηθήσουν κράτη όπως Ιταλία και η Ελλάδα για να διασώσουν την ευρωζώνη.
Αν όμως δεν το πράξουν, τότε ο Βαρουφάκης εκτίμησε ότι «το ευρώ υπήρξε ένα αποτυχημένο σχέδιο» και όλη του η προσπάθεια να σώσει την Ελλάδα και να την κρατήσει στο ευρώ θα έχει αποδειχθεί μάταιη.
Πίσω στο 2015, ο Βαρουφάκης, ο αυτοαποκαλούμενος «ανορθόδοξος μαρξιστής», ως υπουργός Οικονομίας του ΣΥΡΙΖΑ, επιχείρησε να πείσει τις ηγεσίες της ευρωζώνης για την ανάγκη ενότητας. Είχε ισχυριστεί ότι η μακρά ύφεση των περασμένων δέκα χρόνων δεν ήταν «περιβάλλον για ριζοσπαστικές σοσιαλιστικές πολιτικές σε τελική ανάλυση». Αντί για αυτό, «είναι ιστορικό καθήκον της Αριστεράς, στη συγκεκριμένη συγκυρία, να σταθεροποιήσει τον καπιταλισμό, να σώσει τον ευρωπαϊκό καπιταλισμό από τον εαυτό του και από τους ανόητους διαχειριστές της αναπόφευκτης κρίσης της ευρωζώνης». Είχε πει ότι «απλά δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι να καλύψουμε το χάσμα που θα ανοίξει μια κατάρρευση του ευρωπαϊκού καπιταλισμού με ένα λειτουργικό σοσιαλιστικό σύστημα». Οπότε εκείνη την περίοδο η λύση που πρότεινε ήταν να «εργαστούμε προς έναν πλατύ συνασπισμό, ακόμα και με δεξιούς, στόχος του οποίου οφείλει να είναι η επίλυση της κρίσης της ευρωζώνης και η σταθεροποίηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης… Είναι ειρωνεία, αλλά εμείς που απεχθανόμαστε την Ευρωζώνη έχουμε το ηθικό καθήκον να τη σώσουμε!»
Το 2015, ο ρόλος του Τσίπρα και του ΣΥΡΙΖΑ ήταν πολύ χειρότερος. Ξεχωρίζω τον Βαρουφάκη, επειδή επικαλείται την αναφορά σε κάποιο είδος μαρξισμού και την εναντίωση στην συνθηκολόγηση του ΣΥΡΙΖΑ κατά την Δεύτερη Πράξη. Αλλά στα απομνημονεύματά του για την περίοδο των διαπραγματεύσεών του με τους «δεξιούς» της ΕΕ, που κυκλοφορούν με τίτλο «Ενήλικοι στην Αίθουσα» (ΣτΜ: Adults in the Room, στα ελληνικά κυκλοφορεί με τον τίτλο «Ανίκητοι Ηττημένοι»), ο Βαρουφάκης δείχνει ότι έκανε τα πάντα για να αποσπάσει από την Τρόικα μια συμφωνία που δεν θα έριχνε την Ελλάδα σε διαρκή φτώχεια –αλλά απέτυχε.
Σε ένα νέο βιβλίο, το «Συνθηκολόγηση Ενηλίκων» (ΣτΜ: Κυκλοφορεί στα ελληνικά, δείτε εδώ) ο Ερίκ Τουσέν, αποκαλύπτει με δριμύτητα την λανθασμένη προσέγγιση του «ανορθόδοξου μαρξιστή». Ο Τουσέν, που εκείνη την περίοδο δρούσε ως σύμβουλος του ελληνικού κοινοβουλίου για το χρέος, ισχυρίζεται ότι υπήρχε μια εναλλακτική πολιτική που θα μπορούσαν να υιοθετήσουν ο ΣΥΡΙΖΑ και ο Βαρουφάκης.
Σε μια πρόσφατη συνέντευξη, ο Βαρουφάκης ρωτήθηκε: «Τι θα είχα κάνει διαφορετικά με την γνώση που έχω πλέον; Νομίζω ότι θα έπρεπε να είμαι πολύ λιγότερο συμφιλιωτικός απέναντι στην Τρόικα. Θα έπρεπε να είχα υπάρξει πολύ πιο σκληρός. Δεν θα έπρεπε να επιδιώξω μια ενδιάμεση συμφωνία. Θα έπρεπε να τους έχω δώσει τελεσίγραφο: Αναδιάρθρωση του χρέους, ή φεύγουμε από το ευρώ σήμερα».
Σήμερα είναι πολύ αργά για αυτήν την αλλαγή άποψης. Αντ’ αυτού, η Τρίτη Πράξη της τραγωδίας μόλις ξεκίνησε.
