Ο Άρης και οι ετερόδοξοι της Αριστεράς (αρχειομαρξιστές και τροτσκιστές)

Για τον ίδιο έχουν γραφτεί πολλά βιβλία και άρθρα, με πιο πρόσφατα τα δύο βιβλία: α) του Γ. Αλεξάτου, Άρης Βελουχιώτης. Ο κομμουνιστής επαναστάτης (εκδόσεις Άπαρσις, Αθήνα 2021), και β) των Γ. Πετρόπουλου-Γ. Σιούλα-Ν. Χατζηδημητράκου, Άρης Βελουχιώτης. Η διαμόρφωση της προσωπικότητας του Θανάση Κλάρα, τα γεγονότα που σημάδεψαν την ιστορική διαδρομή του και τον ανέδειξαν σε ανυποχώρητο επαναστάτη (εκδόσεις Κατσανιώτη, Αθήνα 2025). Το μεν πρώτο βιβλίο δίνει μια περιγραφή της διαμόρφωσης του Άρη σε κομμουνιστή επαναστάτη από τα μέσα της δεκαετίας του 1920, εστιάζοντας στις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της Ελλάδας του Μεσοπολέμου, μέσα στις οποίες διαμορφώνονταν τα μέλη του ΚΚΕ. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι η αντίθεση του Άρη στους χειρισμούς της ηγεσίας του ΚΚΕ, το 1944-45, δεν συνιστούσε μια αντιπαράθεση στρατηγικού χαρακτήρα, αλλά μια διαφορετική οπτική για την εξυπηρέτηση των στρατηγικών στόχων του κομμουνιστικού κινήματος. Στο δεύτερο βιβλίο οι συγγραφείς επιχειρούν να ανασκευάσουν διάφορους μύθους της ιστοριογραφίας γύρω από τον Άρη, παραθέτοντας πλούσιο αρχειακό υλικό. Περιγράφονται άγνωστες πτυχές της νεανικής του πορείας στον κόσμο των λούμπεν στοιχείων, η παραβατική συμπεριφορά του, οι πραγματικές αιτίες που τον υποχρέωσαν να φύγει από το Δημόσιο, η στρατιωτική του θητεία και πότε εντάχθηκε στο ΚΚΕ. Κατόπιν παρουσιάζεται η έντονη δράση του ως στελέχους του κόμματος, οι συνεχείς συλλήψεις του από την αστυνομία, η φυλάκισή του από τη δικτατορία Μεταξά, οι  συνθήκες κάτω από τις οποίες υπέγραψε δήλωση μετανοίας και αποφυλακίστηκε, πως δημιούργησε τον ΕΛΑΣ, ο τραχύς και σε ορισμένες περιπτώσεις βίαιος χαρακτήρας του, η πειθαρχία του στο κόμμα μέχρι την απειθαρχία του από αυτό όταν υπέγραψε, η ηγεσία του ΚΚΕ, τη Συμφωνία της Βάρκιζας, η μοναχική του πορεία και ο τραγικός θάνατός του. Και τα δύο βιβλία, αυτό που επιχειρούν, με διαφορετικές εμφάσεις, είναι να δείξουν πως από λούμπεν και παραβατικό στοιχείο μεταμορφώθηκε σε κοινωνικό αγωνιστή και πως από Θανάσης Κλάρας έγινε Άρης Βελουχιώτης.  

