Εργοστάσια χωρίς αφεντικά: Όρια και προοπτικές

Το ερ­γο­στά­σιο της ΒΙΟΜΕ (Βιο­μη­χα­νι­κή-Με­ταλ­λευ­τι­κή) λει­τουρ­γεί με αυ­το­διεύ­θυν­ση και πλήρη ερ­γα­τι­κό έλεγ­χο εδώ και έναν χρόνο, τέσ­σε­ρις μήνες και εί­κο­σι εφτά μέρες. Μετά την αί­τη­ση πτώ­χευ­σης που είχαν κα­τα­θέ­σει οι ιδιο­κτή­τες και την εγκα­τά­λει­ψη του ερ­γο­στα­σί­ου, μια με­ρί­δα ερ­γα­ζο­μέ­νων απο­φά­σι­σε να ξα­να­βά­λει μπρος τις μη­χα­νές ζη­τώ­ντας την ενερ­γή συ­μπα­ρά­στα­ση της κοι­νω­νί­ας. Αυτό το διά­στη­μα, οι ερ­γα­ζό­με­νοι έρ­χο­νται και πάλι αντι­μέ­τω­ποι με τα παλιά αφε­ντι­κά. Στις 8 Ιούλη, υπε­ρα­σπί­στη­καν το δι­καί­ω­μά τους στην ερ­γα­σία στην αί­θου­σα του δι­κα­στη­ρί­ου. Η από­φα­ση θα ανα­κοι­νω­θεί σε 3 μήνες πε­ρί­που. Μένει να δούμε πόσο τυφλή θα είναι η Δι­καιο­σύ­νη και αυτήν τη φορά. Δια­βά­στε σχε­τι­κά, τη συ­νέ­ντευ­ξη με τον Κώστα Χα­ρι­τά­κη.

Η συ­ζή­τη­ση για την ανα­γκαιό­τη­τα των συ­νε­ται­ρι­σμών και της αλ­λη­λέγ­γυας οι­κο­νο­μί­ας έχει ξα­να­φου­ντώ­σει στο φόντο της με­γά­λης κρί­σης. Στην Ελ­λά­δα πολλά συ­νε­ται­ρι­στι­κά εγ­χει­ρή­μα­τα, με κο­ρυ­φαίο τη ΒΙΟΜΕ, αλλά και άλλα, όπως η «Εφη­με­ρί­δα των Συ­ντα­κτών», η ΕΡΤ open, προ­τεί­νο­νται ως ένας εναλ­λα­κτι­κός δρό­μος εξό­δου από την κρίση με τους «δι­κούς» μας όρους, πολ­λές φορές και ως κομ­μά­τι μιας συ­νο­λι­κής ανα­συ­γκρό­τη­σης της οι­κο­νο­μί­ας. Το ίδιο το πα­ρά­δειγ­μα της Αρ­γε­ντι­νής και κο­ρυ­φαί­ων εχει­ρη­μά­των όπως το ερ­γο­στά­σιο κε­ρα­μι­κών της Ζανόν απο­δει­κνύ­ουν ότι τέ­τοια εγ­χει­ρή­μα­τα μπο­ρούν να εμπνέ­ουν και να λει­τουρ­γούν ως φάρος για τους ερ­γα­ζό­με­νους σε όλο τον πλα­νή­τη. Ξε­κι­νώ­ντας όμως να μι­λά­με για συ­νε­ται­ρι­στι­κά εγ­χει­ρή­μα­τα χρειά­ζε­ται να κά­νου­με μια διά­κρι­ση με­τα­ξύ λογής λογής συ­νε­ται­ρι­στι­κών επι­χει­ρή­σε­ων μι­κρό­τε­ρων ή με­γα­λύ­τε­ρων και της συ­νε­ται­ρι­στι­κής αυ­το­δια­χεί­ρι­σης ερ­γο­στα­σί­ων. Στη μια πε­ρί­πτω­ση στην πλειο­ψη­φία τους οι συμ­με­τέ­χο­ντες δεν δη­λώ­νουν ερ­γα­ζό­με­νοι αλλά συ­νι­διο­κτή­τες μιας επι­χεί­ρη­σης που αυτό που την κάνει συ­νε­ται­ρι­στι­κή είναι απλά και μόνο το συμ­με­το­χι­κό κε­φά­λαιο και μια δια­δι­κα­σία «συ­νέ­λευ­σης» για τη λήψη των απο­φά­σε­ων και στην άλλη πε­ρί­πτω­ση μι­λά­με για ερ­γα­ζό­με­νους που στην προ­σπά­θειά τους να επι­βιώ­σουν παίρ­νουν στα χέρια τους ένα ερ­γο­στά­σιο με τα μέσα πα­ρα­γω­γής και απαλ­λάσ­σο­νται με­ρι­κώς από τη μέχρι πρό­τι­νος εκ­με­τάλ­λευ­σή τους. Σε κάθε πε­ρί­πτω­ση πά­ντως, οι ερ­γα­ζό­με­νοι αν αντέ­ξουν έρ­χο­νται πολύ γρή­γο­ρα αντι­μέ­τω­ποι με τους σκλη­ρούς νό­μους της κα­πι­τα­λι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας και ανα­γκά­ζο­νται να λει­τουρ­γούν μέσα στα συ­γκε­κρι­μέ­να όρια που αυτή θέτει. 

