Η κόκκινη Ρόζα, «φλόγα και ξίφος της επανάστασης»

Συ­μπλη­ρώ­νο­νται φέτος το Γε­νά­ρη 95 χρό­νια από την αι­μα­τη­ρή κα­τα­στο­λή της εξέ­γερ­σης των Σπαρ­τα­κι­στών στο Βε­ρο­λί­νο και τη δο­λο­φο­νία της Ρόζας Λού­ξε­μπουργκ και του Καρλ Λί­μπ­κνε­χτ. 

Η ζωή, η δράση, τα πο­λι­τι­κά και θε­ω­ρη­τι­κά κεί­με­να της Λού­ξε­μπουργκ προ­σφέ­ρουν έναν τε­ρά­στιο πλού­το, στον οποίο μπο­ρεί κα­νείς να ανα­τρέ­ξει για ένα πλή­θος ζη­τη­μά­των. Όμως τα πε­ρισ­σό­τε­ρα από αυτά μέ­νουν στην αφά­νεια και όλο το βάρος πέ­φτει στις κρι­τι­κές της προς τους Μπολ­σε­βί­κους στη διάρ­κεια και μετά τον Οκτώ­βρη του 1917. Αυτές οι δια­φω­νί­ες της με­γε­θύ­νο­νται και «εξυ­ψώ­νο­νται» σε ένα επί­πε­δο «στρα­τη­γι­κής δια­φω­νί­ας». Με λίγα λόγια, η Ρόζα είναι η «αντί­θε­ση» στον Λένιν. 

Πράγ­μα­τι, η Ρόζα άσκη­σε κρι­τι­κή στο Μπολ­σε­βί­κι­κο Κόμμα. Στο βι­βλίο της «Η Ρω­σι­κή Επα­νά­στα­ση», συ­γκρού­στη­κε με τη γραμ­μή των ρώσων συ­ντρό­φων της σε μια σειρά ζη­τή­μα­τα: την πα­ρα­χώ­ρη­ση της σο­βιε­τι­κής κυ­βέρ­νη­σης στα κα­τα­πιε­σμέ­νη έθνη του δι­καιώ­μα­τος αυ­το­διά­θε­σης μέχρι και απο­χώ­ρη­σης, την αγρο­τι­κή με­ταρ­ρύθ­μι­ση και την ανα­δια­νο­μή της γης, τη διά­λυ­ση και μη επα­να­σύ­στα­ση συ­ντα­κτι­κής συ­νέ­λευ­σης, τους πε­ριο­ρι­σμούς των δη­μο­κρα­τι­κών ελευ­θε­ριών από το σο­βιε­τι­κό κα­θε­στώς.

Αλλά οι δια­φω­νί­ες τα­κτι­κής δεν συ­νι­στούν «στρα­τη­γι­κό αντι­πα­ρά­δειγ­μα». Στο ίδιο βι­βλίο, φρο­ντί­ζει επί­σης να επι­ση­μά­νει την ανά­γκη διά­κρι­σης «του ου­σιώ­δους από το επου­σιώ­δες, του στα­θε­ρού από το συμ­πτω­μα­τι­κό», όταν κα­νείς κα­τα­πιά­νε­ται με την πο­λι­τι­κή των Μπολ­σε­βί­κων. Και το «ου­σιώ­δες» είναι ο ίδιος ο Οκτώ­βρης και η κα­τά­λη­ψη της εξου­σί­ας, αυτό για το οποίο η –φει­δω­λή σε επαί­νους–  Ρόζα επαι­νεί με τα πιο θερμά λόγια τους Μπολ­σε­βί­κους, στο βι­βλίο το οποίο υπο­τί­θε­ται πως την φέρ­νει «απέ­να­ντί τους». 

Η Ρόζα φυ­λά­ει τα πιο φαρ­μα­κε­ρά βέλη της για «τα χα­μερ­πή και ψο­φο­δεή αν­θρω­πά­ρια, που ατά­ρα­χοι θε­α­τές, θα αφή­σουν τους Ρώ­σους να χά­σουν όλο το αίμα τους», την ηγε­σία της γερ­μα­νι­κής και ευ­ρω­παϊ­κής σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας που αρ­νεί­ται να τολ­μή­σει να κάνει τον δικό της «Οκτώ­βρη».

