1. Η σταλινική πολιτοφυλακή επί το έργον
Στα δύο κείμενά μας για τα Δεκεμβριανά, τα προσεγγίσαμε από την οπτική γωνία του Δ. Λιβιεράτου(1) και των τροτσκιστών.(2) Αναφέραμε ότι ο Λιβιεράτος τα θεωρούσε μια ηρωική πάλη του λαού της Αθήνας, του Πειραιά και των γύρω συνοικισμών, «αφού στηριζόταν στις εργατικές δυνάμεις της Αθήνας και στον εργατικό στρατό». Επιπλέον, υποστήριζε ότι αυτή η μάχη θα μπορούσε να είχε κερδηθεί «από τις δύο πρώτες μέρες, επειδή ο συσχετισμός δυνάμεων ήταν υπέρ του εργατικού-λαϊκού κινήματος». Οι τροτσκιστές, με τα κείμενά τους εκείνης της εποχής, υποστήριζαν ότι η σύγκρουση ήταν ουσιαστικά ταξική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίπαλες κοινωνικές ομάδες, ενώ η κριτική τους στην ηγεσία του ΚΚΕ ήταν ότι δεν επέτρεπε καμία ανεξάρτητη οργάνωση για την κινητοποίηση των μαζών παρά μόνο την ένταξη στον ΕΛΑΣ και την πειθαρχία του.(3)
Ταυτόχρονα, ο Λιβιεράτος τόνιζε τις πολιτικές ευθύνες της ηγεσίας του ΚΚΕ για την ήττα, θεωρώντας πως αποτέλεσε συγκεκριμένη πολιτική επιλογή να δώσει τη μάχη για να την χάσει.(4) Επί της ουσίας επιδίωκε να χρησιμοποιήσει αυτή τη μάχη ως μέσο πίεσης για την απόσπαση μιας συμφωνίας με ευνοϊκότερους όρους, με στόχο τη συμμετοχή του στο πλαίσιο της αστικής δημοκρατικής εξομάλυνσης.(5) Επιπρόσθετα, τόσο ο Λιβιεράτος όσο και η επίσημη τροτσκιστική θέση θεωρούσαν ότι το ΚΚΕ ήταν δέσμιο των αποφάσεων της 6ης Ολομέλειας του 1934, η οποία υποστήριζε την στρατηγική της θεωρίας των σταδίων. Σύμφωνα με αυτή, το επόμενο στάδιο στην Ελλάδα δεν ήταν ο σοσιαλισμός, αλλά μια ενδιάμεση περίοδος αστικής Δημοκρατίας.
Παράλληλα, καυτηριάζουν και τη δράση της ΟΠΛΑ, η οποία κάτω από τις διαταγές της ηγεσίας του ΚΚΕ «κυνηγούσε τους τροτσκιστές, τους αρχειομαρξιστές και όσους από τα μέλη του κόμματος διαφωνούσαν με τη ‘‘γραμμή’’ της ηγεσίας […]»(6) και πως η βία από μέρους της ήταν έργο στοιχείων «υποστρωμάτων που είχαν στρατολογηθεί μέσα στις σταλινικές οργανώσεις (ΟΠΛΑ, Εθνική Πολιτοφυλακή κλπ.)».
Στο παρόν κείμενο, συνεχίζοντας την προσπάθεια που ξεκινήσαμε με τα προαναφερθέντα άρθρα μας για τα Δεκεμβριανά του 1944, θα επικεντρωθούμε στον τρόπο με τον οποίο εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα σχετικά με τη δράση της ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας Λαϊκού Αγώνα). Την εποχή εκείνη, ενώ η Αθήνα συγκλονιζόταν από μια επαναστατική διαδικασία και από μια ένοπλη εξέγερση, ένα παράλληλο κύμα διώξεων εκτυλισσόταν στο παρασκήνιο:η ΟΠΛΑ, το παραστρατιωτικό όργανο του ΚΚΕ, συνέλαβε και εκτέλεσε χωρίς καν ανοιχτή δίκη αρκετά μέλη της Αριστερής Αντιπολίτευσης (τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές), τους οποίους θεωρούσαν «προδότες», «αντεπαναστάτες» και «εχθρούς του λαού».