1. Τα πρώτα μαρξιστικά μαθήματα

Σε παρόν κείμενο θα ήθελα να αναφέρω μια άλλη παράμετρο της επαφής του νεαρού Θανάση Κλάρα με τις σοσιαλιστικές ιδέες. Λέγεται ότι τα πρώτα μαρξιστικά του μαθήματα τα έλαβε από τους αρχειομαρξιστές. Αν και δεν υπάρχουν ακριβείς χρονολογικές ενδείξεις, ο Κ. Καστρίτης [Λουκάς Καρλιάφτης] υποστηρίζει ότι ο Δημήτρης Γιωτόπουλος, ο οποίος ήταν συμπατριώτης του Άρη, ένταξε μια πλειάδα αγωνιστών σε αρχειομαρξιστικό πυρήνα στην περιοχή της Λαμίας, μεταξύ αυτών και τον Άρη.(1) Σύμφωνα με την αφήγηση του Καστρίτη, ο Γιωτόπουλος πλησίασε τον Άρη και για ένα ή δύο μήνες παρακολούθησε μαθήματα μαρξισμού σε κύκλο του Γιωτόπουλου.(2) Ο Καστρίτης αναφέρει και άλλα ονόματα του πυρήνα που συμμετείχε ο Άρης, όπως οι Πολάτος, Βαγιατζίδης, Όλγα Μπρεδήμα.(3)

Αντίστοιχη μαρτυρία υπάρχει και από τον Π. Σαλονικιό: «Μας έκανε μαθήματα ανώτερα ο Γιωτόπουλος στα 1923. […] Ο Άρης Βελουχιώτης, που στρατεύτηκε απ’ τον συμπατριώτη του Γιωτόπουλο, έμεινε μαζί μας γύρο στον ένα χρόνο απ’ όπου πέρασε στο κόμμα».(4) Ωστόσο, όπως προκύπτει από τις πηγές, τόσο η χρονολογία όσο και η διάρκεια της συμμετοχής του νεαρού Κλάρα σε αρχειομαρξιστικό πυρήνα είναι προβληματικά, επειδή ακόμη τότε δεν είχε απομακρυνθεί από τις παραβατικές συμπεριφορές. Σύμφωνα με το βιβλίο των Πετρόπουλου κ.ά., το δεύτερο εξάμηνο του 1924 μεταβαίνει στη Θεσσαλονίκη και στις αρχές του 1925 συλλαμβάνεται ως πρωταγωνιστής σε συμμορία διαρρηκτών.(5) Οπότε, η συμμετοχή του σε μορφωτικό πυρήνα των αρχειομαρξιστών φαίνεται να ήταν για πολύ μικρό χρονικό διάστημα, αποτελώντας τις πρώτες πολιτικές του αναζητήσεις γύρω από τις σοσιαλιστικές ιδέες. Η κοινή καταγωγή του με τον Γιωτόπουλο ενδέχεται να λειτούργησε ως πρόσθετο κίνητρο, που τον ώθησε -πιθανώς μεταξύ του δεύτερου εξαμήνου του 1923 και των αρχών του 1924- να παρακολουθήσει κύκλο μαθημάτων του Αρχείου του Μαρξισμού.

2. Ο Άρης, οι αρχειομαρξιστές, οι τροτσκιστές και το Αντάρτικο

Σε άλλη περίπτωση, ο Καστρίτης υποστηρίζει, αναφέροντας και τις αντίστοιχες μαρτυρίες, ότι ο Άρης κατά το 1941, είχε επαφές με αρχειομαρξιστές και τροτσκιστές. «Δέχτηκε πρόταση από την ομάδα Ανδρώνη (νεοαρχειομαρξιστές) για να βγούνε στο βουνό, στο πλευρό του». Επίσης, ο Γ. Βασίλας και ο Κ. Χατζής βεβαιώνουν συνάντηση του Άρη, το ίδιο έτος, και με τροτσκιστές. Αναφέρουν μια συνάντηση μαζί με τους Δόξα, Βουρσούκη και Κουμενάκο στο σπίτι του τελευταίου.

