Βάσος Βαρίκας: ένας πρωτεργάτης της αισθητικής κριτικής

Μαζί με τον Αιμ. Χουρμούζιο και τον ποιητή και δοκιμιογράφο Ν. Κάλας προσχωρούν στην τροτσκιστική Αριστερή Αντιπολίτευση, που έδρασε κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, γεγονός το οποίο τους βοηθάει να αποδεσμευτούν από τα επίσημα δογματικά σχήματα. Τα πρώτα κριτικά του σημειώματα δημοσιεύονται στο περιοδικό Πολιτικά Φύλλα, το 1930, ενώ το 1931 πρωτοεμφανίζεται με ποίημά του στο περιοδικό Πρωτοπόροι.

Πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έκδωσε τρία βιβλία: «Κώστας Βάρναλης» (το 1936), «Κ. Καρυωτάκης. Το δράμα μιας γενιάς» (εκδόσεις Γκοβόστη, 1938) και το βιβλίο, «Η μεταπολεμική μας λογοτεχνία» (1939). Μέσα από αυτά τα βιβλία αναδεικνύει «το μοναδικό αντικείμενο της κρίσης, [τον] άνθρωπο που διαδραματίζει μέσα στο χώρο της εποχής και της τέχνης τον ανάλογο ρόλο του» (Χ. Κουλούρης, 1965, σελ. 154).

Υιοθετεί τις αισθητικές απόψεις των μαρξιστών Πλεχάνοφ, Γκόρκι, και κυρίως του Τρότσκι και των Γάλλων υπερρεαλιστών (Α. Ζήρας, 1978, σελ. 11). Ο Βαρίκας θεωρούσε πως στη διαμόρφωση των λογοτεχνικών έργων υπάρχουν αντανακλάσεις του κοινωνικού περιβάλλοντος και των συνθηκών του συστήματος, που ανήκει ο συγγραφέας, τα οποία συνδυάζονται με ψυχολογικούς και πολιτιστικούς παράγοντες, που παίζουν τον ρόλο τους στη διαμόρφωση του λογοτέχνη (ή του ποιητή ή του εικαστικού, κ.λπ.), και συμπληρώνονται με το ύφος, τον τόνο και τη γλωσσική έκφραση. «[…] ξεκινούσε από το γενικό, από το περίγραμμα, και περνούσε στο ειδικό, στα επιμέρους λογοτεχνικά έργα. Ο Βάσος Βαρίκας επιλέγει τη μέθοδό του, οργανώνει τη σκέψη του, συνδέει τις αιτίες με τα αποτελέσματα βασισμένος στο μαρξισμό και τη διαλεκτική. Τη διαλεκτική όμως δεν τη μεταχειρίζεται σαν κλειδί που μπορεί να ανοίξει κάθε πόρτα και που μπορεί να προσφέρει ερμηνείες για τα πάντα» (Α. Ζήρας, 1978, σελ. 12).

Από το 1947 έως το 1971 δημοσιογραφούσε στην εφημερίδα Τα Νέα και το Βήμα, στα οποία έγραφε, μεταξύ άλλων, βιβλιοκριτικές, κριτική θεάτρου και δοκίμια σχετικά με τα ζητήματα της τέχνης, τα οποία πολλά από αυτά έχουν εκδοθεί σε βιβλία. Οι κριτικές του χαρακτηρίζονται από διαύγεια πνεύματος, χωρίς εμπάθεια, και προέρχονται κατόπιν βαθιάς έρευνας.

Ο Αργυρίου επισημαίνει πως από τότε που ο Βαρίκας άρχισε να γράφει και να δημοσιογραφεί μέχρι τον θάνατό του, δηλαδή για 40 χρόνια επέδειξε «μια παραδειγματική ακεραιότητα, διατύπωσε με περίσκεψη αλλά και τόλμη τις απόψεις του, δεν ολίσθησε από ευπρέπεια στο συμβατικό και δεν απομακρύνθηκε από τις πεποιθήσεις του», ενώ παράλληλα «…κρατώντας τη στήλη της κριτικής του βιβλίου σε εφημερίδες ευρείας κυκλοφορίας, διατύπωσε τις απόψεις του χωρίς υπεκφυγές, αλλά ποτέ δεν φάνηκε να θεωρεί την κριτική ως άσκηση εξουσίας» (Α. Αργυρίου, 1979, σελ. 13 και 15).

Ο Βαρίκας, παρότι ήταν ένα κράμα ασκητισμού και αγάπης για τη ζωή, εντούτοις διακατέχονταν από μια αίσθηση ματαιότητας, η οποία πήγαζε από την επίγνωση και τη συναίσθηση της απόστασης που χώριζε το έργο του από αυτό που ήθελε να δώσει, αλλά και  ανάμεσα στην «ισχύουσα πραγματικότητα και τις προσδοκίες που είχαν τροφοδοτήσει τη δράση, τη σκέψη, τη ζωή του». (Ελένη Βαρίκα, 2019, σελ. 49). 

Θα κλείσουμε αυτό το σημείωμα, επισημαίνοντας ότι δικαίως μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ένας από τους πρωτεργάτες των μαρξιστικών κριτικών προσεγγίσεων της αισθητικής θεωρίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

• Αργυρίου Αλ., «Λίγα σχόλια για το κριτικό έργο του Βάσου Βαρίκα», στο βιβλίο του Β. Βαρίκα, Η μεταπολεμική μας λογοτεχνία (1939), εκδόσεις Πλέθρον, δεύτερη έκδοση, Αθήνα 1979.
• Βαρίκα Ελένη, «Για τον Βάσο Βαρίκα», περιοδικό Το Δέντρο, Άνοιξη 2019, τεύχος 224-225.
• Ζήρας Α., «Ο Βάσος Βαρίκας και η λογοτεχνική κριτική στο μεσοπόλεμο», στο Β. Βαρίκας, Κ. Βάρναλης – Κ. Καρυωτάκης, εκδόσεις Πλέθρον, δεύτερη έκδοση, Αθήνα 1978.
• Κουλούρης Χ., Λογοτέχνες του καιρού μας, εκδόσεις «Νέα Σκέψη», Αθήνα 1965.

Το εν λόγω άρθρο είναι αναδημοσίευση από την ηλεκτρονική σελίδα της Εφημερίδας των Συντακτών, 24-12-2022.