Ο Γκράμσι και ο ΣΥΡΙΖΑ

Πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο όταν η σύν­δε­ση αυτή αφορά το έργο του Αντό­νιο Γκράμ­σι, του με­γά­λου μαρ­ξι­στή επα­να­στά­τη που, στις πιο σκλη­ρές στιγ­μές του κι­νή­μα­τος στην Ιτα­λία, επε­ξερ­γά­στη­κε έναν πλού­το από­ψε­ων και θέ­σε­ων σχε­τι­κά με το ερώ­τη­μα αν –και πώς– είναι εφι­κτή η σο­σια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση στις χώρες της (οι­κο­νο­μι­κά και πο­λι­τι­κά) «ανα­πτυγ­μέ­νης» Δύσης.

Έτσι είναι απο­λύ­τως κα­λο­δε­χού­με­νη η επε­ξερ­γα­σία που «με­τα­φέ­ρει» στις γραμ­μές του ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ ο συ­στη­μα­τι­κός εκ­δό­της των έργων του Γκράμ­σι στην Ελ­λά­δα, σύ­ντρο­φος Λου­κάς Αξε­λός, όπως και η εκ­δή­λω­ση που έγινε για την πα­ρου­σί­α­ση του βι­βλί­ου του Γκράμ­σι «Για την αλή­θεια, ή για να το να λέμε την αλή­θεια στην πο­λι­τι­κή», αλλά και του βι­βλί­ου του Λ. Αξε­λού «Ξα­να­δια­βά­ζο­ντας τον Γκράμ­σι».

Για τις από­ψεις που εκτέ­θη­καν στην εκ­δή­λω­ση αυτή, στα­χυο­λο­γού­με από τις στή­λες της «Αυγής»:

«Ο Γκράμ­σι προ­χω­ρά πιο πέρα από τον Μαρξ, θέ­το­ντας το ζή­τη­μα της ηγε­μο­νί­ας. Δη­λα­δή πώς οι δυ­νά­μεις της κοι­νω­νι­κής απε­λευ­θέ­ρω­σης θα συ­γκρο­τή­σουν έναν ευρύ συ­να­σπι­σμό, με συ­νε­κτι­κό στοι­χείο την υπε­ρο­χή τους σε πο­λι­τι­κό, ιδε­ο­λο­γι­κό και ηθικό επί­πε­δο. Και αυτό είναι εξαι­ρε­τι­κά επί­και­ρο σή­με­ρα, όπου ανα­ζη­τού­με τη μορφή ενός συ­να­σπι­σμού εξου­σί­ας, ο οποί­ος θα ανα­με­τρη­θεί με το μνη­μό­νιο…» (Αλ. Τσί­πρας).
«Το ΕΑΜ ως ση­μείο ανα­φο­ράς του ΣΥ­ΡΙ­ΖΑ για τη συ­γκρό­τη­ση ενός ευ­ρύ­τα­του πα­τριω­τι­κού μπλοκ…» (Λ. Βάσ­σης). Την ανά­γκη να κι­νη­θεί η Αρι­στε­ρά «πέρα από τη στρα­τη­γι­κή της έντα­σης και της πό­λω­σης» (Ν. Ξυ­δά­κης). Το θέμα της δη­μο­κρα­τί­ας ως κε­ντρι­κό, τόσο απέ­να­ντι στους κρα­τι­κούς θε­σμούς, όσο και στο κόμμα (Ρ. Ρι­νάλ­ντι). 
