Τούζλα: η αγνοημένη πρωτεύουσα της Ευρώπης των εργαζόμενων και των λαών

(η φωτό είναι από εκδήλωση αλληλεγγύης στο Λονδίνο)

Γιατί η Βοσνία -Ερζεγοβίνη εμπνέει τόσο λίγο ενδιαφέρον και περιέργεια στα μέσα μαζικής ενημέρωσης ή στην πολιτική τάξη, όταν, αντίθετα, η Ουκρανία βρίσκεται στα πρωτοσέλιδα; Είναι λόγω της μη συμμετοχής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση; Είναι επειδή το όνομά της θυμίζει τον πόλεμο, ο οποίος είκοσι χρόνια πριν, στοίχισε τη ζωή σε εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες και γυναίκες -πάνω από 200.000 νεκροί και 600.000 εξόριστοι- ενώ οι Δυτικοί σχεδόν αδιαφορούσαν, και όλα αυτά σε απόσταση μιάμισης ώρας με το αεροπλάνο από το Παρίσι; Ή επειδή αυτή ξυπνάει με το κάλεσμα του μουεζίνη;

Ωστόσο, τις τελευταίες εβδομάδες, η χώρα επαναστάτησε και αυτή. Οι άνθρωποι επαναστάτησαν εναντίον της κοινωνικής αδικίας και της φτώχειας και εκφράζουν ξεκάθαρα και δυνατά τη θέλησή τους για αλλαγή.

Ενθουσιασμένος από τις πληροφορίες που μας δόθηκαν από τους συντρόφους μας εκεί, να ’μαι και εγώ για μια σύντομη στάση στην Τούζλα, για μια σύντομη διαμονή. Είναι συναρπαστικό να βλέπει κανείς σε ποιο βαθμό ο χρόνος μπορεί να είναι παραπλανητικός: οι δείκτες του ρολογιού φαίνεται να παγώνουν ακριβώς όταν τα πολιτικά και κοινωνικά ρολόγια τρελαίνονται. Ωστόσο, είναι γνωστό ότι σε περιόδους εξέγερσης ή επανάστασης τα δευτερόλεπτα αξίζουν λεπτά, τα λεπτά ώρες, οι ώρες ημέρες. Αυτή η σύντομη περιοδεία της διεθνιστικής αλληλεγγύης φάνηκε μια αιωνιότητα, πλούσια σε συναντήσεις, συζητήσεις και διδάγματα.

Στο αεροδρόμιο στη Λιουμπλιάνα της Σλοβενίας, ο Μλάντεν, ένας σύντροφος της μαχητικής ομάδας Iskra (Σπίθα), οδηγεί τη μικρή αντιπροσωπεία που αποτελείται από δύο Βέλγους συντρόφους και εμένα, προς την Τούζλα, το επίκεντρο των διαδηλώσεων που ταράζει τη Βοσνία σήμερα. Ο Μλάντεν προετοιμάζει μια διαδήλωση κατά της φιλελεύθερης πανεπιστημιακής μεταρρύθμισης, η οποία απειλεί τη φοιτητική νεολαία της Σλοβενίας. Οργανώνει επίσης ενεργά την αλληλεγγύη με τις κοινωνικές συνελεύσεις επειδή τα νέα σύνορα μεταξύ των διαφόρων εθνών της πρώην Γιουγκοσλαβίας δεν παραμένουν στεγανά σε αυτή η δυναμική της εξέγερσης. Στην πορεία, ο Μλάντεν μας θυμίζει τις μεγάλες ζημιές που έχουν προκληθεί από είκοσι χρόνια ωμού φιλελευθερισμού στην οικονομία των Βαλκανίων. Περιορισμένη από το μέχρι τότε γραφειοκρατικό σύστημα, παρά τις διαφωνίες του Τίτο με το σοβιετικό καθεστώς, στη συνέχεια κατεστραμμένη από χρόνια πολέμου, η οικονομία της πρώην Γιουγκοσλαβίας κυριολεκτικά απομυζήθηκε από την οικονομία της αγοράς. Αποτέλεσμα: διεύρυνση και αύξηση της ανισότητας, της φτώχειας, της ανεργίας (40 με 45% στη Βοσνία), ιδιωτικοποίηση των δημόσιων υπηρεσιών και της βιομηχανίας, προς όφελος των διάφορων φατριών και της μαφίας που προσκολλούνται σε μια χούφτα ανενδοίαστων δυτικών καπιταλιστικών.