Εδώ να υπενθυμίσουμε ότι δεκάδες μέλη τροτσκιστικών και αρχειομαρξιστικών οργανώσεων υπέστησαν διώξεις από τον σταλινισμό ήδη κατά τη διάρκεια της Κατοχής.(7)Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο τροτσκιστής Σταύρος Βερούχης, ο οποίος συμμετείχε ενεργά στην Αντίσταση και είχε εκλεγεί εθνοσύμβουλος για την ΠΕΕΑ από την περιοχή Πλατανιστός της Νότιας Εύβοιας. Ο Βερούχης δολοφονήθηκε τον Μάη 1944 από σταλινικά μέλη του ΚΚΕ.(8)Οι διώξεις ξεκίνησαν με σποραδικές δολοφονίες και κορυφώθηκαν κατά τα Δεκεμβριανά, όταν δηλαδή έχουμε αύξηση της έντασης της αντιπαράθεσης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με τις αστικές δυνάμεις, και ταυτόχρονα αύξηση της ανασφάλειας του ΚΚΕ για το αποτέλεσμα της σύγκρουσης και τη θέση του στο μεταπολεμικό σκηνικό.
Οι τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές, αν και αντιφασίστες και αντίθετοι τόσο με την ναζιστική Κατοχή όσο και με τη βρετανική επέμβαση μετά την απελευθέρωση, παρέμεναν επικριτικοί απέναντι στη γραμμή του ΚΚΕ και τη στρατηγική του κατά τη διάρκεια της Αντίστασης, της απελευθέρωσης και του εμφυλίου που διαφαινόταν. Ωστόσο, η πολιτική και ηθική ανωτερότητα όλων των αντιπολιτευόμενων στο ΚΚΕ οργανώσεων φάνηκε στο γεγονός πως, παρά τις δολοφονίες που υπέστησαν από τον σταλινισμό, οι οικογένειες των θυμάτων δεν υπέβαλαν μηνύσεις. Οι τροτσκιστικές οργανώσεις τούς παρότρυναν να μην το κάνουν, επειδή θεώρησαν τις δολοφονίες αυτές ενδοταξική διαμάχη μεταξύ εργατικών οργανώσεων, η οποία δεν έπρεπε να δώσει επιχειρήματα στον ταξικό εχθρό να χτυπήσει το εργατικό κίνημα.(9)
Οι εκκαθαρίσεις αυτές αποτελούν μια σκοτεινή πτυχή της ιστορίας του ελληνικού κομουνιστικού κινήματος, που αναδεικνύει την αδιαλλαξία της σταλινικής ηγεσίας του ΚΚΕ απέναντι σε διαφορετικές εκδοχές του επαναστατικού αγώνα (και όχι μόνο σε αυτούς). Σχολιάζει ο Λιβιεράτος: «πράγματι σκοτώθηκε αθώος κόσμος που δεν υπήρχε κανένας λόγος να σκοτωθεί, όπως Φιλελεύθεροι, τροτσκιστές, αρχειομαρξιστές, αλλά και Δεξιοί. Όμως στην ΟΠΛΑ είχαν στρατολογήσει [η ηγεσία του ΚΚΕ] και υπόκοσμο, ο οποίος δεν λογάριαζε ποιας κατεύθυνσης ήταν τα υποψήφια θύματα. Απλά έπαιρναν διαταγές. Ένα στοιχείο που συκοφάντησε το κίνημα πολύ».(10)Τα ίδια υποστηρίζουν και οι επίσημες τροτσκιστικές θέσεις εκείνης της εποχής.(11)
2. Ποιες ήταν οι διαφωνίες;
Οι τροτσκιστές και οι αρχειομαρξιστές(12) είχαν βαθιές ιδεολογικές διαφωνίες με το ΚΚΕ τόσο κατά την περίοδο της Κατοχής όσο και κατά τα Δεκεμβριανά. Οι διαφορές αυτές δεν ήταν απλώς δευτερεύουσες στρατηγικές αποκλίσεις, αλλά αφορούσαν θεμελιώδη ζητήματα σχετικά με τον χαρακτήρα της ΕΑΜικής αντίστασης, τη στάση απέναντι στην εργατική τάξη και την προοπτική της επανάστασης στην Ελλάδα. Σε γενικές γραμμές αυτές οι διαφορές των αριστερών αντιπολιτευόμενων με το ΚΚΕ, ήταν οι εξής:
α) Η φύση του ΕΑΜ και του αγώνα του:Οι τροτσκιστές και οι αρχειομαρξιστές κατηγορούσαν το ΚΚΕ ότι, μέσω του ΕΑΜ, ακολουθούσε μια πολιτική «εθνικής ενότητας» και συνεργασίας με τμήματα της αστικής τάξης, αντί να ηγηθεί ενός ξεκάθαρα προλεταριακού, σοσιαλιστικού αγώνα. Σύμφωνα με αυτούς, το ΚΚΕ εγκατέλειψε τον στόχο της εργατικής επανάστασης και της σοσιαλιστικής εξουσίας και αντ’ αυτού επιδίωκε έναν «αντιφασιστικό» μέτωπο με τα λεγόμενα «πατριωτικά» στοιχεία της αστικής τάξης, με προοπτική μια αστικοδημοκρατική μετάβαση, αφήνοντας έτσι ανέπαφο τον καπιταλισμό.Οι τροτσκιστές και οι αρχειομαρξιστές έβλεπαν αυτή τη στρατηγική ως προδοσία της ταξικής ανεξαρτησίας του προλεταριάτου. Υποστήριζαν ότι η εργατική τάξη δεν έπρεπε να μπει κάτω από την ηγεσία ή την επιρροή εθνικιστικών απόψεων των φιλελεύθερων δημοκρατών, αλλά να παλέψει για τη σοσιαλιστική επανάσταση.