Στην ιστο­ρία του κα­πι­τα­λι­σμού έχουν υπάρ­ξει πολ­λές προ­σπά­θειες από τη μεριά των ερ­γα­τών να διευ­θύ­νουν από μόνοι τους τα ερ­γο­στά­σια και τις επι­χει­ρή­σεις στις οποί­ες δού­λευαν. Αυτές οι κα­τα­λή­ψεις απο­κτού­σαν ιδιαί­τε­ρη αξία όταν ήταν κομ­μά­τι μιας με­γα­λύ­τε­ρης κοι­νω­νι­κής εξέ­γερ­σης ή επα­νά­στα­σης, από την Κομ­μού­να το 1871 και τα σο­βιέτ του 1905 στη Ρωσία μέχρι την ίδια τη Ρώ­σι­κη Επα­νά­στα­ση του 1917, τις κο­λε­κτί­βες της Ισπα­νι­κής Επα­νά­στα­σης με­τα­ξύ 1936-39, τα cordonesindustriales στη Χιλή επί Αλιέ­ντε και τα πει­ρά­μα­τα αυ­το­δια­χεί­ρι­σης στην Πο­λω­νία το 1980-81. 
Η αυ­το­διεύ­θυν­ση των ερ­γο­στα­σί­ων είναι η πιο με­γά­λη από­δει­ξη ότι οι ερ­γα­ζό­με­νοι έχουν την ικα­νό­τη­τα να διοι­κούν ένα ολό­κλη­ρο ερ­γο­στά­σιο, έναν χώρο δου­λειάς αλλά και ολό­κλη­ρη την κοι­νω­νία, και όχι απλώς να είναι εξαρ­τή­μα­τα μιας με­γά­λης μη­χα­νής. Όχι μόνο μπο­ρούν να πα­ρά­γουν τον πλού­το χωρίς να χρειά­ζο­νται τα αφε­ντι­κά, αλλά μπο­ρούν επί­σης να παίρ­νουν απο­φά­σεις, να κά­νουν επι­λο­γές, να δια­χει­ρί­ζο­νται τα οι­κο­νο­μι­κά μιας επι­χεί­ρη­σης, ακόμα και να την κα­θι­στούν «βιώ­σι­μη και αντα­γω­νι­στι­κή» με κα­πι­τα­λι­στι­κούς όρους, όπως έχουν απο­δεί­ξει με­γά­λα συ­νε­ται­ρι­στι­κά ερ­γο­στά­σια. Για όλους αυ­τούς τους λό­γους είναι θε­τι­κό να υπάρ­χουν συ­νε­ται­ρι­στι­κά εγ­χει­ρή­μα­τα και χρειά­ζε­ται να τα υπε­ρα­σπί­ζου­με απέ­να­ντι σε οποια­δή­πο­τε επί­θε­ση. 

