Η ΟΠΛΑ, το ΚΚΕ και η εκκαθάριση των τροτσκιστών και αρχειομαρξιστών το 1944

Στα δύο κεί­με­νά μας για τα Δε­κεμ­βρια­νά, τα προ­σεγ­γί­σα­με από την οπτι­κή γωνία του Δ. Λι­βιε­ρά­του(1) και των τρο­τσκι­στών.(2) Ανα­φέ­ρα­με ότι ο Λι­βιε­ρά­τος τα θε­ω­ρού­σε μια ηρω­ι­κή πάλη του λαού της Αθή­νας, του Πει­ραιά και των γύρω συ­νοι­κι­σμών, «αφού στη­ρι­ζό­ταν στις ερ­γα­τι­κές δυ­νά­μεις της Αθή­νας και στον ερ­γα­τι­κό στρα­τό». Επι­πλέ­ον, υπο­στή­ρι­ζε ότι αυτή η μάχη θα μπο­ρού­σε να είχε κερ­δη­θεί «από τις δύο πρώ­τες μέρες, επει­δή ο συ­σχε­τι­σμός δυ­νά­με­ων ήταν υπέρ του ερ­γα­τι­κού-λαϊ­κού κι­νή­μα­τος». Οι τρο­τσκι­στές, με τα κεί­με­νά τους εκεί­νης της επο­χής, υπο­στή­ρι­ζαν ότι η σύ­γκρου­ση ήταν ου­σια­στι­κά τα­ξι­κή σύ­γκρου­ση ανά­με­σα σε αντί­πα­λες κοι­νω­νι­κές ομά­δες, ενώ η κρι­τι­κή τους στην ηγε­σία του ΚΚΕ ήταν ότι δεν επέ­τρε­πε καμία ανε­ξάρ­τη­τη ορ­γά­νω­ση για την κι­νη­το­ποί­η­ση των μαζών παρά μόνο την έντα­ξη στον ΕΛΑΣ και την πει­θαρ­χία του.(3)

Ταυ­τό­χρο­να, ο Λι­βιε­ρά­τος τό­νι­ζε τις πο­λι­τι­κές ευ­θύ­νες της ηγε­σί­ας του ΚΚΕ για την ήττα, θε­ω­ρώ­ντας πως απο­τέ­λε­σε συ­γκε­κρι­μέ­νη πο­λι­τι­κή επι­λο­γή να δώσει τη μάχη για να την χάσει.(4) Επί της ου­σί­ας επι­δί­ω­κε να χρη­σι­μο­ποι­ή­σει αυτή τη μάχη ως μέσο πί­ε­σης για την από­σπα­ση μιας συμ­φω­νί­ας με ευ­νοϊ­κό­τε­ρους όρους, με στόχο τη συμ­με­το­χή του στο πλαί­σιο της αστι­κής δη­μο­κρα­τι­κής εξο­μά­λυν­σης.(5) Επι­πρό­σθε­τα, τόσο ο Λι­βιε­ρά­τος όσο και η επί­ση­μη τρο­τσκι­στι­κή θέση θε­ω­ρού­σαν ότι το ΚΚΕ ήταν δέ­σμιο των απο­φά­σε­ων της 6ης Ολο­μέ­λειας του 1934, η οποία υπο­στή­ρι­ζε την στρα­τη­γι­κή της θε­ω­ρί­ας των στα­δί­ων. Σύμ­φω­να με αυτή, το επό­με­νο στά­διο στην Ελ­λά­δα δεν ήταν ο σο­σια­λι­σμός, αλλά μια εν­διά­με­ση πε­ρί­ο­δος αστι­κής Δη­μο­κρα­τί­ας.

Πα­ράλ­λη­λα, καυ­τη­ριά­ζουν και τη δράση της ΟΠΛΑ, η οποία κάτω από τις δια­τα­γές της ηγε­σί­ας του ΚΚΕ «κυ­νη­γού­σε τους τρο­τσκι­στές, τους αρ­χειο­μαρ­ξι­στές και όσους από τα μέλη του κόμ­μα­τος δια­φω­νού­σαν με τη ‘‘γραμ­μή­’’ της ηγε­σί­ας […]»(6) και πως η βία από μέ­ρους της ήταν έργο στοι­χεί­ων «υπο­στρω­μά­των που είχαν στρα­το­λο­γη­θεί μέσα στις στα­λι­νι­κές ορ­γα­νώ­σεις (ΟΠΛΑ, Εθνι­κή Πο­λι­το­φυ­λα­κή κλπ.)».

Στο παρόν κεί­με­νο, συ­νε­χί­ζο­ντας την προ­σπά­θεια που ξε­κι­νή­σα­με με τα προ­α­να­φερ­θέ­ντα άρθρα μας για τα Δε­κεμ­βρια­νά του 1944, θα επι­κε­ντρω­θού­με στον τρόπο με τον οποίο εκτυ­λί­χθη­καν τα γε­γο­νό­τα σχε­τι­κά με τη δράση της ΟΠΛΑ (Ορ­γά­νω­ση Προ­στα­σί­ας Λαϊ­κού Αγώνα). Την εποχή εκεί­νη, ενώ η Αθήνα συ­γκλο­νι­ζό­ταν από μια επα­να­στα­τι­κή δια­δι­κα­σία και από μια ένο­πλη εξέ­γερ­ση, ένα πα­ράλ­λη­λο κύμα διώ­ξε­ων εκτυ­λισ­σό­ταν στο πα­ρα­σκή­νιο:η ΟΠΛΑ, το πα­ρα­στρα­τιω­τι­κό όρ­γα­νο του ΚΚΕ, συ­νέ­λα­βε και εκτέ­λε­σε χωρίς καν ανοι­χτή δίκη αρ­κε­τά μέλη της Αρι­στε­ρής Αντι­πο­λί­τευ­σης (τρο­τσκι­στές και αρ­χειο­μαρ­ξι­στές), τους οποί­ους θε­ω­ρού­σαν «προ­δό­τες», «αντε­πα­να­στά­τες» και «εχθρούς του λαού».