β) Η στρατηγική των σταδίων και η σταλινική πολιτική:Το ΚΚΕ ακολουθούσε τη σταλινική «θεωρία των σταδίων», που έλεγε ότι πρώτα έπρεπε να γίνει μια δημοκρατική κυβέρνηση, δηλαδή πρώτα μια αστικοδημοκρατική επανάσταση, και μετά, στο απώτερο μέλλον, να συζητηθεί η μετάβαση στον σοσιαλισμό. Οι τροτσκιστές και οι αρχειομαρξιστές υποστήριζαν ότι αυτή η στρατηγική είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή του εργατικού κινήματος σε πολλές χώρες (Κίνα, Γαλλία, Ισπανία), την ενσωμάτωσή του στις αστικές επιδιώξεις και ότι το ΚΚΕ, με αυτή τη λογική, ήταν ουσιαστικά ένα ρεφορμιστικό κόμμα που έπαιζε τον ρόλο του «αριστερού φύλακα» της καπιταλιστικής εξουσίας.
γ) Η στάση απέναντι στους Βρετανούς και την «εθνική ανεξαρτησία»:Οι τροτσκιστές και οι αρχειομαρξιστές επέκριναν έντονα την πολιτική του ΚΚΕ απέναντι στους Βρετανούς. Το ΚΚΕ είχε αποδεχτεί τη συμφωνία του Λιβάνου και της Καζέρτας και την κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, δίνοντας νομιμοποίηση στην αστική εξουσία. Ακόμη και όταν ξεκίνησαν τα Δεκεμβριανά, οι τροτσκιστές θεωρούσαν ότι το ΚΚΕ δεν είχε στρατηγική για την πραγματική ρήξη με την αστική εξουσία και ότι απλώς αντέδρασε αμυντικά στις προκλήσεις των Βρετανών και της κυβέρνησης Παπανδρέου, προκειμένου να πιέσει να είναι μέρος των πολιτικών διαπραγματεύσεων και εξελίξεων.
δ) Η καταστολή του εργατικού κινήματος από το ίδιο το ΚΚΕ:Οι τροτσκιστές και ειδικά οι αρχειομαρξιστές, που είχαν πιο ισχυρή παρουσία στα εργατικά συνδικάτα, κατηγορούσαν το ΚΚΕ ότι χρησιμοποίησε την ΕΑΜική ηγεμονία για να καταστείλει κάθε ανεξάρτητη εργατική δράση. Σε πολλές περιπτώσεις, τα ΕΑΜικά συνδικάτα επέβαλαν πειθαρχία στις εργατικές κινητοποιήσεις ώστε να μην «διαταραχθεί» η εθνική ενότητα. Αυτό θεωρήθηκε ως υποταγή της εργατικής τάξης στις απαιτήσεις της αστικής πολιτικής.
3. Οι εκκαθαρίσεις αριστερών αντιπολιτευόμενων από την ΟΠΛΑ
Οι εν λόγω, λοιπόν, οργανώσεις της Αριστερής Αντιπολίτευσης, που είχαν τις ρίζες τους στην κριτική του σταλινισμού και στην ανεξάρτητη ταξική δράση του προλεταριάτου, από την εποχή ακόμη του Μεσοπολέμου,(13) θεωρήθηκαν από το ΚΚΕ επικίνδυνη «αιρετική» ιδεολογία και αντιμετωπίστηκαν με βίαιη καταστολή.Το ΚΚΕ έβλεπε τους τροτσκιστές και τους αρχειομαρξιστές όχι μόνο ως ιδεολογικούς αντιπάλους, αλλά ως επικίνδυνους «σαμποτέρ» και «προβοκάτορες». Η ΟΠΛΑ, κατέστειλε βίαια τα στελέχη τους, θεωρώντας τους εσωτερικούς εχθρούς. Ιστορικά στοιχεία δείχνουν ότι δεκάδες τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές εκτελέστηκαν ή εξαφανίστηκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής και ιδιαίτερα στα Δεκεμβριανά.