Δια­στρε­βλώ­σεις
Για να γίνει η συ­ζή­τη­ση αυτή πιο χρή­σι­μη, για να γίνει εφι­κτό να βγουν πραγ­μα­τι­κά τα απα­ραί­τη­τα για το σή­με­ρα συ­μπε­ρά­σμα­τα από τη σκέψη του Γκράμ­σι, είναι –κατά τα γνώμη μου– απα­ραί­τη­το να προ­στα­τευ­τού­με από κά­ποιες κρί­σι­μες δια­στρε­βλώ­σεις που οι «επί­γο­νοι» –και ει­δι­κά το ΙΚΚ και το ρεύμα του ευ­ρω­κο­μου­νι­σμού– φόρ­τω­σαν στο έργο του Γκράμ­σι:
1) Ο Γκράμ­σι, πράγ­μα­τι, επε­ξερ­γά­ζε­ται την πιο πο­λύ­πλο­κη, αργή και βα­σα­νι­στι­κή προ­σπά­θεια («πό­λε­μος θέ­σε­ων») που χρειά­ζε­ται για να φτά­σου­με στη σο­σια­λι­στι­κή επα­νά­στα­ση στις ανα­πτυγ­μέ­νες κοι­νω­νί­ες της Δύσης, σε σύ­γκρι­ση με τον καλ­πα­σμό («πό­λε­μος κι­νή­σε­ων») της επα­να­στα­τι­κής προ­σπά­θειας στη Ρωσία, όπου οι Μπολ­σε­βί­κοι έφτα­σαν μέσα σε 15 χρό­νια από τη συ­γκρό­τη­ση του κόμ­μα­τός τους στην εξου­σία. Όμως σε καμία πτυχή του έργου του δεν τί­θε­ται σε αμ­φι­σβή­τη­ση «ο σκο­πός» του πο­λέ­μου θέ­σε­ων, δη­λα­δή η στρα­τη­γι­κή της σο­σια­λι­στι­κής επα­νά­στα­σης στις χώρες του ανα­πτυγ­μέ­νου κα­πι­τα­λι­σμού.
Για να το πούμε με τη γλώσ­σα εκεί­νης της επο­χής, ο Γκράμ­σι δεν έχει καμία αμ­φι­βο­λία ότι και στη Δύση πρέ­πει να κά­νου­με «αυτό που έκα­ναν οι Ρώσοι», αν και ερ­γά­ζε­ται για να απο­δεί­ξει ότι δεν μπο­ρού­με να το κά­νου­με «όπως το έκα­ναν οι Ρώσοι», αλλά με έναν τρόπο πρω­τό­τυ­πο, λύ­νο­ντας οι ίδιοι κρί­σι­μα προ­βλή­μα­τα τα­κτι­κής.
Πάνω σε αυτό το ση­μείο εδρά­ζο­νται με­γά­λες ανα­θε­ω­ρή­σεις που έγι­ναν μέσα στο ίδιο το κόμμα του Γκράμ­σι, το ΙΚΚ, αρ­χι­κά από τον Το­λιά­τι και τε­λι­κά από τον Μπερ­λιν­γκου­έρ.
Ο Το­λιά­τι –μέχρι τότε εκ­πρό­σω­πος της ορ­θο­δο­ξί­ας και της στε­νό­τε­ρης σχέ­σης με τη Μόσχα– επέ­βα­λε στο ΙΚΚ τη «στρο­φή του Σα­λέρ­νο», το 1944. Το κόμμα των παρ­τι­ζά­νων δε­σμευό­ταν στις δι­πλω­μα­τι­κές σκο­πι­μό­τη­τες της ΕΣΣΔ και της Γιάλ­τας («θα επι­βάλ­λου­με την τάξη και την πει­θαρ­χία στα με­τό­πι­σθεν των συμ­μα­χι­κών στρα­τευ­μά­των…»). Το κόμμα των ερ­γα­τών και των φτω­χών αγρο­τών δε­σμευό­ταν στην τα­ξι­κή «αυ­το­συ­γκρά­τη­ση», δη­λώ­νο­ντας ότι στη με­τα­πο­λε­μι­κή Ιτα­λία οι προ­τε­ραιό­τη­τες θα ήταν η «δη­μο­κρα­τι­κή συ­νύ­παρ­ξη» και η «πα­ρα­γω­γι­κή και οι­κο­νο­μι­κή ανα­συ­γκρό­τη­ση της χώρας».
Σε αυτή τη βάση το ΙΚΚ συμ­με­τεί­χε στις πρώ­τες με­τα­πο­λε­μι­κές κυ­βερ­νή­σεις «Εθνι­κής Ενό­τη­τας», βοη­θώ­ντας τις εσω­τε­ρι­κές αστι­κές δυ­νά­μεις, αλλά και τους ιμπε­ρια­λι­στές-συμ­μά­χους να επι­βά­λουν την «ομα­λό­τη­τα», πάνω στο επα­να­στα­τη­μέ­νο «χάος» που άφησε πίσω του η κα­τάρ­ρευ­ση του φα­σι­στι­κού κα­θε­στώ­τος.