Ένας άλλος αρχειομαρξιστής από τη Λαμία, ο Πόλμος, επικεφαλής στην απεργία του κεραμιδάδικου (γύρω στα 1928-29), ο οποίος είχε κάνει φυλακή με τον Άρη, αποφάσισε μαζί με τον Καλαντζή (επίσης αρχειομαρξιστή) να πάνε στο αντάρτικο για να τον βοηθήσουν, καθώς και ο Ζαπιάδης, που ήταν από τα πρωτοπαλήκαρά του, όπως λέει ο Καστρίτης: «Δεν τον πείραξε [ο Άρης]. Κι ας ήξερε ότι ήταν τροτσκιστής».(6) Ο Σκλαβάκης αφηγείται: «Είμαστε στον ίδιο πυρήνα με τον Πάλμο και τον Καλατζή, γκαρσόνι από το Καρπενήσι. Στην κατοχή αποφάσισαν και μπήκαν στο βουνό στον Άρη για να τον ‘‘βοηθήσουν’’. Αποχώρησαν. Αλλά ο Πάλμος ξανανέβηκε στο βουνό απ’ όπου χάθηκαν τα ίχνη του. Σίγουρα τον εκτέλεσαν οι σταλινικοί».(7) Τον Καλατζή τον συνέλαβαν οι Γερμανοί, «με 50 άλλους στην Αθήνα, και το 1943 τον εκτέλεσαν».(8)

Ο Παπαδημητρίου ήταν ο μόνος που επέζησε από τον παλιό προπολεμικό πυρήνα των δέκα αρχειομαρξιστών της Λαμίας. Οι υπόλοιποι δολοφονήθηκαν από τον ελληνικό σταλινισμό, οι περισσότεροι λίγο πριν την απελευθέρωση. Αυτοί ήταν οι Γ. Πονηρός (αρχειομαρξιστής), Πόλμος (αρχειομαρξιστής), Κ. Κατσιμπίρης ή Κατσίμπρας (τροτσκιστής), Γ. Λυμπερόπουλος (αρχειομαρξιστής), Σ. Αχαρνιώτης (τροτσκιστής), Νάκος Πανόπουλος (τροτσκιστής), Α. Ευθυμίου (τροτσκιστής), Β. Μίχας και ο θείος του Γιωτόπουλου.(9) Ο Γ. Χουλιάρας, ο γνωστός «Περικλής» της Αντίστασης και συνεργάτης του Άρη στον ΕΛΑΣ, επιβεβαιώνει τα γεγονότα, αναφέροντας πέντε δολοφονημένους από τους παραπάνω αντιπολιτευόμενους, καθώς και έναν ακόμη. Πρόκειται για τους Αχαρνιώτη, Ευθυμίου, Κατσιμπίρη ή Κατσίμπρα, Πανόπουλο, Πονηρό, καθώς και τον Βογιατζή (αρχειομαρξιστής). Μάλιστα, επισημαίνει ότι δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα για να τους σώσουν, επειδή η εντολή είχε δοθεί άνωθεν, από την ηγεσία του κόμματος.(10)

3. Αντιρρήσεις… Και, όμως, κάτι υπήρχε

Το γεγονός ότι όταν εντάχθηκε ο νεαρός Κλάρας στο ΚΚΕ, το 1926, ήρθε σε αντιπαλότητα με τους αρχειομαρξιστές, ιδίως το 1933,(11) ερμηνεύεται στο πλαίσιο της οργανικής του ενσωμάτωσης στη γραμμή του κόμματος και της στάσης που αυτό διατηρούσε απέναντι στον τροτσκιστικό αρχειομαρξισμό.(12) Η ιδεολογική αντιπαράθεση με τον τροτσκιστικό χώρο δεν ήταν μόνο ζήτημα πολιτικής διαφωνίας, αλλά εντασσόταν στη γενικότερη στρατηγική του ΚΚΕ για την περιχαράκωση του εργατικού κινήματος απέναντι στις αριστερές αντιπολιτεύσεις. Παρόμοιο παράδειγμα αποτελεί και ο Λ. Αποστόλου (ανήκε μάλιστα στον πρώτο ιδρυτικό πυρήνα του Αρχείου του Μαρξισμού), ο οποίος όταν αποχώρησε από αυτό έγινε από τους σφοδρότερους πολέμιούς του.