Το έδαφος είχε προετοιμαστεί κατά τη διάρκεια της Κατοχής με συνεχή αρθρογραφία στο περιοδικό Κομμουνιστική Επιθεώρηση (ΚΟΜΕΠ). Όπως ομολογεί και ο Λ. Αποστόλου (ηγετικό στέλεχος,τότε,του ΚΚΕ) σε Πρόλογό του, το 1946, ένα από τα καθήκοντα του ΚΚΕ στο ιδεολογικό μέτωπο ήταν, μεταξύ άλλων, «Η καταπολέμηση των τροτσκιστών και των άλλων μισοτροτσκιστικών τάσεων που κάτω από υπερεπαναστατικές θέσεις υπηρετούσαν κατ’ ευθείαν το Χίτλερ και τις πολεμικές του προσπάθειες».(14) Στη συνέχεια, παραθέτει μια σειρά άρθρων της ΚΟΜΕΠ με τους τίτλους τους. Μέσα από τις στήλες της ΚΟΜΕΠ, το ΚΚΕ διαμόρφωσε μια εχθρική γραμμή απέναντι στους τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές, παρουσιάζοντάς τους ως συνεργάτες των Ναζί και ως «πέμπτη φάλαγγα». Επί της ουσίας προώθησε μια στάση, η οποία είχε συγκεκριμένα πολιτικά αποτελέσματα, καθώς προέτρεπε τα μέλη του σε πράξεις βίας και δολοφονίες εναντίον των αριστερών αντιπολιτευόμενων.(15) Το ΚΚΕ, πέραν αυτών των αόριστων ύβρεων και συκοφαντιών, δεν απάντησε ποτέ στα ερωτήματα: Ποιος συγκεκριμένα τροτσκιστής και αρχειομαρξιστής πρόδωσε; Τι πρόδωσε; Πότε πρόδωσε; Που πρόδωσε; Δεν τους απαγγέλθηκε ποτέ κανένα πολιτικό κατηγορητήριο, δεν έγινε ποτέ καμία δίκη και ποτέ κανένας δεν απολογήθηκε. Οι δολοφονίες τους γινόντουσαν με δόλια μέσα και κρυφά. Το οργανωτικό σκέλος αυτής της πολιτικής εφαρμόστηκε σε πλήρη λειτουργία μέσω ενός μηχανισμού που εκτέλεσε το πογκρόμ κατά των τροτσκιστών και αρχειομαρξιστών, κατόπιν εντολών από την ηγεσία του ΚΚΕ. Ο Τ. Κωστόπουλος αναφέρει την περίπτωση του τροτσκιστή Δημοσθένη Βουρσούκη και τη σχετική εντολή που δόθηκε από τον Απρίλιο του 1944 από τον Ιωαννίδη, ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ, προς τον γραμματέα της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας, με το ψευδώνυμο Φάνης. Η εντολή υλοποιήθηκε τελικά στις 5 Οκτωβρίου 1944, με τη σύλληψη του Βουρσούκη, ο οποίος από τότε δεν έδωσε κανένα σημάδι ζωής.(16) Άλλη μαρτυρία για την αντιμετώπιση των αριστερών αντιπολιτευόμενων από μέλη του ΚΚΕ, κατά τη σύλληψή τους, είναι η μαρτυρία του Β. Πίστη.(17)
Ο Β. Πίστης, σε μια πρώτη καταγραφή (1986) δολοφονημένων τροτσκιστών από το ΚΚΕ, πριν και κατά τα Δεκεμβριανά του 1944, παρέθεσε έναν κατάλογο 30 ατόμων, χωρίς να περιλαμβάνει σε αυτόν αρχειομαρξιστές ή άλλα διαφωνούντα μέλη ή υποστηριχτές του ΚΚΕ.(18) Ο Δ. Λιβιεράτος είχε συντάξει ένα πρώτο κατάλογο με βιογραφικά στοιχεία δολοφονημένων αριστερών αντιπολιτευόμενων.(19) Το 1988, η «Επιτροπή Πρωτοβουλίας για την Αποκατάσταση της Μνήμης των Αγωνιστών της Αριστεράς που συκοφαντήθηκαν και εξοντώθηκαν από τμήμα της ηγεσίας της», έδωσε στην δημοσιότητα κατάλογο ονομάτων, ο οποίος, εκτός από τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές, περιλαμβάνει και μεγάλο αριθμό μελών του ΚΚΕ, αλλά και μαχητών του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ, που εξοντώθηκαν κατόπιν εντολής από στελέχη της ηγεσίας του ΚΚΕ.(20)Σε άλλη έρευνα που παρουσίασε ο Γ. Λαμπάτος (1994), κατέγραψε 55 περιπτώσεις δολοφονιών τροτσκιστών και αρχειομαρξιστών,(21) με βάση τον κατάλογο που παραθέτει στο τέλος του κειμένου του.