Κρίση χωρίς τέλος...

Καθώς αυτό το άρθρο ολο­κλη­ρω­νό­ταν, δύο με­γά­λες κρί­σεις κλώ­νι­σαν τον κα­πι­τα­λι­σμό και βύ­θι­σαν τα χρη­μα­τι­στή­ρια: η κρίση δη­μο­σιου χρέ­ους στην Ευ­ρώ­πη όπως και το χρέος των ΗΠΑ που έπια­σε τα­βά­νι. Το πι­θα­νό­τε­ρο είναι ότι οι αρ­μό­διες κυ­βερ­νή­σεις θα δια­χει­ρι­στούν αυτές τις κρί­σεις, στο χεί­λος του γκρε­μού. Παρ όλα αυτά, τρία χρό­νια μετά το αρ­χι­κό ξέ­σπα­σμα της κρί­σης, αυτές οι σο­βα­ρές τά­σεις δεί­χνουν ότι απέ­χου­με πολύ από την επί­λυ­ση του προ­βλή­μα­τος και το κό­στος, αφού αρ­χι­κά πα­ρου­σιά­στη­κε στους δη­μό­σιους προ­ϋ­πο­λο­γι­σμούς, με­τα­κυ­λί­ε­ται πλέον στους πο­λί­τες. Στό­χος αυτού του άρ­θρου είναι να κάνει μια επι­σκό­πη­ση στην τρο­χιά που έχει πάρει ο κα­πι­τα­λι­σμός και να εξε­τά­σει τις επι­πλο­κές της πε­ριό­δου της κρί­σης.

Εντω­με­τα­ξύ, το πο­σο­στό κέρ­δους....

Παρ όλα αυτά, όλα δεί­χνουν να πη­γαί­νουν κα­λύ­τε­ρα, αν χρη­σι­μο­ποι­ή­σου­με ως βα­ρό­με­τρο του κα­πι­τα­λι­σμού το κέρ­δος. Το ορια­κό πο­σο­στό, δη­λα­δή το με­ρί­διο των κερ­δών ανά προ­τι­θέ­με­νη αξία, ανα­κάμ­πτει. Στις ΗΠΑ, όπου είχε βου­λιά­ξει αρ­χι­κά [1], έχει πλέον σχε­δόν ανα­κάμ­ψει στα προ-κρί­σης επί­πε­δα. Στην Ευ­ρω­ζώ­νη πάλι, η πτώση ξε­κί­νη­σε αρ­γό­τε­ρα και αντί­στοι­χα η ανά­καμ­ψη ήταν λι­γό­τε­ρο άμεση: το ορια­κό πο­σο­στό επέ­στρε­ψε στα προ δε­κα­ε­τί­ας επί­πε­δα, οπότε και χά­θη­κε η ανά­καμ­ψη της πε­ρα­σμέ­νης δε­κα­ε­τί­ας, του­λά­χι­στον προς το παρόν. (βλέπε και διά­γραμ­μα 1). Τα κέρδη πά­ντως κι­νού­νται προς τα πάνω.

Επι­πλέ­ον, ένα από τα πιο συ­γκλο­νι­στι­κά χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά της όλης κα­τά­στα­σης είναι το ακό­λου­θο: ενώ περ­νούν μέτρα λι­τό­τη­τας, η ανερ­γία πα­ρα­μέ­νει υψηλή και οι μι­σθοί πα­γώ­νουν ή και μειώ­νο­νται, το πρώτο μέ­λη­μα των τρα­πε­ζών και των με­γά­λων εται­ρειών ήταν να αρ­χί­σουν να μοι­ρά­ζουν ξανά με­ρί­σμα­τα και μπό­νους.