Το ότι ο Θανάσης Κλάρας πειθαρχούσε στην κομματική γραμμή, δεν αναιρεί όλες τις προαναφερθείσες μαρτυρίες, τόσο αναφορικά με τη λήψη των πρώτων μαρξιστικών μαθημάτων του σε κύκλο του Δ. Γιωτόπουλου όσο και για τις συνομιλίες που είχε με τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές, το 1941 και την ένταξη μέρους αυτών στον ΕΛΑΣ. Κατά πως φαίνεται, ο Άρης, σκεπτόμενος πολιτικά και όχι συναισθηματικά, προσπαθούσε να αξιοποιήσει κάθε διαθέσιμη δύναμη προκειμένου να οργανώσει την Αντίσταση, όπως εξάλλου έκανε και με τους κλαρίτες, δηλαδή τους λήσταρχους της Ρούμελης, κατά τα πρώτα βήματα εδραίωσης του ΕΛΑΣ στην Κατοχή. Δεν είναι τυχαίο αυτό που υποστηρίζει ο Καστρίτης, ένας από τους πρωτεργάτες του τροτσκισμού στην Ελλάδα, ότι «ο Βελουχιώτης δεν σκότωσε τροτσκιστές εν γνώσει του».(13)

Όμως, ακόμη κι αν δεχτούμε τις αντιρρήσεις που υπάρχουν ότι ο νεαρός Κλάρας δεν συμμετείχε σε μαθήματα των μορφωτικών κύκλων του Αρχείου του Μαρξισμού, ωστόσο οι επαφές που είχε μαζί τους, όπως και με τροτσκιστές, δείχνουν πως κάτι υπήρχε. Στο βιβλίο του Γ. Πετρόπουλου κ.ά., υποστηρίζουν ότι στερούνται αποδείξεων οι ισχυρισμοί ότι ο Κλάρας έκανε τα πρώτα του βήματα στο κίνημα μέσα από αρχειομαρξιστικούς κύκλους.(14)  Ωστόσο, οι διάσπαρτες μαρτυρίες που παραθέτει ο Κ. Καστρίτης, και στους τέσσερις τόμους των βιβλίων του, δείχνει ότι μάλλον κάποιες επαφές είχαν υπάρξει, κυρίως με αρχειομαρξιστές και δευτερευόντως με τροτσκιστές. Γι’ αυτό άλλωστε τον εμπιστεύτηκαν και συμμετείχαν ενεργά στον ΕΛΑΣ, από τα πρώτα του βήματα, σύμφωνα πάλι με την προαναφερθείσα μαρτυρία του Χουλιάρα. Δυστυχώς, είναι μάλλον απίθανο να μάθουμε ποτέ με ακρίβεια τη φύση της σχέσης του Άρη με τους αριστερούς αντιπολιτευόμενους, καθώς οι πρωταγωνιστές εκείνης της εποχής έχουν πλέον εκλείψει. Έτσι, αναγκαζόμαστε να βασιζόμαστε σε αποσπασματικές μαρτυρίες.

4. Άρης: ο εκφραστής μια ρηξιακής τάσης

Ενδεχομένως, η αρχική του κατάρτιση στα αρχειομαρξιστικά μαθήματα και η αυτομόρφωσή του, να συνέβαλαν στη διαμόρφωση της αριστερής του τοποθέτησης μέσα στο κίνημα της Αντίστασης. Ο Άρης διέβλεψε εγκαίρως τα σχέδια των Βρετανών για τις μεταπολεμικές εξελίξεις στην Ελλάδα και είχε προειδοποιήσει το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ με επιστολή του, ήδη από τις 22 Σεπτεμβρίου 1943.(15)