(22) Από την κατάταξη που προσπάθησα να κάνω, οι 23 περίπου από αυτούς ήταν αρχειομαρξιστές και οι 24 τροτσκιστές, ενώ για τους υπόλοιπους 8 δεν μπόρεσα να προσδιορίσω σε ποιο από τα δύο ιδεολογικά ρεύματα ανήκαν. Όπως λέει ο Λαμπάτος, «Η έκταση του φαινομένου δείχνει ότι η πρωτοβουλία ανήκε στα ηγετικά κλιμάκια του ΚΚΕ». Μεταγενέστερη έρευνα, που έγινε από τον Μ. Εμμανουηλίδη, ανεβάζει τον αριθμό των δολοφονημένων σε 84. Από αυτούς, οι 54 ήταν τροτσκιστές και οι 30 αρχειομαρξιστές, που έπεσαν θύματα της σταλινικής ηγεσίας του ΚΚΕ κατά τη διάρκεια της Κατοχής και ιδιαίτερα στα Δεκεμβριανά.(23) Όπως επισημαίνει ο Τ. Κωστόπουλος, η καταγραφή δεν είναι πλήρης, τουλάχιστον ως προς τους αρχειομαρξιστές.(24) Ο Βασίλης Μπαρτζιώτας (Φάνης), ηγετικό στέλεχος του ΚΚΕ και γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας (ΚΟΑ) κατά την περίοδο της Κατοχής και των Δεκεμβριανών, ο οποίος είχε άμεση εποπτεία της ΟΠΛΑ στην Αθήνα, φέρεται να δήλωσε ότι εξόντωσε εκατοντάδες τροτσκιστές (περίπου 800). Ωστόσο, είναι προφανές ότι δεν υπήρχαν τόσοι τροτσκιστές. Ο Εμμανουηλίδης καταγράφει 280 άτομα, που υπήρξαν μέλη τροτσκιστικών οργανώσεων, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που σκοτώθηκαν είτε από τις δυνάμεις Κατοχής είτε από το ΚΚΕ.(25) Όμως, ο Μπαρτζιώτας χαρακτήριζε τροτσκιστή κάθε διαφωνούντα με τη σταλινική ηγεσία του ΚΚΕ, είτε ήταν τροτσκιστής, είτε αρχειομαρξιστής, είτε επρόκειτο για υποστηρικτή του ΚΚΕ, που αμφισβητούσε τη γραμμή του κόμματος. Υπό την καθοδήγησή του πραγματοποιήθηκαν μαζικές δολοφονίες αντιπολιτευόμενων. Αν ισχύουν, λοιπόν, αυτά που είπε ο ίδιος, τότε προκύπτει το εξής πρόβλημα: Όλοι οι εκτελεσμένοι τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές, κατά πως φαίνεται, δεν πρέπει να ξεπερνούσαν τους 100. Οπότε, ποιοι ήταν οι υπόλοιποι; Μήπως ανάμεσα σε αυτούς ήταν και πολλά μέλη ή πρώην μέλη του ΚΚΕ που αμφισβητούσαν την πολιτική του γραμμή;
Βέβαια, οφείλουμε να πούμε ότι η συγκεκριμένη αναφορά προέρχεται από μεταγενέστερες μαρτυρίες και ιστορικές πηγές, οι οποίες επικαλούνται εσωτερικές πηγές και αφηγήσεις του ίδιου του Μπαρτζιώτα. Ωστόσο, δεν υπάρχει γνωστό επίσημο ντοκουμέντο ή δημοσιευμένη συνέντευξη όπου ο ίδιος παραδέχεται ανοιχτά τον αριθμό αυτών των πράξεων. Η δήλωσή του διασώζεται κυρίως μέσα από ιστορικές μελέτες και μαρτυρίες αντιφρονούντων, που κατέγραψαν τις διώξεις εντός της Αριστεράς.(26) Εδώ, την αναφέρουμε με επιφυλάξεις, επισημαίνοντας την ανάγκη για περαιτέρω διερεύνηση όσον αφορά τη στάση της τότε ηγεσίας του ΚΚΕ απέναντι στην Αριστερή Αντιπολίτευση. Σημαντική συμβολή προς αυτή την κατεύθυνση θα είχε και η πρόσβαση στα αρχεία του ΚΚΕ.
4. Από τη μισαλλοδοξία στον αναστοχασμό
Η εξόντωση των τροτσκιστών και αρχειομαρξιστών δεν μπορεί να αποδοθεί σε κάποια συγκυριακή υπερβολή της περιόδου, αλλά εντάσσεται σε μια στρεβλή παράδοση του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, όπου κάθε απόκλιση από τη γραμμή της Μόσχας και του Στάλιν θεωρούνταν αιρετική και άξια εξάλειψης. Η στάση αυτή υπονόμευε κάθε έννοια εσωτερικού διαλόγου και πλουραλισμού στο εργατικό κίνημα, ενώμακροπρόθεσμα το αποδυνάμωνε.