«Μετά τον πόλεμο»…

Σχετικά με τον πόλεμο, ο Μλάντεν είναι ολιγόλογος και δεν επιμένει σε συζητήσεις του παρελθόντος. Λέει, με χαμόγελο, ότι το διαβατήριό του είναι σλοβένικο, η μητέρα του είναι Κροάτισσα και ο πατέρας του Σέρβος. Μετά από μια στιγμή, το απέραντο δάσος κωνοφόρων της Σλοβενίας δίνει τη θέση στην άσφαλτο του μεγάλου αυτοκινητόδρομου που οδηγεί στην Κροατία, και περνάει από το Ζάγκρεμπ (παραμένουμε εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Σλοβενία εντάχθηκε το Μάιο του 2004, η Κροατία τον Ιούλιο του 2013) και μας οδηγεί στη Βοσνία, χώρε που δεν είναι μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα χιλιόμετρα περνούν, όπως και οι βιομηχανικές ζώνες, με πινακίδες διεθνώς γνωστές και τα χωριά με τις θημωνιές από άχυρο που θυμίζουν παραδοσιακές μεθόδους του περασμένου αιώνα. Σταδιακά, ένα παχύ σύννεφο ρύπανσης ανακοινώνει ότι φτάνουμε στην Τούζλα. Οι καμινάδες και οι τεράστιες εγκαταστάσεις του εργοστασίου άνθρακα του υδροηλεκτρικού σταθμού εμφανίζονται. Βγάζουν συνεχώς έναν καπνό που αποπνέει μια μυρωδιά θείου σε όλη την πόλη. Αν η διοικητική πρωτεύουσα είναι το Σεράγεβο, η Τούζλα είναι η βιομηχανική πρωτεύουσα. Γι' αυτό το λόγο οι βομβαρδισμοί των Σέρβων, πριν από είκοσι χρόνια, φρόντιζαν να διασώσουν τη βιομηχανική κληρονομιά, υπολογίζοντας να πάρουν πίσω τη λεία. Οι στόχοι ήταν συγκεκριμένοι, συχνά προς το χειρότερο, όπως υπενθυμίζεται από ένα μνημείο στο κέντρο της πόλης που μνημονεύει τη σφαγή, με κανονιοβολισμούς, στις 25 Μαΐου του 1995 εβδομήντα ενός αμάχων, ως επί το πλείστον νέων που κάθονταν στα τραπεζάκια των καφενείων.

Μέχρι τώρα, Τούζλα μου θύμιζε μόνο το όνομα ενός αόριστου προορισμού στο χάρτη, που συνδεόταν με το σχέδιο του ανθρωπιστικού καραβανιού "Εργατική βοήθεια για τη Βοσνία", στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Με αυτήν την πρωτοβουλία, συνδικαλιστές και αντικαπιταλιστικές οργανώσεις είχαν ταξιδέψει σε αρκετές πόλεις στη Δυτική Ευρώπη, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία, το Βέλγιο, για να συλλέξουν τρόφιμα, βιβλία και φάρμακα πριν προσπαθήσουν να συσπειρώσουν την Τούζλα, την εργατική πόλη που τόλμησε να δηλώσει δυνατά και ξεκάθαρα την πολυεθνικότητά της - παρά τον πόλεμο και το μίσος. Δυστυχώς, μόνο ένα φορτηγό κατάφερε να φτάσει στον προορισμό του.