Ο Άρης, λόγω εμπειρίας, στοιχειώδους μαρξιστικής παιδείας, αλλά και ενστικτωδώς, αντιλαμβανόταν τις τραγικές συνέπειες των παλινωδιών της ηγεσίας του ΚΚΕ. Γι’ αυτό απειθάρχησε σε αυτήν και ξεκίνησε τη δημιουργία ενός νέου κινήματος, του Μετώπου Εθνικής Ανεξαρτησίας (ΜΕΑ). Εν τω μεταξύ, είχε στείλει εκ νέου επιστολή στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ, στις 24-3-1945, με τίτλο, «Συνέλθετε έστω και τώρα», η οποία αποδείχτηκε βαθιά προφητική για το τι επρόκειτο να συμβεί από μεριάς των Άγγλων και της ελληνικής αντίδρασης, εάν δεν ληφθούν άμεσα μέτρα αντίστασης από την ηγεσία του κινήματος. Εγκαλούσε, μάλιστα την ηγεσία του κόμματος ως «μαρξιστικά αγράμματη», επειδή δεν κατάφερε να διαμορφώσει συνθήκες αντίστοιχες ή και καλύτερες από εκείνες του γιουγκοσλαβικού αντιστασιακού κινήματος. Όμως, αντί να ληφθούν υπόψη οι προειδοποιήσεις του, εισέπραξε διαγραφή και απομόνωση από το κόμμα του. 

Ολόκληρη η πορεία του Άρη (δυναμικός χαρακτήρας, βασική μαρξιστική παιδεία, εμπειρία και δράση), συνέβαλε στο να διαμορφώσει μια προσωπικότητα με κριτική σκέψη και έντονη ηγετική φυσιογνωμία. Μόνο μέσα από αυτά τα συνδυαστικά στοιχεία μπορεί να εξηγηθεί η αριστερή του τοποθέτηση μέσα στο κίνημα Αντίστασης και στο ΚΚΕ. Και μπορεί η αντίθεση του Άρη στους χειρισμούς της ηγεσίας του κόμματος να μην συνιστούσε μια αντιπαράθεση στρατηγικού χαρακτήρα, όμως η προσέγγιση και η πρακτική του, προς αυτή την κατεύθυνση ωθούσαν. Διότι, έκφραζε μια τάση, έστω και με ασάφειες, που επιδίωκε τον αγώνα μέχρι τη νίκη. Σε περίπτωση που υιοθετούνταν οι διαφορετικές επιλογές του Άρη, θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε διαφορετικές στρατηγικές κατευθύνσεις το ΕΑΜικό κίνημα, δηλαδή προς μια περισσότερο ριζοσπαστική τροχιά. Αυτό θα σήμαινε, υπό τις τότε συνθήκες, πιθανή ρήξη με το αστικό μπλοκ εξουσίας. Μια εξέλιξη που ενδέχεται να οδηγούσε στη λήψη σοσιαλιστικών μέτρων και στην επιτάχυνση της επαναστατικής διαδικασίας, πέρα από τα όρια της εθνικής απελευθέρωσης. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Γιουγκοσλαβίας, την οποία επικαλείται ο ίδιος στην επιστολή του, «Συνέλθετε έστω και τώρα».

Ο Άρης δεν υπήρξε ποτέ οργανικά ή ιδεολογικά ενταγμένος στον τροτσκιστικό ή αρχειομαρξιστικό χώρο, παρά τη σύντομη επαφή του, σε νεαρή ηλικία, με μορφωτικό κύκλο των αρχειομαρξιστών. Η πολιτική του διαδρομή καθορίστηκε στο πλαίσιο του ΚΚΕ, με το οποίο συμπορεύθηκε οργανωτικά και ιδεολογικά. Άλλωστε, ούτε ο τροτσκιστικός χώρος επιχείρησε ποτέ να διεκδικήσει την ιδεολογική του πατρότητα. Ωστόσο, η πολιτική του προσέγγιση τον οδηγούσε σε μια διαρκοεπαναστατική θέση ως προς τη στρατηγική της μετάβασης. Και αυτό δεν είναι παράδοξο· το ίδιο συνέβη τόσο με τη γιουγκοσλάβικη επανάσταση όσο και με την κινέζικη και αργότερα με την κουβανική. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ελήφθησαν άμεσα μέτρα σοσιαλιστικού χαρακτήρα, παρακάμπτοντας το αστικοδημοκρατικό στάδιο που αποτελούσε τη στρατηγική επιλογή των Κομμουνιστικών Κομμάτων.