Η επιλογή του ΚΚΕ, τότε, να αντιμετωπίσει την Αριστερή Αντιπολίτευση, όχι με ιδεολογική αντιπαράθεση αλλά με φυσική εξόντωση, δείχνει τη μισαλοδοξία της σταλινικής ηγεσίας του, αποδεικνύοντας μια βαθιά αυταρχική νοοτροπία. Ενίσχυσε τις κατηγορίες των αντιπάλων του περί ολοκληρωτισμού και ενδυνάμωσε σε τμήματα της εργατικής τάξης και της αριστερής διανόησης, την ανησυχία και τη διαφωνία τους για αυτές τις πρακτικές.
Οι τροτσκιστές και οι αρχειομαρξιστές πλήρωσαν την διαφωνία τους με τη γραμμή του ΚΚΕ. Η σταλινική ηγεσία του κόμματος δεν ανεχόταν καμία αριστερή διαφωνία και χρησιμοποίησε κατασταλτικές μεθόδους για να διατηρήσει τον απόλυτο έλεγχο στο εργατικό και λαϊκό κίνημα. Όπως επισημαίνει ο Γ. Λαμπάτος, «Η ηγεσία του ΚΚΕ φαίνεται ότι δεν ανεχόταν φωνές που είχαν άλλες εκτιμήσεις για την πορεία του Εαμικού κινήματος και δυνάμει μπορεί να τις εξέφραζαν. Γι’ αυτό και οι δολοφονίες πρώην ηγετικών στελεχών [του ΚΚΕ] το καλοκαίρι του ’44», όπως είναι ο Π. Τζινιέρης (Σκυτάλης), ο Π. Δαμασκόπουλος, ο Γρ. Σκαφίδας και ο Γ. Κωνσταντινίδης (Ασημίδης),(27) με πιο χαρακτηριστική περίπτωση αυτή του Άρη Βελουχιώτη, τον οποίο η ηγεσία του ΚΚΕ διέγραψε, απομόνωσε και επί της ουσίας τον οδήγησε στον θάνατο (αυτοκτονία) στις 16 Ιουνίου 1945. Αυτή η εσωτερική καταστολή αποτελεί την πιο σκοτεινή σελίδα στην ιστορία της Αριστεράς, η οποία έδειξε πως, αντί να υποστηρίζει την πολυφωνία και τη ριζοσπαστική σκέψη, το ΚΚΕ επέλεξε τον αυταρχισμό, τον δογματισμό και την φυσική εξόντωση των αριστερών αντιπολιτευόμενων αντί της πολιτικής αντιπαράθεσης. Είναι πρακτικές που τελικά αποδυνάμωσαν το ίδιο το εργατικό κίνημα. Κι αυτό που αξίζει να καυτηριάσουμε, όπως πάλι επισημαίνει ο Λαμπάτος, είναι ότι «οι εκάστοτε ηγεσίες του ΚΚΕ ποτέ δεν αναφέρθηκαν σε αυτό το ζήτημα»,(28) ποτέ δεν αναστοχάστηκαν, ποτέ δεν ζήτησαν συγνώμη.
Η τραγωδία των τροτσκιστών και αρχειομαρξιστών από τον ελληνικό σταλινισμό αποτελεί μια διαχρονική υπενθύμιση των κινδύνων του δογματισμού και της πολιτικής μισαλλοδοξίας. Η Αριστερά, αν θέλει να έχει έναν πραγματικά ριζοσπαστικό και ανατρεπτικό ρόλο, οφείλει να επιτρέπει τον διάλογο και την πολυφωνία, και να επιδιώκει να μην αναπαράγει τις πρακτικές του εχθρού της.
Όπως είχα γράψει σε άλλο κείμενό μου,(29) το οποίο ταιριάζει απόλυτα κι εδώ, όλα όσα αναφέραμε δεν παρατίθενται για να προκαλέσουν νέες αντιπαραθέσεις ή να υπονομεύσουν συνεργασίες στην Αριστερά, αλλά ως ιστορικά παραδείγματα που πρέπει να συζητιούνται, να κρίνονται και να στιγματίζονται, ώστε να μη διαιωνίζονται πρακτικές του παρελθόντος και να αποφεύγονται παρόμοιες συμπεριφορές στο μέλλον. Επιπλέον, το ιστορικό παρελθόν των πολιτικών υποκειμένων, χωρίς να παραγράφεται, δεν μπορεί να τίθεται ως προϋπόθεση για τη μετωπική δράση των δυνάμεων της Αριστεράς, καθώς κάτι τέτοιο θα καθιστούσε ανέφικτη την συνεργασία. Ο αναστοχασμός είναι αναγκαίος, προκειμένου να αποφύγουμε μελλοντικούς σκοπέλους.