Στην καρδιά της πόλης, μια πυκνή και βρώμικη ομίχλη μας περιέβαλε, δίνοντας στους δρόμους και τις γειτονιές εμφάνιση Λονδίνου του δέκατου ένατου αιώνα, όπως περιγράφεται από τον Σκοτσέζο συγγραφέα Conan Doyle. Τα σπίτια είναι χαμηλά και συχνά γέρνουν, επειδή το έδαφος είναι ασταθές. Η νεολαία βολτάρει σε ομάδες, ανταμώνει σε ένα διαρκές πέρα δώθε, όπου το γέλιο και οι συζητήσεις συγχωνεύονται χωρίς υπερβολές. Στις ταβέρνες, ο κόσμος πίνει, χορεύει, κάνει καμάκι, όπως και αλλού στον κόσμο. Ίδιο ντύσιμο, εμφάνιση, ίδια προσέγγιση, η νεολαία της Τούζλα μοιάζει με τη δική μας. Η νεολαία της Τούζλα είναι η δική μας νεολαία. Απλά, γεννήθηκε από τη μήτρα του πολέμου και έχει διατηρήσει ένα σοβαρό και ώριμο ύφος. Μιλώντας με τον έναν και τον άλλον, συνειδητοποιούμε γρήγορα ότι αυτή η φοβερή δοκιμασία, που αναφέρεται μόνο με ένα λακωνικό "μετά τον πόλεμο... ", έχει διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό αυτή τη γενιά που φαίνεται όταν αρχίσει η συζήτηση, πολύ ώριμη για την ηλικία της. Ο χαρακτήρας της, που έχει σφυρηλατηθεί από τον πόλεμο, είναι πιθανώς ένας από τους σπόρους της εξέγερσης.

Το «αποτύπωμα της εξέγερσης

Το αποτύπωμα της κοινωνικής καταστροφής και της πολιτικής εξέγερσης είναι εμφανές: κλειστά καταστήματα, εγκαταλελειμμένοι δρόμοι, κτήρια σε κακή κατάσταση όπου οι άνθρωποι όμως ζουν μέσα ακόμη, κατασκευές και τοίχοι που μαρτυρούν ενισχυτικά έργα, συνθήματα στους τοίχους, διάφορες βρισιές (που διακοσμούν κάθε πρόσοψη που σέβεται τον εαυτό της) και "όλων των καλών" που έχει εμπνεύσει η προηγούμενη κυβέρνηση και οι πολιτικοί στους ανθρώπους. Το κερασάκι όλης αυτής της σύντομης επισκόπησης, είναι το κτήριο της κυβέρνησης του διαμερίσματος της Τούζλα, που λεηλατήθηκε και κάηκε από τους διαδηλωτές, στις 7 Φεβρουαρίου, και ήταν η κορύφωση των τριών ημερών της διαμαρτυρίας στην οποία συμμετείχαν περισσότερα από δεκαπέντε χιλιάδες άτομα. Λίγες ώρες αργότερα, στο Σεράγεβο η έδρα της Προεδρίας κάηκε και αυτή με τη σειρά της. Εδώ, η αστυνομία περνάει τώρα με αδιαφορία μπροστά από αυτά τα απανθρακωμένα κτήρια, «μακρινή» ανάμνηση μιας κυβέρνησης που αναγκάστηκε να παραιτηθεί μπροστά στην εξουσία του δρόμου. Ένα τεράστιο γκράφιτι διακηρύσσει την «επανάσταση» και δείχνει με το δάχτυλο τους «εθνικιστές κλέφτες». Και πράγματι, στην καρδιά της λαϊκής οργής φωλιάζουν η μιζέρια και η διαφθορά. Αυτές οι δύο λέξεις συμπυκνώνουν τα αποτελέσματα των φιλελεύθερων πολιτικών σε αρμονία, με τη σοσιαλδημοκρατία και το Εθνικιστικό Κόμμα της Βοσνίας (που ιδρύθηκε από τον Αλία Ιζετμπέγκοβιτς, και το ανέλαβε στη συνέχεια ο γιος του, ο Μπακίρ) σε μια πολιτική εναλλαγή, τόσο διακοσμητική που ο Μλάντεν λέει: "Εδώ, η αντιπολίτευση ήταν συνεχώς στη συμπολίτευση και αντίστροφα".