Εδώ να υπεν­θυ­μί­σου­με ότι δε­κά­δες μέλη τρο­τσκι­στι­κών και αρ­χειο­μαρ­ξι­στι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων υπέ­στη­σαν διώ­ξεις από τον στα­λι­νι­σμό ήδη κατά τη διάρ­κεια της Κα­το­χής.(7)Χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή πε­ρί­πτω­ση ήταν ο τρο­τσκι­στής Σταύ­ρος Βε­ρού­χης, ο οποί­ος συμ­με­τεί­χε ενερ­γά στην Αντί­στα­ση και είχε εκλε­γεί εθνο­σύμ­βου­λος για την ΠΕΕΑ από την πε­ριο­χή Πλα­τα­νι­στός της Νό­τιας Εύ­βοιας. Ο Βε­ρού­χης δο­λο­φο­νή­θη­κε τον Μάη 1944 από στα­λι­νι­κά μέλη του ΚΚΕ.(8)Οι διώ­ξεις ξε­κί­νη­σαν με σπο­ρα­δι­κές δο­λο­φο­νί­ες και κο­ρυ­φώ­θη­καν κατά τα Δε­κεμ­βρια­νά, όταν δη­λα­δή έχου­με αύ­ξη­ση της έντα­σης της αντι­πα­ρά­θε­σης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ με τις αστι­κές δυ­νά­μεις, και ταυ­τό­χρο­να αύ­ξη­ση της ανα­σφά­λειας του ΚΚΕ για το απο­τέ­λε­σμα της σύ­γκρου­σης και τη θέση του στο με­τα­πο­λε­μι­κό σκη­νι­κό.

Οι τρο­τσκι­στές και αρ­χειο­μαρ­ξι­στές, αν και αντι­φα­σί­στες και αντί­θε­τοι τόσο με την να­ζι­στι­κή Κα­το­χή όσο και με τη βρε­τα­νι­κή επέμ­βα­ση μετά την απε­λευ­θέ­ρω­ση, πα­ρέ­με­ναν επι­κρι­τι­κοί απέ­να­ντι στη γραμ­μή του ΚΚΕ και τη στρα­τη­γι­κή του κατά τη διάρ­κεια της Αντί­στα­σης, της απε­λευ­θέ­ρω­σης και του εμ­φυ­λί­ου που δια­φαι­νό­ταν. Ωστό­σο, η πο­λι­τι­κή και ηθική ανω­τε­ρό­τη­τα όλων των αντι­πο­λι­τευό­με­νων στο ΚΚΕ ορ­γα­νώ­σε­ων φά­νη­κε στο γε­γο­νός πως, παρά τις δο­λο­φο­νί­ες που υπέ­στη­σαν από τον στα­λι­νι­σμό, οι οι­κο­γέ­νειες των θυ­μά­των δεν υπέ­βα­λαν μη­νύ­σεις. Οι τρο­τσκι­στι­κές ορ­γα­νώ­σεις τούς πα­ρό­τρυ­ναν να μην το κά­νουν, επει­δή θε­ώ­ρη­σαν τις δο­λο­φο­νί­ες αυτές εν­δο­τα­ξι­κή δια­μά­χη με­τα­ξύ ερ­γα­τι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων, η οποία δεν έπρε­πε να δώσει επι­χει­ρή­μα­τα στον τα­ξι­κό εχθρό να χτυ­πή­σει το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα.(9)

Οι εκ­κα­θα­ρί­σεις αυτές απο­τε­λούν μια σκο­τει­νή πτυχή της ιστο­ρί­ας του ελ­λη­νι­κού κο­μου­νι­στι­κού κι­νή­μα­τος, που ανα­δει­κνύ­ει την αδιαλ­λα­ξία της στα­λι­νι­κής ηγε­σί­ας του ΚΚΕ απέ­να­ντι σε δια­φο­ρε­τι­κές εκ­δο­χές του επα­να­στα­τι­κού αγώνα (και όχι μόνο σε αυ­τούς). Σχο­λιά­ζει ο Λι­βιε­ρά­τος: «πράγ­μα­τι σκο­τώ­θη­κε αθώος κό­σμος που δεν υπήρ­χε κα­νέ­νας λόγος να σκο­τω­θεί, όπως Φι­λε­λεύ­θε­ροι, τρο­τσκι­στές, αρ­χειο­μαρ­ξι­στές, αλλά και Δε­ξιοί. Όμως στην ΟΠΛΑ είχαν στρα­το­λο­γή­σει [η ηγε­σία του ΚΚΕ] και υπό­κο­σμο, ο οποί­ος δεν λο­γά­ρια­ζε ποιας κα­τεύ­θυν­σης ήταν τα υπο­ψή­φια θύ­μα­τα. Απλά έπαιρ­ναν δια­τα­γές. Ένα στοι­χείο που συ­κο­φά­ντη­σε το κί­νη­μα πολύ».(10)Τα ίδια υπο­στη­ρί­ζουν και οι επί­ση­μες τρο­τσκι­στι­κές θέ­σεις εκεί­νης της επο­χής.(11)

2. Ποιες ήταν οι δια­φω­νί­ες;

Οι τρο­τσκι­στές και οι αρ­χειο­μαρ­ξι­στές(12) είχαν βα­θιές ιδε­ο­λο­γι­κές δια­φω­νί­ες με το ΚΚΕ τόσο κατά την πε­ρί­ο­δο της Κα­το­χής όσο και κατά τα Δε­κεμ­βρια­νά. Οι δια­φο­ρές αυτές δεν ήταν απλώς δευ­τε­ρεύ­ου­σες στρα­τη­γι­κές απο­κλί­σεις, αλλά αφο­ρού­σαν θε­με­λιώ­δη ζη­τή­μα­τα σχε­τι­κά με τον χα­ρα­κτή­ρα της ΕΑ­Μι­κής αντί­στα­σης, τη στάση απέ­να­ντι στην ερ­γα­τι­κή τάξη και την προ­ο­πτι­κή της επα­νά­στα­σης στην Ελ­λά­δα. Σε γε­νι­κές γραμ­μές αυτές οι δια­φο­ρές των αρι­στε­ρών αντι­πο­λι­τευό­με­νων με το ΚΚΕ, ήταν οι εξής:

α) Η φύση του ΕΑΜ και του αγώνα του:Οι τρο­τσκι­στές και οι αρ­χειο­μαρ­ξι­στές κα­τη­γο­ρού­σαν το ΚΚΕ ότι, μέσω του ΕΑΜ, ακο­λου­θού­σε μια πο­λι­τι­κή «εθνι­κής ενό­τη­τας» και συ­νερ­γα­σί­ας με τμή­μα­τα της αστι­κής τάξης, αντί να ηγη­θεί ενός ξε­κά­θα­ρα προ­λε­τα­ρια­κού, σο­σια­λι­στι­κού αγώνα. Σύμ­φω­να με αυ­τούς, το ΚΚΕ εγκα­τέ­λει­ψε τον στόχο της ερ­γα­τι­κής επα­νά­στα­σης και της σο­σια­λι­στι­κής εξου­σί­ας και αντ’ αυτού επι­δί­ω­κε έναν «αντι­φα­σι­στι­κό» μέ­τω­πο με τα λε­γό­με­να «πα­τριω­τι­κά» στοι­χεία της αστι­κής τάξης, με προ­ο­πτι­κή μια αστι­κο­δη­μο­κρα­τι­κή με­τά­βα­ση, αφή­νο­ντας έτσι ανέ­πα­φο τον κα­πι­τα­λι­σμό.Οι τρο­τσκι­στές και οι αρ­χειο­μαρ­ξι­στές έβλε­παν αυτή τη στρα­τη­γι­κή ως προ­δο­σία της τα­ξι­κής ανε­ξαρ­τη­σί­ας του προ­λε­τα­ριά­του. Υπο­στή­ρι­ζαν ότι η ερ­γα­τι­κή τάξη δεν έπρε­πε να μπει κάτω από την ηγε­σία ή την επιρ­ροή εθνι­κι­στι­κών από­ψε­ων  των φι­λε­λεύ­θε­ρων δη­μο­κρα­τών, αλλά να πα­λέ­ψει για τη σο­σια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση.

