Η οικονομία της ευτυχίας

Η εν λόγω μελέτη έχει ως βασικό αντικείμενο να διερευνήσει πως μπορεί να συγκροτηθεί μια πιο ολιστική σκέψη που να συνδυάζει την οικονομική αποτελεσματικότητα με την κοινωνική ευημερία, δηλαδή την οικονομική ανάπτυξη με την ευτυχία των πολιτών. Διότι, δεν αρκεί μόνο η οικονομική αποδοτικότητα αν αυτή δεν συνδυάζεται και με την κοινωνική ευημερία. Για παράδειγμα, τι να την κάνουμε την οικονομική αποτελεσματικότητα των χρηματαγορών αν αυτή συνδέεται με την ανασφάλεια των πολιτών και με μια σειρά βίαιες πράξεις, όπως είναι οι απολύσεις, η αύξηση της ανεργίας, η επισφάλεια στην εργασία, η αδήλωτη εργασία, ο βιασμός του περιβάλλοντος, η φτώχεια κλπ. Σε αυτή την περίπτωση, το τίμημα μεσοβραχυπρόθεσμα είναι οι ψυχολογικές επιπτώσεις, τα εργατικά ατυχήματα, οι ασθένειες, οι αυτοκτονίες, ο αλκοολισμός, η κατανάλωση ουσιών, η νεανική παραβατικότητα, η ενδοοικογενειακή βία, οι εγκληματικές πράξεις κλπ., τα οποία στοιχίζουν τόσο σε οδύνη των ανθρώπων όσο και σε χρήμα. Επίσης, σε πολιτικό επίπεδο επενεργεί στην βαθύτατη αποηθικοποίηση με την αποδόμηση των αξιών της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης και με την επανεμφάνιση ακροδεξιών και φασιστικών τάσεων.   

Υπό αυτή την έννοια, είναι πλέον αναγκαίο να τεθεί σε αμφισβήτηση ο μονοδιάστατος οικονομικός τρόπος θεώρησης των πραγμάτων και να τεθεί σε επανεξέταση η αντίληψη που ισχυρίζεται πως η μέτρηση της ευημερίας γίνεται μόνο με την μέτρηση του ΑΕΠ. Αντίθετα, νέες διαστάσεις είναι αναγκαίο να ληφθούν υπόψη, οι οποίες πιθανόν να μην μπορούν να μετρηθούν, όπως είναι οι υποκειμενικές διαστάσεις της ποιότητας ζωής (ο χρόνος εργασίας, ο ελεύθερος χρόνος, η ατμοσφαιρική ρύπανση, οι βιώσιμες πόλεις και κοινότητες, η ποιότητα του νερού, η διατροφή, η εκπαίδευση, η υγεία, η εγκληματικότητα, τα δημοκρατικά δικαιώματα, η ειρηνική διαβίωση κλπ.) ή οι αποτιμήσεις που διενεργεί ο καθένας και η καθεμία για τη ζωή του ή το πώς αισθάνεται πραγματικά αναφορικά με κάποιες ψυχολογικές διαστάσεις (οδύνη, ανησυχία, θυμό, ευχαρίστηση, υπερηφάνεια, σεβασμό κλπ.), οι οποίες όμως αγγίζουν θέματα που συνδυάζονται με τα προβλήματα της καθημερινής ζωής των ανθρώπων.

Όλα αυτά τα προβλήματα, που αγγίζουν τη σφαίρα της καθημερινότητας των ανθρώπων, είναι αναγκαίο οι πολιτικές και συνδικαλιστικές εκπροσωπήσεις των εργαζομένων να τα λαμβάνουν σοβαρά υπόψη και να μην τα υποτιμούν. Διότι, η ταξική συνείδηση των μισθωτών βρίσκεται και σε τέτοια στοιχεία, τα οποία σε πολλές περιπτώσεις είναι προσωπικής υφής. Δηλαδή, σε καθημερινά προβλήματα και μικροζητήματα που περιλαμβάνουν τις καλές ή κακές σχέσεις μέσα στην οικογένεια και τις υποχρεώσεις προς αυτήν, τις δυσκολίες ανατροφής και τη σχολική επίδοση των παιδιών, τα χαμηλά εισοδήματα, τον περιορισμό μέχρις ελαχιστοποίησης του ελεύθερου χρόνου, την έλλειψη επικοινωνίας με τους φίλους, τη διατροφή, τις σεξουαλικές σχέσεις, τον περιορισμό των ψυχαγωγικών δραστηριοτήτων (κινηματογράφος, θέατρο, διασκέδαση, χορός, αθλητισμός, εκδρομές, κλπ.), την αγορά ή την επίπλωση του σπιτιού, την καθημερινή πίεση από τον εργοδότη, τον χαμένο χρόνο και την κούραση από τη συγκοινωνιακή συμφόρηση και διάφορα άλλα τέτοια ζητήματα που αφορούν αυτό που ονομάζουμε ποιότητα ζωής.(2) Όπως λέει ο Βίλχελμ Ράιχ, «…ένας από τους λόγους της αποτυχίας του επαναστατικού κινήματος βρίσκεται ακριβώς στο ότι η πραγματική ζωή των ατόμων διαδραματίζεται σε επίπεδο διαφορετικό από αυτό που πιστεύουν οι πρωτεργάτες της κοινωνικής επανάστασης που βασίζονται σε μια βαθύτερη γνώση του κοινωνικού είναι».(3)