«Ο πόλεμος τα έχει προκαλέσει όλα αυτά;» «Ναι, ο οικονομικός πόλεμος!»

Έτσι, δεν υπάρχει κυβέρνηση στη Βοσνία για ένα μήνα και αυτό δεν φαίνεται να ανησυχεί κανέναν. Ένα κενό εξουσίας, που θα έκανε κάθε πολιτικό εδώ ή αλλού να βγάζει καπνούς, αλλά που κάθε περαστικός στο δρόμο μπορεί να το εξηγήσει υπομονετικά, άφοβα και με πεποίθηση.

Ο Gordan, 35 ετών, ένας από τους παλαιότερους ακτιβιστές της ομάδας Lievji, μας εξηγεί, για παράδειγμα, την πρωτότυπη εμπειρία της άμεσης δημοκρατίας που προέκυψε μετά τα γεγονότα στην Τούζλα και την ανατροπή της κυβέρνησης. Με την απουσία της κυβέρνησης, μια λαϊκή συνέλευση ανοικτή στο σύνολο του πληθυσμού της πόλης, συνέρχεται τακτικά σε μια κοινοτική αίθουσα -στην αρχή κάθε μέρα, σήμερα δύο φορές την εβδομάδα- για την αντιμετώπιση κοινών προβλημάτων και των πολιτικών θεμάτων. Αυτή η Ολομέλεια περιλαμβάνει από επτακόσια μέχρι χίλια άτομα, χωρίς πάντα την ίδια σύνθεση. Οι παρεμβάσεις είναι σύντομες και χρονομετρημένες, και οι εκκολαπτόμενοι αρχηγοί κρατιούνται σε απόσταση. Μόνο οι συντονιστές ορίζονται κάθε φορά, για να διασφαλίσουν την ομαλή λειτουργία της συνεδρίασης. Τα θέματα είναι ποικίλα και να συζητιούνται ελεύθερα: απασχόληση, βιομηχανία, δημόσιες υπηρεσίες, εκπαίδευση, πολιτισμός, διαφθορά, βία... Δώδεκα επιτροπές έχουν συσταθεί για να δουλέψουν σε θέματα που μέχρι τώρα αντιμετωπίζονταν από τα υπουργεία. Κάποιος είναι υπεύθυνος για τις σχέσεις με τους εργαζόμενους. Τρεις ομάδες εργασίας ασχολούνται με τα μέσα ενημέρωσης, τα νομικά και οικονομικά θέματα. Η Ολομέλεια ζήτησε από το Κοινοβούλιο να ορίσει γρήγορα μια υπηρεσιακή κυβέρνηση, και αντιτάχθηκε στο να προέρχεται ο πρωθυπουργός από το δικό της μηχανισμό, προτιμώντας να παραμείνει ανεξάρτητη από την παραδοσιακή πολιτική ώστε να μη γίνει όργανό της. Η Ολομέλεια είδε τον εαυτό της πρώτα ως μια αντι- εξουσία ισχυρή και νομιμοποιημένη. Ο στόχος της: οι λύσεις που επεξεργάζεται να εφαρμόζονται κατά γράμμα από τη μελλοντική κυβέρνηση, επί ποινή να τη ρίξει και πάλι σε περίπτωση μη συμμόρφωσής της με τις εντολές. Είναι ένα είδος βέτο που επιβλήθηκε από την άμεση δημοκρατία.