Υποσημειώσεις
(1) Για περισσότερα βλ. Δ. Κατσορίδας, «Δεκεμβριανά 1944: Κριτική αποτίμηση με την ματιά του Δ. Λιβιεράτου». Δημοσιεύτηκε στην ηλεκτρονική έκδοση της Εφημερίδας των Συντακτών, 14-12-2024, στο https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/456768_dekembriana-1944-kritiki-apotimisi-me-tin-matia-toy-d-libieratoy
(2) Δ. Κατσορίδας, «Οι θέσεις των τροτσκιστών για τα Δεκεμβριανά του 1944», https://rproject.gr/article/oi-theseis-ton-trotskiston-gia-ta-dekemvriana-toy-1944, 27-3-2025.
(3) Δ. Κατσορίδας, «Οι θέσεις των τροτσκιστών για τα Δεκεμβριανά του 1944», ό.π.
(4) Δ. Λιβιεράτος, «Τα Δεκεμβριανά», σελ. 5. Αδημοσίευτο κείμενο. Προσωπικό αρχείο Δ. Κατσορίδα.
(5) Βλ. το άρθρο του Κ. Σκολαρίκου, «80 χρόνια από την απαράδεκτη Συμφωνία της Βάρκιζας», εφ. Ριζοσπάστης, 15-16/2/2025, σελ. 28-29.
(6) Δ. Λιβιεράτος, Τα Δεκεμβριανά του 1944, έκδοση του Μαρξιστικού Ομίλου Οικονομικών και Κοινωνικών Μελετών/Ρωγμή, Αθήνα 2001, σελ. 17.
(7) Βλ. στο Γ. Καρύτσας, Ο σφαγιασμός των αρχειομαρξιστών της περιοχής Αγρινίου από τον ελληνικό σταλινισμό, εκδόσεις Άρδην, Αγρίνιο 2002.
(8) Περισσότερα σχετικά με την περίπτωση Βερούχη, βλ. Γ. Λαμπάτος, «Δεκέμβρης και αριστερή διαφωνία», Αθήνα 1995, σελ. 13-17. Το εν λόγω κείμενο είχε τυπωθεί σε αυτόνομο φυλλάδιο από τον Δ. Λιβιεράτο, από όπου και αντλούνται οι πληροφορίες (προσωπικό αρχείο Δ. Κατσορίδα). Προηγουμένως είχε αποτελέσει εισήγηση σε διήμερο Επιστημονικό Συμπόσιο, στις 13-14/5/1994, και έχει συμπεριληφθεί στον τόμο: Δεκέμβρης του ’44. Νεότερη έρευνα-νέες προσεγγίσεις (επιμέλεια: Γρηγόρης Φαράκος), εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 1996. Επίσης, για την περίπτωση Βερούχη, βλ. και Τ. Κωστόπουλος, Κόκκινος Δεκέμβρης. Το ζήτημα της επαναστατικής βίας, εκδόσεις Βιβλιόραμα, Αθήνα 2016, σελ. 149.
(9) Βλ. Δ. Λιβιεράτος, «Ο τροτσκισμός στη Ελλάδα 1936-1946», σελ. 10 (Αδημοσίευτο κείμενο. Προσωπικό αρχείο Δ. Κατσορίδα). Το ίδιο αναφέρεται και στο Δ. Κατσορίδας-Δ. Λιβιεράτος-Κ. Παλούκης, Ο ελληνικός τροτσκισμός. Ένα χρονικό 1923-1946, εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 2003, σελ. 92-93.
(10) Δ. Λιβιεράτος, Τα Δεκεμβριανά του 1944, ό.π., σελ. 17-18.
(11) Βλ. «Τα γεγονότα του Δεκέμβρη στο φως του Μαρξισμού (Απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΔΕ)». Το κείμενο περιλαμβάνεται στο βιβλίο, Προλετάριος και Διεθνιστής της Κατοχής, εκδόσεις Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1986, παράγραφος 4, σελ. 364.
(12) Οι υποστηριχτές του Αρχειομαρξισμού ήταν μια ελληνική εκδοχή της διεθνούς αριστερής αντιπολίτευσης, με επιρροές από την τροτσκιστική κριτική στον σταλινισμό. Για μια πιο εκτενή αναφορά σχετικά με τη δράση του Αρχείου του Μαρξισμού, βλέπε Κ. Παλούκης, Αρχειομαρξιστές. Οι άλλοι κομμουνιστές του Μεσοπολέμου, εκδόσεις Ασίνη, Αθήνα 2020.