β) Η στρα­τη­γι­κή των στα­δί­ων και η στα­λι­νι­κή πο­λι­τι­κή:Το ΚΚΕ ακο­λου­θού­σε τη στα­λι­νι­κή «θε­ω­ρία των στα­δί­ων», που έλεγε ότι πρώτα έπρε­πε να γίνει μια δη­μο­κρα­τι­κή κυ­βέρ­νη­ση, δη­λα­δή πρώτα μια αστι­κο­δη­μο­κρα­τι­κή επα­νά­στα­ση, και μετά, στο απώ­τε­ρο μέλ­λον, να συ­ζη­τη­θεί η με­τά­βα­ση στον σο­σια­λι­σμό. Οι τρο­τσκι­στές και οι αρ­χειο­μαρ­ξι­στές υπο­στή­ρι­ζαν ότι αυτή η στρα­τη­γι­κή είχε ως απο­τέ­λε­σμα την κα­τα­στρο­φή του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος σε πολ­λές χώρες (Κίνα, Γαλ­λία, Ισπα­νία), την εν­σω­μά­τω­σή του στις αστι­κές επι­διώ­ξεις και ότι το ΚΚΕ, με αυτή τη λο­γι­κή, ήταν ου­σια­στι­κά ένα ρε­φορ­μι­στι­κό κόμμα που έπαι­ζε τον ρόλο του «αρι­στε­ρού φύ­λα­κα» της κα­πι­τα­λι­στι­κής εξου­σί­ας.

γ) Η στάση απέ­να­ντι στους Βρε­τα­νούς και την «εθνι­κή ανε­ξαρ­τη­σία»:Οι τρο­τσκι­στές και οι αρ­χειο­μαρ­ξι­στές επέ­κρι­ναν έντο­να την πο­λι­τι­κή του ΚΚΕ απέ­να­ντι στους Βρε­τα­νούς. Το ΚΚΕ είχε απο­δε­χτεί τη συμ­φω­νία του Λι­βά­νου και της Κα­ζέρ­τας και την κυ­βέρ­νη­ση Εθνι­κής Ενό­τη­τας υπό τον Γε­ώρ­γιο Πα­παν­δρέ­ου, δί­νο­ντας νο­μι­μο­ποί­η­ση στην αστι­κή εξου­σία. Ακόμη και όταν ξε­κί­νη­σαν τα Δε­κεμ­βρια­νά, οι τρο­τσκι­στές θε­ω­ρού­σαν ότι το ΚΚΕ δεν είχε στρα­τη­γι­κή για την πραγ­μα­τι­κή ρήξη με την αστι­κή εξου­σία και ότι απλώς αντέ­δρα­σε αμυ­ντι­κά στις προ­κλή­σεις των Βρε­τα­νών και της κυ­βέρ­νη­σης Πα­παν­δρέ­ου, προ­κει­μέ­νου να πιέ­σει να είναι μέρος των πο­λι­τι­κών δια­πραγ­μα­τεύ­σε­ων και εξε­λί­ξε­ων.

δ) Η κα­τα­στο­λή του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος από το ίδιο το ΚΚΕ:Οι τρο­τσκι­στές και ει­δι­κά οι αρ­χειο­μαρ­ξι­στές, που είχαν πιο ισχυ­ρή πα­ρου­σία στα ερ­γα­τι­κά συν­δι­κά­τα, κα­τη­γο­ρού­σαν το ΚΚΕ ότι χρη­σι­μο­ποί­η­σε την ΕΑ­Μι­κή ηγε­μο­νία για να κα­τα­στεί­λει κάθε ανε­ξάρ­τη­τη ερ­γα­τι­κή δράση. Σε πολ­λές πε­ρι­πτώ­σεις, τα ΕΑ­Μι­κά συν­δι­κά­τα επέ­βα­λαν πει­θαρ­χία στις ερ­γα­τι­κές κι­νη­το­ποι­ή­σεις ώστε να μην «δια­τα­ρα­χθεί» η εθνι­κή ενό­τη­τα. Αυτό θε­ω­ρή­θη­κε ως υπο­τα­γή της ερ­γα­τι­κής τάξης στις απαι­τή­σεις της αστι­κής πο­λι­τι­κής.

3. Οι εκ­κα­θα­ρί­σεις αρι­στε­ρών αντι­πο­λι­τευό­με­νων από την ΟΠΛΑ

Οι εν λόγω, λοι­πόν, ορ­γα­νώ­σεις της Αρι­στε­ρής Αντι­πο­λί­τευ­σης, που είχαν τις ρίζες τους στην κρι­τι­κή του στα­λι­νι­σμού και στην ανε­ξάρ­τη­τη τα­ξι­κή δράση του προ­λε­τα­ριά­του, από την εποχή ακόμη του Με­σο­πο­λέ­μου,(13) θε­ω­ρή­θη­καν από το ΚΚΕ επι­κίν­δυ­νη «αι­ρε­τι­κή» ιδε­ο­λο­γία και αντι­με­τω­πί­στη­καν με βίαιη κα­τα­στο­λή.Το ΚΚΕ έβλε­πε τους τρο­τσκι­στές και τους αρ­χειο­μαρ­ξι­στές όχι μόνο ως ιδε­ο­λο­γι­κούς αντι­πά­λους, αλλά ως επι­κίν­δυ­νους «σα­μπο­τέρ» και «προ­βο­κά­το­ρες». Η ΟΠΛΑ, κα­τέ­στει­λε βίαια τα στε­λέ­χη τους, θε­ω­ρώ­ντας τους εσω­τε­ρι­κούς εχθρούς. Ιστο­ρι­κά στοι­χεία δεί­χνουν ότι δε­κά­δες τρο­τσκι­στές και αρ­χειο­μαρ­ξι­στές εκτε­λέ­στη­καν ή εξα­φα­νί­στη­καν κατά τη διάρ­κεια της Κα­το­χής και ιδιαί­τε­ρα στα Δε­κεμ­βρια­νά.