Αυτή ίσως είναι η πιο πο­λύ­τι­μη θε­ω­ρη­τι­κή κλη­ρο­νο­μιά της «κόκ­κι­νης Ρόζας» στη στρα­τη­γι­κή συ­ζή­τη­ση της Αρι­στε­ράς σή­με­ρα: Η αδιάλ­λα­κτη πάλη της ενά­ντια στη με­ταρ­ρυθ­μι­στι­κή στρα­τη­γι­κή που κυ­ριάρ­χη­σε στα­δια­κά στην ευ­ρω­παϊ­κή σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία. 

Με­ταρ­ρύθ­μι­ση ή Επα­νά­στα­ση

Η Ρόζα ήταν «φρέ­σκια» ακόμα στο γερ­μα­νι­κό SPD, όταν η συ­στη­μα­τι­κή αρ­θρο­γρα­φία του Έντουαρντ Μπερν­στάιν, που κα­τέ­λη­γε να ζητά να εγκα­τα­λεί­ψει το κόμμα το στόχο της σο­σια­λι­στι­κής επα­νά­στα­σης, προ­κά­λε­σε τη με­γα­λύ­τε­ρη θύ­ελ­λα συ­ζη­τή­σε­ων που είχε ζήσει το SPD στην ιστο­ρία του. Σε αυτή την πάλη πρω­το­στά­τη­σε η Ρόζα με το ξε­χω­ρι­στό έργο της «Με­ταρ­ρύθ­μι­ση ή Επα­νά­στα­ση;», απα­ντώ­ντας στο βι­βλίο του Μπερν­στάιν «Οι προ­ϋ­πο­θέ­σεις του σο­σια­λι­σμού και τα κα­θή­κο­ντα της σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας».

Ο Μπερν­στάιν και συ­νο­λι­κά η «δεξιά» πτέ­ρυ­γα του SPD αντι­πα­ρέ­βαλ­λε στην κοι­νω­νι­κή επα­νά­στα­ση τη νό­μι­μη διεκ­δί­κη­ση διαρ­κών νέων με­ταρ­ρυθ­μί­σε­ων, μια ασφα­λή μέ­θο­δο στα­δια­κού πε­ρά­σμα­τος στο σο­σια­λι­σμό. Η Ρόζα κα­τέρ­ρι­ψε την τε­χνη­τή αντι­πα­ρα­βο­λή. Υπε­ρα­σπί­στη­κε με πάθος τη ση­μα­σία της διεκ­δί­κη­σης και των πιο τα­πει­νών με­ταρ­ρυθ­μί­σε­ων, αλλά επέ­με­νε ότι αυτή πρέ­πει να είναι ορ­γα­νι­κά δε­μέ­νη με τον τε­λι­κό σκοπό, πρέ­πει να διε­ξά­γε­ται με όρους και να διεκ­δι­κεί λύ­σεις που φέρ­νουν πιο κοντά και δεν απο­μα­κρύ­νουν την προ­ο­πτι­κή του σο­σια­λι­σμού.

Ο Μπερν­στάιν ισχυ­ρι­ζό­ταν ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός είχε αλ­λά­ξει από την εποχή του Μαρξ: Τα τραστ, τα καρ­τέλ και το πι­στω­τι­κό σύ­στη­μα κα­ταρ­γού­σαν την «αναρ­χία στην πα­ρα­γω­γή» και δια­σφά­λι­ζαν τη διαρ­κή οι­κο­νο­μι­κή ανά­πτυ­ξη, χωρίς τις κα­τα­στρο­φι­κές κρί­σεις που προ­έ­βλε­πε ο Μαρξ. Οι εται­ρεί­ες «δη­μο­κρα­τι­κο­ποιού­σαν» το κε­φά­λαιο και η ανά­πτυ­ξη των συν­δι­κά­των θα πε­ριό­ρι­ζε το ρόλο των ιδιο­κτη­τών σε απλούς δια­χει­ρι­στές, αφαι­ρώ­ντας τους τε­λι­κά και την ίδια τη διεύ­θυν­ση των επι­χει­ρή­σε­ων. Ο κα­πι­τα­λι­σμός «προ­σαρ­μό­ζε­ται» και οι αντι­φά­σεις του δεν οξύ­νο­νται, αλλά αμ­βλύ­νο­νται. Η δη­μο­κρα­τία έχει κα­τα­στή­σει «πα­ρω­χη­μέ­νη» την ανά­γκη επα­νά­στα­σης: ανοί­γει το δρόμο στη σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία να υλο­ποι­ή­σει με­ταρ­ρυθ­μί­σεις μέσα από την κα­τά­κτη­ση της κοι­νο­βου­λευ­τι­κής πλειο­ψη­φί­ας. Η εποχή της Κομ­μού­νας ήταν «ξε­πε­ρα­σμέ­νη».