(13) Περισσότερα για τον τροτσκισμό της εποχής του Μεσοπολέμου, βλ. Δ. Κατσορίδας-Δ. Λιβιεράτος-Κ. Παλούκης, Ο ελληνικός τροτσκισμός, ό.π.,
(14) Βλ. Λ. Αποστόλου, «Πρόλογος στην 1η ανατύπωση του 1946». Ο εν λόγω Πρόλογος περιλαμβάνεται και στον τόμο, Κομμουνιστική Επιθεώρηση της εποχής της φασιστικής κατοχής 1941-1944, τόμος 1, εκδόσεις ΚΑΖΑΝΤΖΑ, Αθήνα 1976, σελ. XXIV.
(15) Για του λόγου το αληθές αναφέρουμε, ενδεικτικά, δύο άρθρα από την Κομμουνιστική Επιθεώρηση, τεύχος 11, Μάρτης 1943, με τίτλο: α) «Πεμπτοφαλαγγίτικο μπουκέτο», και β) «Τροτσκιστική Πέμπτη Φάλαγγα». Βλ. στον τόμο Κομμουνιστική Επιθεώρηση της εποχής της φασιστικής κατοχής 1941-1944, τόμος 1, ό.π., σελ. 318-320 και 320-326 αντίστοιχα.
(16) Το ραδιοτηλεγράφημα με την εντολή προς το Φάνη, για την υπόθεση Βουρσούκη, παρατίθεται στο Τ. Κωστόπουλος, Κόκκινος Δεκέμβρης, ό.π., σελ. 86, υποσημείωση 64.
(17) Για περισσότερα δες Β. Πίστη, Στα κρατητήρια της Εθνικής Πολιτοφυλακής (Πολιτικό χρονικό Οχτώβρη 1944), εκδόσεις Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1986.
(18) Δες Β. Πίστη, Στα κρατητήρια της Εθνικής Πολιτοφυλακής, ό.π., σελ. 82-85.
(19) Δ. Λιβιεράτος, «Ο τροτσκισμός στη Ελλάδα 1936-1946» (Αδημοσίευτο κείμενο. Προσωπικό αρχείο Δ. Κατσορίδα).
(20) Για περισσότερα βλ. https://www.marxists.org/ellinika/odmaaa/apokatastasi_170588.htm
(21) Γ. Λαμπάτος, «Δεκέμβρης και αριστερή διαφωνία», ό.π., σελ. 21.
(22) Γ. Λαμπάτος, «Δεκέμβρης και αριστερή διαφωνία», ό.π., σελ. 29-35.
(23) «Πλήρης» κατάλογος με ονόματα δολοφονημένων τροτσκιστών και αρχειομαρξιστών από τον ελληνικό σταλινισμό, παρατίθεται στο Μ. Εμμανουηλίδης, Αιρετικές διαδρομές. Ο ελληνικός τροτσκισμός και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 2000, σελ. 163-164 και 165-166 αντίστοιχα.
(24) Τ. Κωστόπουλος, Κόκκινος Δεκέμβρης, ό.π., σελ. 145.
(25) Βλ. Μ. Εμμανουηλίδης, Αιρετικές διαδρομές, ό.π., σελ. 56-59, καθώς επίσης τον κατάλογο με τα ονόματα όσων διετέλεσαν μέλη τροτσκιστικών οργανώσεων, σελ. 151-159. Σε αυτό τον κατάλογο δεν περιλαμβάνονται οι αρχειομαρξιστές, οι οποίοι χρήζουν διαφορετικής αποδελτίωσης.
(26) Γιαπαράδειγμα, τέτοιεςπηγέςείναιοι: α) P. Broue, «How Trotsky and the Trotskyists Confronted the Second World War», Revolutionary History, 3.4 (1991), 8, καιβ) L. Karliaftis, «Stalinism and Trotskyism in Greece (1924-1949)», Revolutionary History, 3.3 (1991), 1-9. Αναφέρονται στο Μ. Εμμανουηλίδης, Αιρετικές διαδρομές, ό.π., σελ. 65.
(27) Γ. Λαμπάτος, «Δεκέμβρης και αριστερή διαφωνία», ό.π., σελ. 28. Επίσης ο Λαμπάτος περιλαμβάνει εκτεταμένα βιογραφικά των προαναφερθέντων περιπτώσεων δολοφονημένων πρώην ηγετικών στελεχών του ΚΚΕ.
(28) Γ. Λαμπάτος, «Δεκέμβρης και αριστερή διαφωνία», ό.π., σελ. 28.
(29) Δ. Κατσορίδας, «Συμβολή των Ελλήνων τροτσκιστών στο εργατικό κίνημα», στο βιβλίο με τίτλο: Διήμερο Εκδηλώσεων για τα 90/50 χρόνια της ΟΚΔΕ, εκδόσεις Εργατική Πάλη, Αθήνα 2024, σελ. 31.