Όταν η Δεξιά κα­τόρ­θω­σε να ανα­συ­γκρο­τή­σει τις δυ­νά­μεις της (πα­ρε­μπι­πτό­ντως εν­σω­μα­τώ­νο­ντας ξανά τους φα­σί­στες στον κρα­τι­κό μη­χα­νι­σμό), τότε «εύ­κο­λα» κα­τάρ­γη­σε τη συμ­μα­χία με το ΙΚΚ και, μέσα από τις εκλο­γές βίας και νο­θεί­ας του 1947, το απώ­θη­σε στη θέση της πε­ριο­ρι­σμέ­νης αντι­πο­λί­τευ­σης…
Αυτή η «κα­τα­νό­η­ση» της γκραμ­σια­νής πα­ρα­κα­τα­θή­κης δεν έχει, ασφα­λώς, τί­πο­τα κοινό με τις δια­κη­ρυγ­μέ­νες αρχές και προ­θέ­σεις του ίδιου του Αντ. Γκράμ­σι.
Αυτό το έργο με­τα­τό­πι­σης του ΙΚΚ προς τα δεξιά –με πρό­σχη­μα την «ανά­γνω­ση» του Γκράμ­σι– ολο­κλή­ρω­σε ο γ.γ. του ΙΚΚ, Εν­ρί­κο Μπερ­λιν­γκου­έρ, στις αρχές της δε­κα­ε­τί­ας του 1970, με τη στρα­τη­γι­κή του «ιστο­ρι­κού συμ­βι­βα­σμού». Η εμπει­ρία της Χιλής οδη­γού­σε, για πρώτη φορά στο έδα­φος των ΚΚ, στη ρητή ρήξη με την πα­ρά­δο­ση της Οκτω­βρια­νής Επα­νά­στα­σης, που, τάχα, «είχε πλέον εξα­ντλή­σει την ιστο­ρι­κή δυ­να­μι­κή της».
Πα­ρό­τι η στρα­τη­γι­κή του Ιστο­ρι­κού Συμ­βι­βα­σμού ήταν σε ολο­φά­νε­ρη αντί­θε­ση με τις θέ­σεις του Γκράμ­σι, το ΙΚΚ κα­τόρ­θω­σε να πεί­σει μια ολό­κλη­ρη γενιά κο­μου­νι­στών ότι η εγκα­τά­λει­ψη του σο­σια­λι­σμού πή­γα­ζε από τις επε­ξερ­γα­σί­ες του Γκράμ­σι.
2) Οι ιδέες του Γκράμ­σι για τις κοι­νω­νι­κές συμ­μα­χί­ες κα­θο­ρί­ζο­νται από την προ­σή­λω­σή του στο «σκοπό». Το «ιστο­ρι­κό μπλοκ», που ανα­ζη­τά, δεν είναι το οποιο­δή­πο­τε ισχυ­ρό, που θα συ­γκρο­τη­θεί όπως και θα οδη­γή­σει τη χώρα όπου. Η συ­γκρό­τη­ση της συμ­μα­χί­ας με­τα­ξύ των συ­γκε­ντρω­μέ­νων ερ­γα­τών –κυ­ρί­ως του Βορρά– με τους πο­λυ­πλη­θείς φτω­χούς αγρό­τες –κυ­ρί­ως του Νότου– είναι η κοι­νω­νι­κή συμ­μα­χία που, κατά τον με­γά­λο Σαρ­δη­νό επα­να­στά­τη, μπο­ρού­σε να ανα­λά­βει το έργο της αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κής ανα­τρο­πής και της σο­σια­λι­στι­κής αλ­λα­γής στην Ιτα­λία.

Ευ­ρύ­τη­τα;
Έτσι, κατά τη γνώμη μου, είναι άστο­χο, με βάση τις ανα­φο­ρές στον Γκράμ­σι, να συ­ζη­τά­με το ζή­τη­μα των κοι­νω­νι­κών συμ­μα­χιών με πρώτο κρι­τή­ριο την «ευ­ρύ­τη­τα» (μπλοκ ευρύ, ευ­ρύ­τε­ρο, ευ­ρύ­τα­το κ.ο.κ.) ή κά­ποια ζη­τή­μα­τα –όσο ση­μα­ντι­κά– της συ­γκυ­ρί­ας, με τη στενή και όχι την ιστο­ρι­κή κα­τα­νό­η­ση του όρου (μπλοκ πα­τριω­τι­κό, μπλοκ αντι­μνη­μο­νια­κό κ.ο.κ.).