Στην επιτροπή που έχει σχέση με τους εργαζόμενους, την οποία παρακολουθούμε, συζητείται το ζήτημα της επαναλειτουργίας του εργοστασίου απορρυπαντικών Dita. Αυτό ιδιωτικοποιήθηκε λίγα χρόνια πριν και σταμάτησε τη δραστηριότητά του, επιτρέποντας στους διευθύνοντές του να αποκομίσουν τεράστια κέρδη και με δόλο. Η συζήτηση είναι έντονη μέσα στην ομάδα, που πρέπει να υποβάλει τα πορίσματά της στην Ολομέλεια: θα πρέπει να βοηθήσουν τους εργαζόμενους να αγοράσουν μετοχές της εταιρείας; πρέπει να διατάξουν τη διαγραφή των χρεών της Dita έναντι των προμηθευτών της; Πώς θα εκχωρήσουν την κυριότητα του εργοστασίου στους εργαζομένους;

Η Mirna, υπάλληλος του εργοστασίου και μέλος της ομάδας, μας πηγαίνει να επισκεφτούμε το εργοστάσιο. Στα βιομηχανικά περίχωρα της Τούζλα βλέπουμε μια εκατόμβη, ένα αληθινό οικονομικό νεκροταφείο. Μπροστά από τα αμέτρητα έρημα οικόπεδα, εγκαταλελειμμένες αποθήκες, κτήρια κυριολεκτικά ξεκοιλιασμένα, αρχίζω αφελώς: «ο πόλεμος τα έχει προκαλέσει όλα αυτά;». «Ναι, ο οικονομικός πόλεμος!» απαντάει η Mirna άμεσα. Εδώ, εργοστάσια γεννήθηκαν, έζησαν και πέθαναν μερικές φορές μόνο μέσα σε είκοσι χρόνια. Όταν οι ιστορία των δυτικών βιομηχανικών μας, που έχουν επίσης καταστραφεί, συχνά διαρκεί για πάνω από έναν αιώνα. Η οικονομική ζωή είναι εφήμερη στην Τούζλα. Συνοψίζεται σε χρόνο εξπρές συσσώρευσης του κεφαλαίου της μαφίας, στην πιο ζουμερή και άριστη έκφανσή του, όπου ο καπιταλισμός έρχεται να λαφυραγωγήσει και να ξαναφύγει όπως ήρθε: ένα είδος οικονομικού Blitzkrieg (πολέμου-αστραπή). Ένα βαθύ αίσθημα χάους μας πλημμυρίζει.

Αδέσποτα σκυλιά μας συνοδεύουν στην προκυμαία και στην περιοχή, όπου η βλάστηση κερδίζει έδαφος. Από το 2011, οι εργαζόμενοι, εκατόν είκοσι σήμερα αντί για χίλιοι στο παρελθόν, δεν πληρώνονται πλέον και αναλαμβάνουν εκ περιτροπής σε μικρές ομάδες την προστασία του εργοστασίου είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο κατά των κλοπών ή του σαμποτάζ. Οι εργαζόμενοι εξηγούν περήφανα ότι με μια μικρή επένδυση και υποστήριξη στον τομέα της επαγγελματικής κατάρτισης, η εταιρεία θα μπορούσε να ξαναρχίσει γρήγορα αν γινόταν μια πολιτική επιλογή προς αυτή την κατεύθυνση.