Η Ρόζα υπέ­βα­λε αυτές τις ιδέες σε εξο­ντω­τι­κή κρι­τι­κή. Απέ­δει­ξε ότι ο νέος τρό­πος ορ­γά­νω­σης του κα­πι­τα­λι­σμού δεν αμ­βλύ­νει, αλλά οξύ­νει τις αντι­φά­σεις του, ότι προ­ε­τοι­μά­ζει νέες ακόμα πιο δρα­μα­τι­κές κρί­σεις (οι κρί­σεις του 1900 και του 1907 τη δι­καί­ω­σαν).

Με αυτό το υπό­βα­θρο εντό­πι­σε τις αυ­τα­πά­τες γύρω από τις στα­δια­κές κα­τα­κτή­σεις του συν­δι­κα­λι­στι­κού αγώνα. Τα συν­δι­κά­τα είναι αμυ­ντι­κές ορ­γα­νώ­σεις ενά­ντια στην τάση του κα­πι­τα­λι­σμού να τους εξα­θλιώ­σει, μπο­ρούν να «ρυθ­μί­ζουν» την πώ­λη­ση της ερ­γα­τι­κής δύ­να­μης, αλλά όχι να την κα­ταρ­γή­σουν. Γι’ αυτό και δεν πρέ­πει οι επι­τυ­χί­ες τους να δη­μιουρ­γούν αυ­τα­πά­τες: Είναι κα­τα­δι­κα­σμέ­να σε ένα απα­ραί­τη­το, αλλά «σι­σύ­φειο» έργο στον κα­πι­τα­λι­σμό.

Σή­με­ρα το «Με­ταρ­ρύθ­μι­ση ή Επα­νά­στα­ση» φαί­νε­ται να απα­ντά σε «νε­κρές» ιδέες. Ποιος υπο­στη­ρί­ζει τον Μπερν­στάιν; Ποιος ισχυ­ρί­ζε­ται,  μέσα στην πιο βαθιά κρίση του κα­πι­τα­λι­σμού, ότι οι κα­τα­στρο­φι­κές κρί­σεις ανή­κουν στο πα­ρελ­θόν και το σύ­στη­μα «προ­σαρ­μό­ζε­ται» και ανα­πτύσ­σε­ται προς την πρό­ο­δο; Ωστό­σο είναι μια δια­μά­χη που –με άλ­λους όρους– πα­ρα­μέ­νει απο­λύ­τως επί­και­ρη.

Η επι­και­ρό­τη­τα της δια­μά­χης

Ένας άρ­ρη­τος «μπερν­σταϊ­νι­σμός» υπάρ­χει και σή­με­ρα στην αντί­λη­ψη ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός μπο­ρεί να ξε­πε­ρά­σει την κρίση του «ομαλά» και προς όφε­λος όλων –και  των ερ­γα­ζο­μέ­νων.

Υπάρ­χει στις νέο-κεϊν­σια­νές ιδέες «ρύθ­μι­σης» του κα­πι­τα­λι­στι­κού αντα­γω­νι­σμού και των ολέ­θριων συ­νε­πειών του από ένα άλλο «μίγμα πο­λι­τι­κής», από «υπε­ρε­θνι­κούς ορ­γα­νι­σμούς» όπως η ΕΕ και η ΕΚΤ.