Το ζή­τη­μα που –πάντα κατά τη γνώμη μου– τί­θε­ται, είναι το ερώ­τη­μα: Ποιες κοι­νω­νι­κές δυ­νά­μεις μπο­ρούν να ανα­λά­βουν το κο­λοσ­σιαίο έργο να στα­μα­τή­σουν τη μνη­μο­νια­κή κα­τα­στρο­φή και να οδη­γή­σουν τις εξε­λί­ξεις στην αντι­κα­πι­τα­λι­στι­κή-σο­σια­λι­στι­κή ανα­συ­γκρό­τη­ση της κοι­νω­νί­ας; Κάθε άλλη εκτί­μη­ση (όπως π.χ. αυτές που επι­κε­ντρώ­νουν σε μια πλα­τιά αντι­μνη­μο­νια­κή συμ­μα­χία με στόχο, γε­νι­κώς, την ανα­συ­γκρό­τη­ση της χώρας) λο­γο­δο­τεί πολύ πε­ρισ­σό­τε­ρο στον Το­λιά­τι και στον Μπερ­λιν­γκου­έρ, παρά στον Γκράμ­σι.
3) Ανά­λο­γα προσ­διο­ρι­σμέ­νη, τα­ξι­κά και ιστο­ρι­κά, είναι η αντί­λη­ψη του Γκράμ­σι για την ηγε­μο­νία. Σε αντί­θε­ση με τον Μα­κια­βέ­λι –που δίνει γε­νι­κές οδη­γί­ες για το πώς κάθε φι­λό­δο­ξος μπο­ρεί να επι­χει­ρή­σει να γίνει Ηγε­μό­νας– ο Γκάμ­σι ανα­ζη­τά τους τρό­πους για να γίνει η ερ­γα­τι­κή τάξη, το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα και το «κόμμα» τους, δη­λα­δή η Αρι­στε­ρά, ηγε­μο­νι­κή, κα­θο­ρι­στι­κή δύ­να­μη μέσα στις ευ­ρύ­τε­ρες μάζες των αγρο­τών, των φτω­χών, των λαϊ­κών αν­θρώ­πων.
Όσο και να φαί­νε­ται προ­κλη­τι­κό, σε αυτό ακρι­βώς το ση­μείο ο Γκράμ­σι συν­δέ­ε­ται βα­θύ­τα­τα με τον Λένιν: που έβλε­πε ως απα­ραί­τη­τη προ­ϋ­πό­θε­ση για να μπο­ρέ­σει το «κόμμα» να εκ­πλη­ρώ­σει τους επα­να­στα­τι­κούς στό­χους του, να λει­τουρ­γεί ως «βήμα» όλων των κα­τα­πιε­σμέ­νων, επι­διώ­κο­ντας να συ­νε­νώ­σει στη διεκ­δί­κη­ση της σο­σια­λι­στι­κής ανα­τρο­πής όλη την ενέρ­γεια που ανα­βλύ­ζει από την κα­τα­πί­ε­ση των αγρο­τών, των εθνι­κών μειο­νο­τή­των, των γυ­ναι­κών, των θρη­σκευ­τι­κών μειο­νο­τή­των κ.ο.κ.
Η διεκ­δί­κη­ση της ηγε­μο­νί­ας από την πλευ­ρά της Αρι­στε­ράς ταυ­τί­ζε­ται με την από­πει­ρα να συ­νε­νω­θούν όλα τα ρυά­κια της αντί­στα­σης στην εκ­με­τάλ­λευ­ση και στην κα­τα­πί­ε­ση, στην κοίτη του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος και στη ροή προς τη σο­σια­λι­στι­κή απε­λευ­θέ­ρω­ση.
Να ξα­να­δια­βά­σου­με, λοι­πόν, τον Γκράμ­σι. Μαζί με τον Λένιν, τον Τρό­τσκι, τη Ρόζα. Γιατί στο έργο τους θα βρού­με ιδέες απο­λύ­τως χρή­σι­μες στα κρί­σι­μα κα­θή­κο­ντα που έρ­χο­νται κατά πάνω μας ολο­τα­χώς.