Ο εθνικισμός σε άμυνα…

Στην επιστροφή στο κέντρο της πόλης, συναντούμε τέσσερις συντρόφους που έρχονται από το Σεράγεβο. Η Tijana αναφέρει ότι πέρα από τις πόλεις της Τούζλα και του Σεράγεβο, η Βοσνία είναι σε αναταραχή. Στο Μόσταρ, για παράδειγμα, η αγώνας πήρε μια συμβολική στροφή. Από τη μια πλευρά και από την άλλη του ποταμού βρίσκονταν αντιμέτωπες συνήθως δύο κοινότητες, η Κροατική και η Βοσνιακή. Αυτή τη φορά, η εξέγερση έχει ενοποιήσει τις δύο ομάδες, χωρίς να απαλλάσσει από τις ευθύνες της ούτε την τοπική βοσνιακή κυβέρνηση ούτε την κροατική. Στις κατηγορίες των βοσνιακών αρχών ότι οι Κροάτες διαδηλωτές έβαλαν φωτιά σε κτήρια τους, οι Βόσνιοι ανέλαβαν δυναμικά την ευθύνη για αυτή τη δράση και διακήρυξαν την αλληλεγγύη τους προς τους «αδελφούς Κροάτες». Φυσικά, τα εθνικά θέματα δεν έχουν εκλείψει, εξακολουθούν να υπάρχουν, βουβά και υποβόσκοντα. Αλλά για τώρα, το κοινωνικό ζήτημα τα στραγγαλίζει, τα υπερβαίνει, κάνοντας τη νέα γενιά υπερήφανη, αυτή που λέει ότι παρατηρεί με κάποια ανησυχία το παράδειγμα προς αποφυγήν της Ουκρανίας. Εκεί που ο λαός, ενώ εξεγέρθηκε για πρώτη φορά κατά της κοινωνικής αδικίας και της διαφθοράς, είναι πλέον όμηρος των μηχανορραφιών του ιμπεριαλισμού της Ρωσίας και του ΝΑΤΟ.

Ωστόσο, αν η Ουκρανία εστιάζει την προσοχή όλων των υποστηρικτών της ΕΕ, επειδή η πολιτική διακύβευση είναι πολύ πιο μεγάλη από της Βοσνίας (με γεωστρατηγικούς, οικονομικούς, ενεργειακούς όρους...), η Τούζλα δεν προσφέρει παρά τη δυνατότητα να δείξουμε αλληλεγγύη και να ταυτιστούμε με έναν  υποδειγματικό αγώνα χειραφέτησης. Αυτή η κοινωνική και πολιτική εμπειρία ψάχνει να βρει τον εαυτό της δυναμικά και πιθανώς ξαναανακαλύπτει μια επιθυμία αυτοδιαχείρισης που βρίσκεται θαμμένη στα υπόγεια ύδατα της συλλογικής μνήμης της Γιουγκοσλαβίας. Είναι χαοτική και αντιμετωπίζει πολλά εμπόδια, αλλά υπάρχει, είναι εκεί μπροστά στα μάτια μας όσο εμείς τα έχουμε ανοιχτά. Να διασφαλίσουμε ενιαία πολιτική υποστήριξη προς τους εξεγερθέντες στη Βοσνία, να διεξάγουμε μια διεθνιστική εκστρατεία για τη στήριξη της ανάκαμψης της αυτοδιαχειριζόμενης επιχείρησης Dita, αυτοί είναι οι κύριοι άξονες προκειμένου να ενώσουμε τις οργανώσεις της κοινωνικής και πολιτικής Αριστεράς στη Γαλλία.

Άνοιξη των Βαλκανίων, σλαβική σύζευξη του κινήματος των αγανακτισμένων; Πολύ λίγο μας ενδιαφέρει η ονομασία. Ένα πράγμα είναι σίγουρο: καθώς πλησιάζουν οι ευρωπαϊκές εκλογές, και ενώ η τάξη των πολιτικών είναι ιδιαίτερα αναξιόπιστη, είναι προς το δημόσιο και διεθνιστικό συμφέρον να φωνάξουμε ότι Τούζλα είναι η πρωτεύουσα της Ευρώπης που μας λείπει. Μια Ευρώπη των εργαζομένων και των λαών που θα οικοδομηθεί πάνω στα ερείπια της ΕΕ, των συνθηκών της και της σημερινής οικονομικής και πολιτικής εκπροσώπησής της.

*Ο Ολιβιέ Μπεζανσενό είναι στέλεχος του Νέου Αντικαπιταλιστικού Κόμματος (NPA)