Τα όρια των συ­νε­ται­ρι­σμών 

Το πρό­βλη­μα ξε­κι­νά­ει από το γε­γο­νός ότι για ένα μέρος του κι­νή­μα­τος αρκεί απλώς οι ερ­γα­ζό­με­νοι να ακο­λου­θή­σουν το πα­ρά­δειγ­μα των αυ­το­δια­χει­ρι­ζό­με­νων επι­χει­ρή­σε­ων, να πολ­λα­πλα­σια­στούν αυτά τα εγ­χει­ρή­μα­τα και να με­τα­σχη­μα­τι­στεί τε­λι­κά η κα­πι­τα­λι­στι­κή οι­κο­νο­μία σε μια αλ­λη­λέγ­γυα και συ­νε­ται­ρι­στι­κή οι­κο­νο­μία. Πρό­κει­ται για μια άποψη που ψά­χνει εύ­κο­λους δρό­μους πα­ρά­καμ­ψης και αγνό­η­σης του βα­σι­κού ζη­τή­μα­τος που είναι το «Ποιοι θα έχουν την πραγ­μα­τι­κή εξου­σία σε αυτό το σύ­στη­μα; Ποιοι απο­φα­σί­ζουν;». Για πα­ρά­δειγ­μα, οι ερ­γα­ζό­με­νοι της ΒΙΟΜΕ έχουν σί­γου­ρα τη δυ­να­τό­τη­τα να παίρ­νουν απο­φά­σεις που αφο­ρούν το ερ­γο­στά­σιό τους, όμως δεν μπο­ρούν να πά­ρουν μέρος σε έναν οι­κο­νο­μι­κό σχε­δια­σμό που θα λαμ­βά­νει υπόψη του τις πραγ­μα­τι­κές ανά­γκες της κοι­νω­νί­ας για τα προ­ϊ­ό­ντα που πα­ρά­γουν. Οι τιμές, οι φόροι, η δια­κί­νη­ση προ­ϊ­ό­ντων, η ζή­τη­ση, είναι πα­ρά­γο­ντες που ρυθ­μί­ζο­νται από άλ­λους και όχι από τους ίδιους τους ερ­γα­ζό­με­νους. Αυτό δεν ση­μαί­νει ότι δεν υπάρ­χουν «πε­τυ­χη­μέ­να» συ­νε­ται­ρι­στι­κά εγ­χει­ρή­μα­τα. Ση­μαί­νει απλώς ότι η πλειο­ψη­φία τους έχει ανα­γκα­στεί να λει­τουρ­γή­σει με κα­πι­τα­λι­στι­κούς όρους, όπως στην πε­ρί­πτω­ση της με­γα­λύ­τε­ρης συ­νε­ται­ρι­στι­κής επι­χεί­ρη­σης στον κόσμο, της ισπα­νι­κής Mondragon, που εδώ και χρό­νια απα­σχο­λεί ερ­γά­τες με χα­μη­λά με­ρο­κά­μα­τα και συμ­βά­σεις ορι­σμέ­νου χρό­νου για να μπο­ρέ­σει να επι­βιώ­σει. Στην πε­ρί­πτω­ση που οι ερ­γα­ζό­με­νοι αρ­νη­θούν να λει­τουρ­γή­σουν με αυτό τον τρόπο, τότε μοι­ραία θα οδη­γη­θούν στην πτώ­χευ­ση. 