Το έδα­φος είχε προ­ε­τοι­μα­στεί κατά τη διάρ­κεια της Κα­το­χής με συ­νε­χή αρ­θρο­γρα­φία στο πε­ριο­δι­κό Κομ­μου­νι­στι­κή Επι­θε­ώ­ρη­ση (ΚΟΜΕΠ). Όπως ομο­λο­γεί και ο Λ. Απο­στό­λου (ηγε­τι­κό στέ­λε­χος,τότε,του ΚΚΕ) σε Πρό­λο­γό του, το 1946, ένα από τα κα­θή­κο­ντα του ΚΚΕ στο ιδε­ο­λο­γι­κό μέ­τω­πο ήταν, με­τα­ξύ άλλων, «Η κα­τα­πο­λέ­μη­ση των τρο­τσκι­στών και των άλλων μι­σο­τρο­τσκι­στι­κών τά­σε­ων που κάτω από υπε­ρε­πα­να­στα­τι­κές θέ­σεις υπη­ρε­τού­σαν κατ’ ευ­θεί­αν το Χί­τλερ και τις πο­λε­μι­κές του προ­σπά­θειες».(14)  Στη συ­νέ­χεια, πα­ρα­θέ­τει μια σειρά άρ­θρων της ΚΟΜΕΠ με τους τί­τλους τους. Μέσα από τις στή­λες της ΚΟΜΕΠ, το ΚΚΕ δια­μόρ­φω­σε μια εχθρι­κή γραμ­μή απέ­να­ντι στους τρο­τσκι­στές και αρ­χειο­μαρ­ξι­στές, πα­ρου­σιά­ζο­ντάς τους ως συ­νερ­γά­τες των Ναζί και ως «πέμ­πτη φά­λαγ­γα». Επί της ου­σί­ας προ­ώ­θη­σε μια στάση, η οποία είχε συ­γκε­κρι­μέ­να πο­λι­τι­κά απο­τε­λέ­σμα­τα, καθώς προ­έ­τρε­πε τα μέλη του σε πρά­ξεις βίας και δο­λο­φο­νί­ες ενα­ντί­ον των αρι­στε­ρών αντι­πο­λι­τευό­με­νων.(15) Το ΚΚΕ, πέραν αυτών των αό­ρι­στων ύβρε­ων και συ­κο­φα­ντιών, δεν απά­ντη­σε ποτέ στα ερω­τή­μα­τα: Ποιος συ­γκε­κρι­μέ­να τρο­τσκι­στής και αρ­χειο­μαρ­ξι­στής πρό­δω­σε; Τι πρό­δω­σε; Πότε πρό­δω­σε; Που πρό­δω­σε; Δεν τους απαγ­γέλ­θη­κε ποτέ κα­νέ­να πο­λι­τι­κό κα­τη­γο­ρη­τή­ριο, δεν έγινε ποτέ καμία δίκη και ποτέ κα­νέ­νας δεν απο­λο­γή­θη­κε. Οι δο­λο­φο­νί­ες τους γι­νό­ντου­σαν με δόλια μέσα και κρυφά. Το ορ­γα­νω­τι­κό σκέ­λος αυτής της πο­λι­τι­κής εφαρ­μό­στη­κε σε πλήρη λει­τουρ­γία μέσω ενός μη­χα­νι­σμού που εκτέ­λε­σε το πο­γκρόμ κατά των τρο­τσκι­στών και αρ­χειο­μαρ­ξι­στών, κα­τό­πιν εντο­λών από την ηγε­σία του ΚΚΕ. Ο Τ. Κω­στό­που­λος ανα­φέ­ρει την πε­ρί­πτω­ση του τρο­τσκι­στή Δη­μο­σθέ­νη Βουρ­σού­κη και τη σχε­τι­κή εντο­λή που δό­θη­κε από τον Απρί­λιο του 1944 από τον Ιω­αν­νί­δη, ηγε­τι­κό στέ­λε­χος του ΚΚΕ, προς τον γραμ­μα­τέα της Κομ­μα­τι­κής Ορ­γά­νω­σης Αθή­νας, με το ψευ­δώ­νυ­μο Φάνης. Η εντο­λή υλο­ποι­ή­θη­κε τε­λι­κά στις 5 Οκτω­βρί­ου 1944, με τη σύλ­λη­ψη του Βουρ­σού­κη, ο οποί­ος από τότε δεν έδωσε κα­νέ­να ση­μά­δι ζωής.(16) Άλλη μαρ­τυ­ρία για την αντι­με­τώ­πι­ση των αρι­στε­ρών αντι­πο­λι­τευό­με­νων από μέλη του ΚΚΕ, κατά τη σύλ­λη­ψή τους, είναι η μαρ­τυ­ρία του Β. Πίστη.(17)