Ζη­τή­μα­τα όπως ο σε­βα­σμός στη νο­μι­μό­τη­τα ή η αδυ­να­μία να σκε­φτού­με «πέρα» από την υπαρ­κτή, αστι­κή, δη­μο­κρα­τία, εξα­κο­λου­θούν να τα­λα­νί­ζουν την Αρι­στε­ρά. Τα όρια της άσκη­σης της κοι­νο­βου­λευ­τι­κής εξου­σί­ας, τα προ­βλή­μα­τα που απορ­ρέ­ουν από την υπο­τα­γή στην κοι­νο­βου­λευ­τι­κή τα­κτι­κή πα­ρα­μέ­νουν ζη­τή­μα­τα δια­μά­χης. Μετά την ιδε­ο­λο­γι­κή υπο­χώ­ρη­ση της δε­κα­ε­τί­ας του ’90, και υπό το βάρος της κρί­σης, βρί­σκει εύ­φο­ρο έδα­φος ο «αγνω­στι­κι­σμός» («το κί­νη­μα είναι το παν, ο τε­λι­κός σκο­πός –οποιοσ­δή­πο­τε κι αν είναι– δεν είναι τί­πο­τα») πίσω από τον οποίο ο Μπερν­στάιν έκρυ­βε την εγκα­τά­λει­ψη της επα­να­στα­τι­κής στρα­τη­γι­κής, και παίρ­νει σύγ­χρο­νες μορ­φές: Ο σο­σια­λι­σμός πη­γαί­νει στο απώ­τε­ρο μέλ­λον ως ορα­μα­τι­κός στό­χος-πο­λυ­τέ­λεια μπρο­στά στις «έκτα­κτες συν­θή­κες» που έχει να αντι­με­τω­πί­σει η Αρι­στε­ρά, οι οποί­ες τε­χνη­τά «απο­δε­σμεύ­ο­νται» από τα κα­θή­κο­ντα της σο­σια­λι­στι­κής ανα­τρο­πής, ενώ, όπως έδει­ξε η Ρόζα, οφεί­λουν να αντι­με­τω­πί­ζο­νται με τρόπο που φέρ­νει πιο κοντά τον «τε­λι­κό σκοπό». 

H Ρόζα είχε εντο­πί­σει το πρό­βλη­μα στην πρα­κτι­κή του SPD, που με την «αυ­το­νο­μία των δύο πυ­λώ­νων» πε­ριό­ρι­ζε τον οι­κο­νο­μι­κό αγώνα στα συν­δι­κά­τα και τον πο­λι­τι­κό αγώνα στο κοι­νο­βού­λιο, και άσκη­σε κρι­τι­κή και στις κοι­νο­βου­λευ­τι­κές, αλλά και στις συν­δι­κα­λι­στι­κές ηγε­σί­ες. Πιο κοντά στην ουσία του προ­βλή­μα­τος έφτα­σε με­λε­τώ­ντας την εμπει­ρία της Ρω­σι­κής Επα­νά­στα­σης του 1905 (με το βι­βλίο «Μα­ζι­κή απερ­γία, Κόμμα και Συν­δι­κά­τα), όπου επι­χει­ρεί να σπά­σει τα τείχη ανά­με­σα στον οι­κο­νο­μι­κό και πο­λι­τι­κό αγώνα. 

Οι πα­ρα­τη­ρή­σεις της δί­νουν χρή­σι­μες κα­τευ­θύν­σεις συ­νο­λι­κό­τε­ρα: Η δυ­να­τό­τη­τα που έχουν τα «ρυά­κια» να «ενώ­νο­νται σε ένα με­γά­λο πο­τά­μι», ο «τυ­φλο­πό­ντι­κας» που συ­νε­χί­ζει τη δου­λειά του, όταν επι­κρα­τεί φαι­νο­με­νι­κή νη­νε­μία, οι δυ­να­τό­τη­τες και τα προ­χω­ρή­μα­τα στις συ­νει­δή­σεις που απε­λευ­θε­ρώ­νει η μα­ζι­κή δράση των ερ­γα­ζο­μέ­νων απο­τε­λούν ση­μα­ντι­κά «ερ­γα­λεία» ανά­λυ­σης μέχρι σή­με­ρα.