Η Ρόζα Λού­ξε­μπουργκ απα­ντά στον σο­σιαλ­δη­μο­κρά­τη Μπέρν­σταϊν, που δια­κή­ρυτ­τε τον ει­ρη­νι­κό με­τα­σχη­μα­τι­σμό της κοι­νω­νί­ας μέσω των συ­νε­ται­ρι­σμών, στο βι­βλίο της «Με­ταρ­ρύθ­μι­ση ή Επα­νά­στα­ση»: 
«Όσον αφορά τους συ­νε­ται­ρι­σμούς και κυ­ρί­ως τους πα­ρα­γω­γι­κούς συ­νε­ται­ρι­σμούς, απο­τε­λούν σύμ­φω­να με την ίδια τους τη φύση κάτι το ερ­μα­φρό­δι­το μέσα στην κα­πι­τα­λι­στι­κή οι­κο­νο­μία (...) Αλλά μέσα στην κα­πι­τα­λι­στι­κή οι­κο­νο­μία η ανταλ­λα­γή εξου­σιά­ζει την πα­ρα­γω­γή και κα­θι­στά εξαι­τί­ας του συ­να­γω­νι­σμού την αδυ­σώ­πη­τη εκ­με­τάλ­λευ­ση, δη­λα­δή την ολο­σχε­ρή υπο­δού­λω­ση της πα­ρα­γω­γής στα συμ­φέ­ρο­ντα του κε­φα­λαί­ου, όρο απα­ραί­τη­το για την ύπαρ­ξη της επι­χεί­ρη­σης. Το γε­γο­νός αυτό εκ­δη­λώ­νε­ται πρα­κτι­κά με την ανά­γκη κάθε δυ­να­τής εντα­τι­κο­ποί­η­σης της ερ­γα­σί­ας, πα­ρά­τα­σης ή συ­ντό­μευ­σής της ανά­λο­γα με την κα­τά­στα­ση της αγο­ράς (...)  Έτσι στον πα­ρα­γω­γι­κό συ­νε­ται­ρι­σμό οι ερ­γά­τες αντι­με­τω­πί­ζουν την αντι­φα­τι­κή ανά­γκη να κυ­βερ­νιού­νται με όλο τον ανα­γκαίο απο­λυ­ταρ­χι­σμό, να παί­ζουν απέ­να­ντι του εαυ­τού τους το ρόλο του κα­πι­τα­λι­στή επι­χει­ρη­μα­τία. Η αντί­θε­ση αυτή κα­τα­στρέ­φει τον πα­ρα­γω­γι­κό συ­νε­ται­ρι­σμό, που ή με­τα­βάλ­λε­ται σε κα­πι­τα­λι­στι­κή επι­χεί­ρη­ση ή δια­λύ­ε­ται αν τα συμ­φέ­ρο­ντα των ερ­γα­τών είναι ισχυ­ρό­τε­ρα».

Το πιο σύγ­χρο­νο πα­ρά­δειγ­μα που επι­βε­βαιώ­νει αυτά που έγρα­φε η Ρόζα είναι η Αρ­γε­ντι­νή. Μετά τη με­γά­λη κρίση του 2001 και την εξέ­γερ­ση, το κί­νη­μα κα­τά­λη­ψης των ερ­γο­στα­σί­ων πήρε δια­στά­σεις. Χι­λιά­δες κα­τα­λή­ψεις ξε­πή­δη­σαν, με πιο γνω­στή τη Ζανόν, που έχει με­το­νο­μα­στεί πλέον σε FaSinPat (Fabrica Sin Patrones - Ερ­γο­στά­σιο χωρίς αφε­ντι­κά). Οι δυ­σκο­λί­ες που προ­έ­κυ­ψαν ήταν τε­ρά­στιες. Η χρη­μα­το­δό­τη­ση από τρά­πε­ζες στέ­ρε­ψε, οι προ­μη­θευ­τές δεν έκα­ναν πί­στω­ση, τα δί­κτυα δια­νο­μής έκα­ναν πό­λε­μο, σε πολ­λές πε­ρι­πτώ­σεις οι επι­χει­ρή­σεις ανα­γκά­στη­καν να ζη­τή­σουν επι­δο­τή­σεις από το κρά­τος απο­δε­χό­με­νες τους όρους του, ενώ για να δια­τη­ρη­θεί η αντα­γω­νι­στι­κό­τη­τα, οι ερ­γα­ζό­με­νοι έπαιρ­ναν χα­μη­λό­τε­ρους μι­σθούς ακόμα και από τους ερ­γα­ζό­με­νους των «κα­νο­νι­κών» ερ­γο­στα­σί­ων. 