Ο Β. Πί­στης, σε μια πρώτη κα­τα­γρα­φή (1986) δο­λο­φο­νη­μέ­νων τρο­τσκι­στών από το ΚΚΕ, πριν και κατά τα Δε­κεμ­βρια­νά του 1944, πα­ρέ­θε­σε έναν κα­τά­λο­γο 30 ατό­μων, χωρίς να πε­ρι­λαμ­βά­νει σε αυτόν αρ­χειο­μαρ­ξι­στές ή άλλα δια­φω­νού­ντα μέλη ή υπο­στη­ρι­χτές του ΚΚΕ.(18) Ο Δ. Λι­βιε­ρά­τος είχε συ­ντά­ξει ένα πρώτο κα­τά­λο­γο με βιο­γρα­φι­κά στοι­χεία δο­λο­φο­νη­μέ­νων αρι­στε­ρών αντι­πο­λι­τευό­με­νων.(19) Το 1988, η «Επι­τρο­πή Πρω­το­βου­λί­ας για την Απο­κα­τά­στα­ση της Μνή­μης των Αγω­νι­στών της Αρι­στε­ράς που συ­κο­φα­ντή­θη­καν και εξο­ντώ­θη­καν από τμήμα της ηγε­σί­ας της», έδωσε στην δη­μο­σιό­τη­τα κα­τά­λο­γο ονο­μά­των, ο οποί­ος, εκτός από τρο­τσκι­στές και αρ­χειο­μαρ­ξι­στές, πε­ρι­λαμ­βά­νει και με­γά­λο αριθ­μό μελών του ΚΚΕ, αλλά και μα­χη­τών του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ, που εξο­ντώ­θη­καν κα­τό­πιν εντο­λής από στε­λέ­χη της ηγε­σί­ας  του ΚΚΕ.(20)Σε άλλη έρευ­να που πα­ρου­σί­α­σε ο Γ. Λα­μπά­τος (1994), κα­τέ­γρα­ψε 55 πε­ρι­πτώ­σεις δο­λο­φο­νιών τρο­τσκι­στών και αρ­χειο­μαρ­ξι­στών,(21) με βάση τον κα­τά­λο­γο που πα­ρα­θέ­τει στο τέλος του κει­μέ­νου του.(22) Από την κα­τά­τα­ξη που προ­σπά­θη­σα να κάνω, οι 23 πε­ρί­που από αυ­τούς ήταν αρ­χειο­μαρ­ξι­στές και οι 24 τρο­τσκι­στές, ενώ για τους υπό­λοι­πους 8 δεν μπό­ρε­σα να προσ­διο­ρί­σω σε ποιο από τα δύο ιδε­ο­λο­γι­κά ρεύ­μα­τα ανή­καν. Όπως λέει ο Λα­μπά­τος, «Η έκτα­ση του φαι­νο­μέ­νου δεί­χνει ότι η πρω­το­βου­λία ανήκε στα ηγε­τι­κά κλι­μά­κια του ΚΚΕ». Με­τα­γε­νέ­στε­ρη έρευ­να, που έγινε από τον Μ. Εμ­μα­νου­η­λί­δη, ανε­βά­ζει τον αριθ­μό των δο­λο­φο­νη­μέ­νων σε 84. Από αυ­τούς, οι 54 ήταν τρο­τσκι­στές και οι 30 αρ­χειο­μαρ­ξι­στές, που έπε­σαν θύ­μα­τα της στα­λι­νι­κής ηγε­σί­ας του ΚΚΕ κατά τη διάρ­κεια της Κα­το­χής και ιδιαί­τε­ρα στα Δε­κεμ­βρια­νά.(23) Όπως επι­ση­μαί­νει ο Τ. Κω­στό­που­λος, η κα­τα­γρα­φή δεν είναι πλή­ρης, του­λά­χι­στον ως προς τους αρ­χειο­μαρ­ξι­στές.(24) Ο Βα­σί­λης Μπαρ­τζιώ­τας (Φάνης), ηγε­τι­κό στέ­λε­χος του ΚΚΕ και γραμ­μα­τέ­ας της Κομ­μα­τι­κής Ορ­γά­νω­σης Αθή­νας (ΚΟΑ) κατά την πε­ρί­ο­δο της Κα­το­χής και των Δε­κεμ­βρια­νών, ο οποί­ος είχε άμεση επο­πτεία της ΟΠΛΑ στην Αθήνα, φέ­ρε­ται να δή­λω­σε ότι εξό­ντω­σε εκα­το­ντά­δες τρο­τσκι­στές (πε­ρί­που 800). Ωστό­σο, είναι προ­φα­νές ότι δεν υπήρ­χαν τόσοι τρο­τσκι­στές. Ο Εμ­μα­νου­η­λί­δης κα­τα­γρά­φει 280 άτομα, που υπήρ­ξαν μέλη τρο­τσκι­στι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νων και εκεί­νων που σκο­τώ­θη­καν είτε από τις δυ­νά­μεις Κα­το­χής είτε από το ΚΚΕ.(25) Όμως, ο Μπαρ­τζιώ­τας χα­ρα­κτή­ρι­ζε τρο­τσκι­στή κάθε δια­φω­νού­ντα με τη στα­λι­νι­κή ηγε­σία του ΚΚΕ, είτε ήταν τρο­τσκι­στής, είτε αρ­χειο­μαρ­ξι­στής, είτε επρό­κει­το για υπο­στη­ρι­κτή του ΚΚΕ, που αμ­φι­σβη­τού­σε τη γραμ­μή του κόμ­μα­τος. Υπό την κα­θο­δή­γη­σή του πραγ­μα­το­ποι­ή­θη­καν μα­ζι­κές δο­λο­φο­νί­ες αντι­πο­λι­τευό­με­νων. Αν ισχύ­ουν, λοι­πόν, αυτά που είπε ο ίδιος, τότε προ­κύ­πτει το εξής πρό­βλη­μα: Όλοι οι εκτε­λε­σμέ­νοι τρο­τσκι­στές και αρ­χειο­μαρ­ξι­στές, κατά πως φαί­νε­ται, δεν πρέ­πει να ξε­περ­νού­σαν τους 100. Οπότε, ποιοι ήταν οι υπό­λοι­ποι; Μήπως ανά­με­σα σε αυ­τούς ήταν και πολλά μέλη ή πρώην μέλη του ΚΚΕ που αμ­φι­σβη­τού­σαν την πο­λι­τι­κή του γραμ­μή;

Βέ­βαια, οφεί­λου­με να πούμε ότι η συ­γκε­κρι­μέ­νη ανα­φο­ρά προ­έρ­χε­ται από με­τα­γε­νέ­στε­ρες μαρ­τυ­ρί­ες και ιστο­ρι­κές πηγές, οι οποί­ες επι­κα­λού­νται εσω­τε­ρι­κές πηγές και αφη­γή­σεις του ίδιου του Μπαρ­τζιώ­τα. Ωστό­σο, δεν υπάρ­χει γνω­στό επί­ση­μο ντο­κου­μέ­ντο ή δη­μο­σιευ­μέ­νη συ­νέ­ντευ­ξη όπου ο ίδιος πα­ρα­δέ­χε­ται ανοι­χτά τον αριθ­μό αυτών των πρά­ξε­ων. Η δή­λω­σή του δια­σώ­ζε­ται κυ­ρί­ως μέσα από ιστο­ρι­κές με­λέ­τες και μαρ­τυ­ρί­ες αντι­φρο­νού­ντων, που κα­τέ­γρα­ψαν τις διώ­ξεις εντός της Αρι­στε­ράς.(26) Εδώ, την ανα­φέ­ρου­με με επι­φυ­λά­ξεις, επι­ση­μαί­νο­ντας την ανά­γκη για πε­ραι­τέ­ρω διε­ρεύ­νη­ση όσον αφορά τη στάση της τότε ηγε­σί­ας του ΚΚΕ απέ­να­ντι στην Αρι­στε­ρή Αντι­πο­λί­τευ­ση. Ση­μα­ντι­κή συμ­βο­λή προς αυτή την κα­τεύ­θυν­ση θα είχε και η πρό­σβα­ση στα αρ­χεία του ΚΚΕ.

4. Από τη μι­σαλ­λο­δο­ξία στον ανα­στο­χα­σμό

Η εξό­ντω­ση των τρο­τσκι­στών και αρ­χειο­μαρ­ξι­στών δεν μπο­ρεί να απο­δο­θεί σε κά­ποια συ­γκυ­ρια­κή υπερ­βο­λή της πε­ριό­δου, αλλά εντάσ­σε­ται σε μια στρε­βλή πα­ρά­δο­ση του διε­θνούς κομ­μου­νι­στι­κού κι­νή­μα­τος, όπου κάθε από­κλι­ση από τη γραμ­μή της Μό­σχας και του Στά­λιν θε­ω­ρού­νταν αι­ρε­τι­κή και άξια εξά­λει­ψης. Η στάση αυτή υπο­νό­μευε κάθε έν­νοια εσω­τε­ρι­κού δια­λό­γου και πλου­ρα­λι­σμού στο ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα, ενώ­μα­κρο­πρό­θε­σμα το απο­δυ­νά­μω­νε.