Η Ρόζα δεν υπο­κλι­νό­ταν άκρι­τα στον αυ­θορ­μη­τι­σμό. Απέ­να­ντι στην πα­θη­τι­κή προσ­δο­κία της επα­νά­στα­σης, με την μπρο­σού­ρα της για τη «Μα­ζι­κή Απερ­γία» ανα­δεί­κνυε το ρόλο της «εμπρο­σθο­φυ­λα­κής» στο να «επι­τα­χύ­νει την εξέ­λι­ξη των πραγ­μά­των» μέσα από τη δράση της. 

Ωστό­σο εκεί που η Ρόζα υπε­ρε­κτί­μη­σε πράγ­μα­τι το αυ­θόρ­μη­το κί­νη­μα ήταν στη δυ­να­τό­τη­τά του να «διορ­θώ­νει» την ηγε­σία. Αν και είχε εντο­πί­σει νω­ρί­τε­ρα από όλους (και από τον Λένιν) τα σο­βα­ρά προ­βλή­μα­τα που υπήρ­χαν στην ηγε­σία του SPD, δια­τη­ρού­σε την πίστη ότι ένας ξε­ση­κω­μός της βάσης του κόμ­μα­τος θα επέ­βαλ­λε στην ηγε­σία την αλ­λα­γή κα­τεύ­θυν­σης. Σε αυτόν της τον υπο­λο­γι­σμό έπεσε τρα­γι­κά έξω τόσο τον Αύ­γου­στο του 1914 (με το ξέ­σπα­σμα του Α΄  Πα­γκο­σμί­ου Πο­λέ­μου), όσο και στα γε­γο­νό­τα της γερ­μα­νι­κής επα­νά­στα­σης του 1918, πλη­ρώ­νο­ντάς το και με τη ζωή της. 

Η Ρόζα είχε ένα δίκιο να ενα­πο­θέ­τει τις ελ­πί­δες της στην ερ­γα­τι­κή βάση. Προ­φα­νώς όλες οι πο­λι­τι­κές απα­ντή­σεις δί­νο­νται τε­λι­κά μέσα από αυτήν και όχι «στο κενό». Και πράγ­μα­τι το μα­χη­τι­κό τμήμα της βάσης του SPD απο­τέ­λε­σε τη «μαγιά» των Σπαρ­τα­κι­στών και έπει­τα του KPD. Το πρό­βλη­μα ήταν πως αυτό το «πέ­ρα­σμα» έγινε ασυ­ναί­σθη­τα, εν­στι­κτω­δώς, απρο­ε­τοί­μα­στα (όπως φά­νη­κε από τις πε­ρι­πέ­τειες των νε­α­ρών ΚΚ της νε­ο­σύ­στα­της Γ΄ Διε­θνούς).

Η συ­γκρό­τη­σή τους σε ξε­χω­ρι­στούς πο­λι­τι­κούς ορ­γα­νι­σμούς έγινε με «φάρο» το πε­τυ­χη­μέ­νο μπολ­σε­βί­κι­κο πα­ρά­δειγ­μα, αλλά χωρίς να έχει προη­γη­θεί η συ­νει­δη­τή προ­σπά­θεια συ­γκρό­τη­σης που χα­ρα­κτή­ρι­σε την μπολ­σε­βί­κι­κη εμπει­ρία μέχρι και τη στιγ­μή της ορι­στι­κής, απο­φα­σι­στι­κής ρήξης.

Η ιστο­ρι­κή εμπει­ρία έδει­ξε πως ο στρα­τη­γι­κός προ­σα­να­το­λι­σμός δεν αφορά τη «μέρα της επα­νά­στα­σης», αλλά τον τρόπο αντι­με­τώ­πι­σης της κα­θη­με­ρι­νής πάλης, κα­θο­ρί­ζο­ντας και τις τα­κτι­κές επι­λο­γές. Στις ση­με­ρι­νές συν­θή­κες βα­θιάς κρί­σης του συ­στή­μα­τος, το «με­ταρ­ρύθ­μι­ση ή επα­νά­στα­ση» (με τον τρόπο που το έθεσε η Ρόζα), το «τι τύπου κόμμα», η ανά­γκη έγκαι­ρης συ­γκρό­τη­σης, δι­κτύ­ω­σης και ενερ­γο­ποί­η­σης των πιο μα­χη­τι­κών, ρι­ζο­σπα­στι­κών στοι­χεί­ων πα­ρα­μέ­νουν απο­λύ­τως κρί­σι­μα.