Δυ­να­τό­τη­τα

Τα συ­νε­ται­ρι­στι­κά εγ­χει­ρή­μα­τα δεί­χνουν ότι είναι εφι­κτός ένας άλλος τρό­πος πα­ρα­γω­γής και οι­κο­νο­μί­ας, όπου οι ερ­γα­ζό­με­νοι θα έχουν τον πρώτο λόγο στην πα­ρα­γω­γι­κή δια­δι­κα­σία. Κάθε φορά που οι ερ­γα­ζό­με­νοι επι­λέ­γουν αυτόν το δρόμο, ανε­ξάρ­τη­τα από το πόσο συ­νει­δη­τά το κά­νουν, επι­βε­βαιώ­νε­ται αυτή η δυ­να­τό­τη­τα. Η ίδια η δια­δι­κα­σία δίνει τρο­με­ρή αυ­το­πε­ποί­θη­ση σε όσους επι­χει­ρούν να πά­ρουν την ερ­γα­σία στα χέρια τους, δεί­χνο­ντας τι ση­μαί­νει το ρητό του Μαρξ «Η απε­λευ­θέ­ρω­ση της ερ­γα­τι­κής τάξης είναι έργο της ίδιας». Όμως όσοι τέ­τοιοι συ­νε­ται­ρι­σμοί και να υπάρ­ξουν, δεν αρ­κούν για να αλ­λά­ξει συ­νο­λι­κά η κοι­νω­νία. Όπως ο σο­σια­λι­σμός δεν μπο­ρεί να υπάρ­ξει μόνο σε μία χώρα, έτσι και ένα ή και πολλά αυ­το­δια­χει­ρι­ζό­με­να ερ­γο­στά­σια δεν απο­τε­λούν από μόνα τους μια σο­σια­λι­στι­κή δια­δι­κα­σία. Χρειά­ζο­νται συ­θέ­με­λες αλ­λα­γές στο σύ­νο­λο των θε­σμών και των μη­χα­νι­σμών του κρά­τους. Τα σχο­λεία, τα πα­νε­πι­στή­μια, τα δι­κα­στή­ρια, τα νο­σο­κο­μεία, τα ΜΜΕ να λει­τουρ­γούν προς όφε­λος όλης της κοι­νω­νί­ας. Αλλά και στο εδώ και τώρα χρειά­ζε­ται οι συ­νε­ται­ρι­σμοί να είναι συν­δε­δε­μέ­νοι με την κοι­νω­νία, να απο­τε­λούν κομ­μά­τι ενός με­γα­λύ­τε­ρου λαϊ­κού κι­νή­μα­τος ανα­τρο­πής του συ­στή­μα­τος. Η αυ­το­δια­χεί­ρι­ση μπο­ρεί να εξα­πλω­θεί και στα σχο­λεία, και στα νο­σο­κο­μεία, και σε επι­τρο­πές γει­το­νιάς, φτά­νο­ντας μέχρι και την κε­ντρι­κή εξου­σία. Χρεια­ζό­μα­στε μια συ­νο­λι­κή αυ­το­δια­χεί­ρι­ση της ζωής μας για να δώ­σου­με ακόμα με­γα­λύ­τε­ρο νόημα στο σύν­θη­μα των ερ­γα­τών της ΒΙΟΜΕ «Δεν μπο­ρεί­τε εσείς; Μπο­ρού­με εμείς». Σε αυτή τη με­γά­λη πο­ρεία για την αλ­λα­γή της κοι­νω­νί­ας χρεια­ζό­μα­στε φά­ρους και χάρ­τες όπως η ΒΙΟΜΕ, για να βλέ­που­με μέσα στα σκο­τά­δια και να μην ξε­χνά­με το σχήμα που θα έχει η κοι­νω­νία που ορα­μα­τι­ζό­μα­στε.