Η επι­λο­γή του ΚΚΕ, τότε, να αντι­με­τω­πί­σει την Αρι­στε­ρή Αντι­πο­λί­τευ­ση, όχι με ιδε­ο­λο­γι­κή αντι­πα­ρά­θε­ση αλλά με φυ­σι­κή εξό­ντω­ση, δεί­χνει τη μι­σα­λο­δο­ξία της στα­λι­νι­κής ηγε­σί­ας του, απο­δει­κνύ­ο­ντας μια βαθιά αυ­ταρ­χι­κή νο­ο­τρο­πία. Ενί­σχυ­σε τις κα­τη­γο­ρί­ες των αντι­πά­λων του περί ολο­κλη­ρω­τι­σμού και εν­δυ­νά­μω­σε σε τμή­μα­τα της ερ­γα­τι­κής τάξης και της αρι­στε­ρής δια­νό­η­σης, την ανη­συ­χία και τη δια­φω­νία τους για αυτές τις πρα­κτι­κές.

Οι τρο­τσκι­στές και οι αρ­χειο­μαρ­ξι­στές πλή­ρω­σαν την δια­φω­νία τους με τη γραμ­μή του ΚΚΕ. Η στα­λι­νι­κή ηγε­σία του κόμ­μα­τος δεν ανε­χό­ταν καμία αρι­στε­ρή δια­φω­νία και χρη­σι­μο­ποί­η­σε κα­τα­σταλ­τι­κές με­θό­δους για να δια­τη­ρή­σει τον από­λυ­το έλεγ­χο στο ερ­γα­τι­κό και λαϊκό κί­νη­μα. Όπως επι­ση­μαί­νει ο Γ. Λα­μπά­τος, «Η ηγε­σία του ΚΚΕ φαί­νε­ται ότι δεν ανε­χό­ταν φωνές που είχαν άλλες εκτι­μή­σεις για την πο­ρεία του Εα­μι­κού κι­νή­μα­τος και δυ­νά­μει μπο­ρεί να τις εξέ­φρα­ζαν. Γι’ αυτό και οι δο­λο­φο­νί­ες πρώην ηγε­τι­κών στε­λε­χών [του ΚΚΕ] το κα­λο­καί­ρι του ’44», όπως είναι ο Π. Τζι­νιέ­ρης (Σκυ­τά­λης), ο Π. Δα­μα­σκό­που­λος, ο Γρ. Σκα­φί­δας και ο Γ. Κων­στα­ντι­νί­δης (Αση­μί­δης),(27) με πιο χα­ρα­κτη­ρι­στι­κή πε­ρί­πτω­ση αυτή του Άρη Βε­λου­χιώ­τη, τον οποίο η ηγε­σία του ΚΚΕ διέ­γρα­ψε, απο­μό­νω­σε και επί της ου­σί­ας τον οδή­γη­σε στον θά­να­το (αυ­το­κτο­νία) στις 16 Ιου­νί­ου 1945.  Αυτή η εσω­τε­ρι­κή κα­τα­στο­λή απο­τε­λεί την πιο σκο­τει­νή σε­λί­δα στην ιστο­ρία της Αρι­στε­ράς, η οποία έδει­ξε πως, αντί να υπο­στη­ρί­ζει την πο­λυ­φω­νία και τη ρι­ζο­σπα­στι­κή σκέψη, το ΚΚΕ επέ­λε­ξε τον αυ­ταρ­χι­σμό, τον δογ­μα­τι­σμό και την φυ­σι­κή εξό­ντω­ση των αρι­στε­ρών αντι­πο­λι­τευό­με­νων αντί της πο­λι­τι­κής αντι­πα­ρά­θε­σης. Είναι πρα­κτι­κές που τε­λι­κά απο­δυ­νά­μω­σαν το ίδιο το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα. Κι αυτό που αξί­ζει να καυ­τη­ριά­σου­με, όπως πάλι επι­ση­μαί­νει ο Λα­μπά­τος, είναι ότι «οι εκά­στο­τε ηγε­σί­ες του ΚΚΕ ποτέ δεν ανα­φέρ­θη­καν σε αυτό το ζή­τη­μα»,(28) ποτέ δεν ανα­στο­χά­στη­καν, ποτέ δεν ζή­τη­σαν συ­γνώ­μη.

Η τρα­γω­δία των τρο­τσκι­στών και αρ­χειο­μαρ­ξι­στών από τον ελ­λη­νι­κό στα­λι­νι­σμό απο­τε­λεί μια δια­χρο­νι­κή υπεν­θύ­μι­ση των κιν­δύ­νων του δογ­μα­τι­σμού και της πο­λι­τι­κής μι­σαλ­λο­δο­ξί­ας. Η Αρι­στε­ρά, αν θέλει να έχει έναν πραγ­μα­τι­κά ρι­ζο­σπα­στι­κό και ανα­τρε­πτι­κό ρόλο, οφεί­λει να επι­τρέ­πει τον διά­λο­γο και την πο­λυ­φω­νία, και να επι­διώ­κει να μην ανα­πα­ρά­γει τις πρα­κτι­κές του εχθρού της.

Όπως είχα γρά­ψει σε άλλο κεί­με­νό μου,(29) το οποίο ται­ριά­ζει από­λυ­τα κι εδώ, όλα όσα ανα­φέ­ρα­με δεν πα­ρα­τί­θε­νται για να προ­κα­λέ­σουν νέες αντι­πα­ρα­θέ­σεις ή να υπο­νο­μεύ­σουν συ­νερ­γα­σί­ες στην Αρι­στε­ρά, αλλά ως ιστο­ρι­κά πα­ρα­δείγ­μα­τα που πρέ­πει να συ­ζη­τιού­νται, να κρί­νο­νται και να στιγ­μα­τί­ζο­νται, ώστε να μη διαιω­νί­ζο­νται πρα­κτι­κές του πα­ρελ­θό­ντος και να απο­φεύ­γο­νται πα­ρό­μοιες συ­μπε­ρι­φο­ρές στο μέλ­λον. Επι­πλέ­ον, το ιστο­ρι­κό πα­ρελ­θόν των πο­λι­τι­κών υπο­κει­μέ­νων, χωρίς να πα­ρα­γρά­φε­ται, δεν μπο­ρεί να τί­θε­ται ως προ­ϋ­πό­θε­ση για τη με­τω­πι­κή δράση των δυ­νά­με­ων της Αρι­στε­ράς, καθώς κάτι τέ­τοιο θα κα­θι­στού­σε ανέ­φι­κτη την συ­νερ­γα­σία. Ο ανα­στο­χα­σμός είναι ανα­γκαί­ος, προ­κει­μέ­νου να απο­φύ­γου­με μελ­λο­ντι­κούς σκο­πέ­λους.