Η εν λόγω μελέτη του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, παρουσιάζεται την πιο κατάλληλη στιγμή, «καθώς συμπίπτει με το μεγάλο μάθημα που μας έδωσε η διαχείριση της παγκόσμιας επιδημίας, η οποία μας οδήγησε αναγκαστικά στο να (ανα)στοχαστούμε τις σύνθετες σχέσεις μεταξύ οικονομικής ανάπτυξης και ατομικής και κοινωνικής ευδαιμονίας», όπως αναφέρει. Μας δίνει το μάθημα πως η συνεχής αποδυνάμωση του κοινωνικού κράτους έχει ως συνέπεια να πουλά τις επιχειρήσεις που είχε υπό τον έλεγχό του, να μετατρέπει τα δημόσια αγαθά σε εμπορεύματα και τους χρήστες σε πελάτες, να αναθέτει με υπεργολαβία τις «δημόσιες υπηρεσίες» στον ιδιωτικό τομέα, να αποποιείται τη δύναμή του να περιορίζει την κοινωνική και οικονομική ανισότητα, και στο τέλος να διαχέει την συντηρητική αντίληψη περί του καταλογισμού κάθε αδυναμίας ή αποτυχίας στα ίδια τα άτομα και όχι στον συσχετισμό δυνάμεων μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και τάξεων που συγκροτούν έναν κοινωνικό σχηματισμό, και συνεπώς να απαιτεί από αυτά τα ίδια την επίλυση των προβλημάτων τους.

Αν αντιστρέψουμε τη μονοδιάστατη οικονομική αντίληψη περί ευημερίας, τότε θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τη δυνατότητα να διαθέτει κανείς πολύ ελεύθερο χρόνο, να κατέχει μια ενδιαφέρουσα και δημιουργική θέση εργασίας, να εκλείψει η ανασφάλεια και η επισφάλεια στην εργασία, να μην υπάρχει περιορισμός πρόσβασης στην κοινωνική ασφάλιση, να υπάρχουν ίσες ευκαιρίες στο επίπεδο της εκπαίδευσης και του πολιτισμού, να διασφαλιστεί ένα βιώσιμο οικολογικό περιβάλλον και ένα ειρηνικό πλαίσιο ζωής, καθώς επίσης η πλήρης και αποτελεσματική κοινωνική ένταξη όλων των πολιτών, κ.λπ.

Αν, λοιπόν, υιοθετήσουμε μια πολυδιάστατη θέαση για την ευτυχία, τότε γίνεται σαφές πόσο δυσχερής γίνεται η αποδοχή της σύνδεσης της ευτυχίας με την έννοια της οικονομικής αποτελεσματικότητας και της «ανάπτυξης».

Τέλος, η παρούσα εργασία επιχειρεί να δείξει τη δυνατότητα να συγκροτηθεί μια οικονομική σκέψη που να συνδυάζει την αποτελεσματικότητα με την κοινωνική ευημερία, μια γνώση η οποία θα σέβεται τους ανθρώπους και τις πραγματικές ανάγκες τους και τις καταστάσεις με τις οποίες έρχονται αντιμέτωποι.

Υποσημειώσεις:

(*) Ο Δ. Κατσορίδας είναι Επιστημονικός Συνεργάτης του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ. Το εν λόγω άρθρο δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα, Η Αυγή (στα «Ενθέματα»), 26-7-2020.

(1) Το πλήρες κείμενο της προαναφερθείσας μελέτης, του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, είναι διαθέσιμο στο ακόλουθο link: https://bit.ly/2ZrROyq  

(2) Δ. Κατσορίδας, Η Αντι-Ηγεμονία. Ζητήματα σχετικά με τη στρατηγική της μετάβασης, εκδόσεις Καμπύλη/Ρωγμή, Αθήνα 2009.

(3) Για περισσότερα βλέπε Βίλχελμ Ράιχ, Ταξική συνείδηση και σεξουαλική χειραφέτηση, εκδόσεις Διεθνής Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1972.