Ο Άρης Βελουχιώτης δεν έμεινε στην ιστορία μόνο ως πρωτοκαπετάνιος του ΕΛΑΣ, αλλά και ως εκείνος που προειδοποίησε για τον ρόλο των Άγγλων και της ελληνικής αστικής τάξης, και που τόλμησε να απειθαρχήσει στην ηγεσία του ΚΚΕ, δείχνοντας ότι υπεράνω του κόμματος βρίσκονται τα συμφέροντα του λαϊκού κινήματος.

Βιβλιογραφικές σημειώσεις

(1) Τα ονόματα αναφέρονται στο Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος τρίτο), εκδόσεις Εργατικής Πρωτοπορείας, Αθήνα, χ.χ.έ., σελ. 138.

(2) Βλ. Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος δεύτερο), εκδόσεις Εργατικής Πρωτοπορείας, Αθήνα, χ.χ.έ., σελ. 114, και Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος τρίτο), όπ., σελ. 138.

(3) Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος πέμπτο), εκδόσεις Εργατικής Πρωτοπορείας, Αθήνα, χ.χ.έ., σελ. 210.

(4) Αναφέρεται στο Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος Δ΄), 1925-1927: η νόθα «μπολσεβικοποίηση» του ΚΚΕ, εκδόσεις Εργατικής Πρωτοπορείας, Αθήνα, χ.χ.έ., σελ. 100.

(5) Γ. Πετρόπουλος κ.ά., Άρης Βελουχιώτης, ό.π., σελ. 41.

(6) Οι προαναφερθείσες πληροφορίες αναφέρονται στο Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος τρίτο), όπ., σελ. 139.

(7) Η πληροφορία αναφέρεται στο Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος πέμπτο), όπ., σελ. 263.

(8) Βλ. Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος Δ΄), ό.π., σελ. 206.

(9) Αναφέρεται στο Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος πέμπτο), όπ., σελ. 210. Για περισσότερα βλ. και τον Κατάλογο των δολοφονημένων τροτσκιστών και αρχειομαρξιστών από τον ελληνικό σταλινισμό, στο Μ. Εμμανουηλίδης, Αιρετικές Διαδρομές. Ο ελληνικός τροτσκισμός και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, εκδόσεις Φιλίστωρ, Αθήνα 2002, σελ. 163-164 και 165-166.

(10) Οι πληροφορίες για την μαρτυρία Χουλιάρα προέρχονται από τον Γαβριήλ Λαμπάτο και το προσωπικό του αρχείο, ο οποίος συμμετείχε, το 1988, στην «Επιτροπή Πρωτοβουλίας για την αποκατάσταση της  μνήμης των αγωνιστών της αριστεράς που  συκοφαντήθηκαν και  εξοντώθηκαν από τμήμα της ηγεσίας της».

(11) Βλ. Γ. Πετρόπουλος κ.ά., Άρης Βελουχιώτης, ό.π., σελ. 148-151.

(12) Η αναφορά στον τροτσκιστικό αρχειομαρξισμό είναι απαραίτητη, καθώς έως το 1934 διατηρούσε ιδεολογική και οργανωτική σύνδεση με τον Τρότσκι και τη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση. Τη χρονιά εκείνη, όταν έγινε η διάσπαση του Αρχείου και αποχώρησε η αμιγώς τροτσκιστική του τάση, επήλθε η οριστική αποκοπή του από το τροτσκιστικό ρεύμα.

(13) Κ. Καστρίτης, Ιστορία του μπολσεβικισμού-τροτσκισμού στην Ελλάδα (μέρος τρίτο), όπ., σελ. 139.

(14) Γ. Πετρόπουλος κ.ά., Άρης Βελουχιώτης, ό.π., σελ. 147. 

(15) Βλ. Γ. Αλεξάτος, Άρης Βελουχιώτης. Ο κομμουνιστής επαναστάτης, ό.π., σελ. 167.

(*) Το εν λόγω άρθρο είναι αναδημοσίευση από την ηλεκτρονική σελίδα της Εφημερίδας των Συντακτών, 17-6-2025.