Υπο­ση­μειώ­σεις

(1) Για πε­ρισ­σό­τε­ρα βλ. Δ. Κα­τσο­ρί­δας, «Δε­κεμ­βρια­νά 1944: Κρι­τι­κή απο­τί­μη­ση με την ματιά του Δ. Λι­βιε­ρά­του». Δη­μο­σιεύ­τη­κε στην ηλε­κτρο­νι­κή έκ­δο­ση της Εφη­με­ρί­δας των Συ­ντα­κτών, 14-12-2024, στο https://​www.​efsyn.​gr/​stiles/​apopseis/​456768_​dekembriana-​1944-​kritiki-​apotimisi-​me-​tin-​matia-​toy-​d-​libieratoy

(2) Δ. Κα­τσο­ρί­δας, «Οι θέ­σεις των τρο­τσκι­στών για τα Δε­κεμ­βρια­νά του 1944», https://​rproject.​gr/​article/​oi-​theseis-​ton-​trotskiston-​gia-​ta-​dekemvriana-​toy-​1944, 27-3-2025.

(3) Δ. Κα­τσο­ρί­δας, «Οι θέ­σεις των τρο­τσκι­στών για τα Δε­κεμ­βρια­νά του 1944», ό.π.

(4) Δ. Λι­βιε­ρά­τος, «Τα Δε­κεμ­βρια­νά», σελ. 5. Αδη­μο­σί­ευ­το κεί­με­νο. Προ­σω­πι­κό αρ­χείο Δ. Κα­τσο­ρί­δα.

(5) Βλ. το άρθρο του Κ. Σκο­λα­ρί­κου, «80 χρό­νια από την απα­ρά­δε­κτη Συμ­φω­νία της Βάρ­κι­ζας», εφ. Ρι­ζο­σπά­στης, 15-16/2/2025, σελ. 28-29.

(6) Δ. Λι­βιε­ρά­τος, Τα Δε­κεμ­βρια­νά του 1944, έκ­δο­ση του Μαρ­ξι­στι­κού Ομί­λου Οι­κο­νο­μι­κών και Κοι­νω­νι­κών Με­λε­τών/Ρωγμή, Αθήνα 2001, σελ. 17.

(7) Βλ. στο Γ. Κα­ρύ­τσας, Ο σφα­για­σμός των αρ­χειο­μαρ­ξι­στών της πε­ριο­χής Αγρι­νί­ου από τον ελ­λη­νι­κό στα­λι­νι­σμό, εκ­δό­σεις Άρδην, Αγρί­νιο 2002.

(8) Πε­ρισ­σό­τε­ρα σχε­τι­κά με την πε­ρί­πτω­ση Βε­ρού­χη, βλ. Γ. Λα­μπά­τος, «Δε­κέμ­βρης και αρι­στε­ρή δια­φω­νία», Αθήνα 1995, σελ. 13-17. Το εν λόγω κεί­με­νο είχε τυ­πω­θεί σε αυ­τό­νο­μο φυλ­λά­διο από τον Δ. Λι­βιε­ρά­το, από όπου και αντλού­νται οι πλη­ρο­φο­ρί­ες (προ­σω­πι­κό αρ­χείο Δ. Κα­τσο­ρί­δα). Προη­γου­μέ­νως είχε απο­τε­λέ­σει ει­σή­γη­ση σε δι­ή­με­ρο Επι­στη­μο­νι­κό Συ­μπό­σιο, στις 13-14/5/1994, και έχει συ­μπε­ρι­λη­φθεί στον τόμο: Δε­κέμ­βρης του ’44. Νε­ό­τε­ρη έρευ­να-νέ­ες προ­σεγ­γί­σεις (επι­μέ­λεια: Γρη­γό­ρης Φα­ρά­κος), εκ­δό­σεις Φι­λί­στωρ, Αθήνα 1996. Επί­σης, για την πε­ρί­πτω­ση Βε­ρού­χη, βλ. και Τ. Κω­στό­που­λος, Κόκ­κι­νος Δε­κέμ­βρης. Το ζή­τη­μα της επα­να­στα­τι­κής βίας, εκ­δό­σεις Βι­βλιό­ρα­μα, Αθήνα 2016, σελ. 149.

(9) Βλ. Δ. Λι­βιε­ρά­τος, «Ο τρο­τσκι­σμός στη Ελ­λά­δα 1936-1946», σελ. 10 (Αδη­μο­σί­ευ­το κεί­με­νο. Προ­σω­πι­κό αρ­χείο Δ. Κα­τσο­ρί­δα). Το ίδιο ανα­φέ­ρε­ται και στο Δ. Κα­τσο­ρί­δας-Δ. Λι­βιε­ρά­τος-Κ. Πα­λού­κης, Ο ελ­λη­νι­κός τρο­τσκι­σμός. Ένα χρο­νι­κό 1923-1946, εκ­δό­σεις Φι­λί­στωρ, Αθήνα 2003, σελ. 92-93.

(10) Δ. Λι­βιε­ρά­τος, Τα Δε­κεμ­βρια­νά του 1944, ό.π., σελ. 17-18.

(11) Βλ. «Τα γε­γο­νό­τα του Δε­κέμ­βρη στο φως του Μαρ­ξι­σμού (Από­φα­ση της Κε­ντρι­κής Επι­τρο­πής του ΚΚΔΕ)». Το κεί­με­νο πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται στο βι­βλίο, Προ­λε­τά­ριος και Διε­θνι­στής της Κα­το­χής, εκ­δό­σεις Πρω­το­πο­ρια­κή Βι­βλιο­θή­κη, Αθήνα 1986, πα­ρά­γρα­φος 4, σελ. 364.

(12) Οι υπο­στη­ρι­χτές του Αρ­χειο­μαρ­ξι­σμού ήταν μια ελ­λη­νι­κή εκ­δο­χή της διε­θνούς αρι­στε­ρής αντι­πο­λί­τευ­σης, με επιρ­ρο­ές από την τρο­τσκι­στι­κή κρι­τι­κή στον στα­λι­νι­σμό. Για μια πιο εκτε­νή ανα­φο­ρά σχε­τι­κά με τη δράση του Αρ­χεί­ου του Μαρ­ξι­σμού, βλέπε Κ. Πα­λού­κης, Αρ­χειο­μαρ­ξι­στές. Οι άλλοι κομ­μου­νι­στές του Με­σο­πο­λέ­μου, εκ­δό­σεις Ασίνη, Αθήνα 2020.

(13) Πε­ρισ­σό­τε­ρα για τον τρο­τσκι­σμό της επο­χής του Με­σο­πο­λέ­μου, βλ. Δ. Κα­τσο­ρί­δας-Δ. Λι­βιε­ρά­τος-Κ. Πα­λού­κης, Ο ελ­λη­νι­κός τρο­τσκι­σμός, ό.π.,

(14) Βλ. Λ. Απο­στό­λου, «Πρό­λο­γος στην 1η ανα­τύ­πω­ση του 1946». Ο εν λόγω Πρό­λο­γος πε­ρι­λαμ­βά­νε­ται και στον τόμο, Κομ­μου­νι­στι­κή Επι­θε­ώ­ρη­ση της επο­χής της φα­σι­στι­κής κα­το­χής 1941-1944, τόμος 1, εκ­δό­σεις ΚΑ­ΖΑΝ­ΤΖΑ, Αθήνα 1976, σελ. XXIV.

(15) Για του λόγου το αλη­θές ανα­φέ­ρου­με, εν­δει­κτι­κά, δύο άρθρα από την Κομ­μου­νι­στι­κή Επι­θε­ώ­ρη­ση, τεύ­χος 11, Μάρ­της 1943, με τίτλο: α) «Πεμ­πτο­φα­λαγ­γί­τι­κο μπου­κέ­το», και β) «Τρο­τσκι­στι­κή Πέμ­πτη Φά­λαγ­γα». Βλ. στον τόμο Κομ­μου­νι­στι­κή Επι­θε­ώ­ρη­ση της επο­χής της φα­σι­στι­κής κα­το­χής 1941-1944, τόμος 1, ό.π., σελ. 318-320 και 320-326 αντί­στοι­χα.

(16) Το ρα­διο­τη­λε­γρά­φη­μα με την εντο­λή προς το Φάνη, για την υπό­θε­ση Βουρ­σού­κη, πα­ρα­τί­θε­ται στο Τ. Κω­στό­που­λος, Κόκ­κι­νος Δε­κέμ­βρης, ό.π., σελ. 86, υπο­ση­μεί­ω­ση 64.

(17) Για πε­ρισ­σό­τε­ρα δες Β. Πίστη, Στα κρα­τη­τή­ρια της Εθνι­κής Πο­λι­το­φυ­λα­κής (Πο­λι­τι­κό χρο­νι­κό Οχτώ­βρη 1944), εκ­δό­σεις Πρω­το­πο­ρια­κή Βι­βλιο­θή­κη, Αθήνα 1986.

(18) Δες Β. Πίστη, Στα κρα­τη­τή­ρια της Εθνι­κής Πο­λι­το­φυ­λα­κής, ό.π., σελ. 82-85.

(19) Δ. Λι­βιε­ρά­τος, «Ο τρο­τσκι­σμός στη Ελ­λά­δα 1936-1946» (Αδη­μο­σί­ευ­το κεί­με­νο. Προ­σω­πι­κό αρ­χείο Δ. Κα­τσο­ρί­δα).

(20) Για πε­ρισ­σό­τε­ρα βλ. https://​www.​marxists.​org/​ellinika/​odmaaa/​apo​kata​stas​i_​170588.​htm

(21) Γ. Λα­μπά­τος, «Δε­κέμ­βρης και αρι­στε­ρή δια­φω­νία», ό.π., σελ. 21.

(22) Γ. Λα­μπά­τος, «Δε­κέμ­βρης και αρι­στε­ρή δια­φω­νία», ό.π., σελ. 29-35.

(23) «Πλή­ρης» κα­τά­λο­γος με ονό­μα­τα δο­λο­φο­νη­μέ­νων τρο­τσκι­στών και αρ­χειο­μαρ­ξι­στών από τον ελ­λη­νι­κό στα­λι­νι­σμό, πα­ρα­τί­θε­ται στο Μ. Εμ­μα­νου­η­λί­δης, Αι­ρε­τι­κές δια­δρο­μές. Ο ελ­λη­νι­κός τρο­τσκι­σμός και ο Β΄ Πα­γκό­σμιος Πό­λε­μος, εκ­δό­σεις Φι­λί­στωρ, Αθήνα 2000, σελ. 163-164 και 165-166 αντί­στοι­χα.

(24) Τ. Κω­στό­που­λος, Κόκ­κι­νος Δε­κέμ­βρης, ό.π., σελ. 145.

(25) Βλ. Μ. Εμ­μα­νου­η­λί­δης, Αι­ρε­τι­κές δια­δρο­μές, ό.π., σελ. 56-59, καθώς επί­σης τον κα­τά­λο­γο με τα ονό­μα­τα όσων διε­τέ­λε­σαν μέλη τρο­τσκι­στι­κών ορ­γα­νώ­σε­ων, σελ. 151-159. Σε αυτό τον κα­τά­λο­γο δεν πε­ρι­λαμ­βά­νο­νται οι αρ­χειο­μαρ­ξι­στές, οι οποί­οι χρή­ζουν δια­φο­ρε­τι­κής απο­δελ­τί­ω­σης.

(26) Για­πα­ρά­δειγ­μα, τέ­τοιε­ςπη­γέ­ςεί­ναιοι: α) P. Broue, «How Trotsky and the Trotskyists Confronted the Second World War», Revolutionary History, 3.4 (1991), 8, καιβ) L. Karliaftis, «Stalinism and Trotskyism in Greece (1924-1949)», Revolutionary History, 3.3 (1991), 1-9. Ανα­φέ­ρο­νται στο Μ. Εμ­μα­νου­η­λί­δης, Αι­ρε­τι­κές δια­δρο­μές, ό.π., σελ. 65.

(27) Γ. Λα­μπά­τος, «Δε­κέμ­βρης και αρι­στε­ρή δια­φω­νία», ό.π., σελ. 28. Επί­σης ο Λα­μπά­τος πε­ρι­λαμ­βά­νει εκτε­τα­μέ­να βιο­γρα­φι­κά των προ­α­να­φερ­θέ­ντων πε­ρι­πτώ­σε­ων δο­λο­φο­νη­μέ­νων πρώην ηγε­τι­κών στε­λε­χών του ΚΚΕ.

(28) Γ. Λα­μπά­τος, «Δε­κέμ­βρης και αρι­στε­ρή δια­φω­νία», ό.π., σελ. 28.

(29) Δ. Κα­τσο­ρί­δας, «Συμ­βο­λή των Ελ­λή­νων τρο­τσκι­στών στο ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα», στο βι­βλίο με τίτλο: Δι­ή­με­ρο Εκ­δη­λώ­σε­ων για τα 90/50 χρό­νια της ΟΚΔΕ, εκ­δό­σεις Ερ­γα­τι­κή Πάλη, Αθήνα 2024, σελ. 31.