Η ανά­πτυ­ξη αυτη όμως πα­ρου­σιά­ζει αρ­κε­τά δια­φο­ρε­τι­κές εν­δεί­ξεις. Η αύ­ξη­ση του ΑΕΠ είναι επί­σης ένας καλός δςεί­κτης όσον αφορά την υγεία του κα­πι­τα­λι­σμού (η ευ­η­με­ρία των πο­λί­των είναι ένα εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κό ζή­τη­μα). Αν και τε­λι­κά το πο­σο­στό του κέρ­δους είναι το κα­θο­ρι­στι­κό κρι­τή­ριο, η δια­τή­ρη­σή του μετά την κρίση δεν θα έχει διάρ­κεια αν δεν υπάρ­χουν οι απα­ραί­τη­τες εξα­γω­γές. Από αυτή την άποψη, το με­γά­λο ερώ­τη­μα είναι αν θα ξε­πε­ρα­στεί το ση­μείο κα­μπής της ύφε­σης. Μπο­ρού­με να κα­νου­με aprioriτην εκτί­μη­ση τριών σε­να­ρί­ων: την επι­στρο­φή στην προ-κρί­σε­ως τάση, διαρ­κείς απώ­λειες ή ακόμα με­γα­λύ­τε­ρο βά­θε­μα.

Διά­γραμ­μα 1: Κέρδη σε Ευ­ρώ­πη και ΗΠΑ

pinakas_1.jpg

Ως πο­σο­στό % ανά προ­στι­θέ­με­νη αξία – Πηγή: Eurostat, Γρα­φείο Οι­κο­νο­μι­κής Ανά­λυ­σης.NB. Τα επί­πε­δα δεν είναι συ­γκρί­σι­μα εξαι­τί­ας των δια­φο­ρών στον ορι­σμό και το πεδίο.

Τα τε­λευ­ταία δια­θέ­σι­μα δε­δο­μέ­να δεί­χνουν ότι πολ­λές χώρες έχουν διαρ­κείς απώ­λειες. [Για πε­ρισ­σό­τε­ρες λε­πτο­μέ­ρειες βλέπε: “Pertes de Pib et facture de crise”, note hussonet number 35, July 2011, http://​hussonet.​free.​fr/​pertepib.​pdf]].  Στο πρώτο τρί­μη­νο του 2011, αρ­κε­τές δεν είχαν κα­τα­φέ­ρει να ξα­να­πιά­σουν τα επί­πε­δα ΑΕΠ που είχαν προ κρί­σης: αυτό συμ­βαί­νει σε χώρες όπως η Ια­πω­νία, το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο, η Ισπα­νία και η Ιτα­λία. Οι ΗΠΑ, η Γερ­μα­νία και η Σου­η­δία μόλις το κα­τά­φε­ραν και η Γαλ­λία απέ­χει λίγο. Αλλά η επα­να­φο­ρά του ΑΕΠ στα προη­γού­με­να επί­πε­δα δεν ση­μαί­νει ότι οι απώ­λειες κα­λύ­φθη­καν. Αυτή  η ανά­γνω­ση των δε­δο­μέ­νων μας δίνει τη δυ­να­τό­τη­τα να δια­πι­στώ­σου­με τις πιο δι­η­νε­κείς τά­σεις.

Μια δια­λυ­μέ­νη Ευ­ρώ­πη: Αν η Γαλ­λία, η Γερ­μα­νία και η Σου­η­δία ξε­πέ­ρα­σαν τον ύφαλο, τα πράγ­μα­τα είναι εντε­λώς δια­φο­ρε­τι­κά για μια σειρά από άλλες χώρες: η Ισπα­νία, η Ελ­λά­δα, το Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο, η Ιρ­λαν­δία, η Ισλαν­δία, η Ιτα­λία και η Πορ­το­γα­λία έχουν υπο­στεί πολύ με­γά­λες απώ­λεις ή έχουν ση­μα­ντι­κές δυ­σκο­λί­ες να δια­τη­ρή­σουν το μο­μέ­ντουμ.

Οι πα­λιές κα­πι­τα­λι­στι­κές χώρες βρί­σκο­νται πίσω:  Οι ΗΠΑ προς το παρόν έχουν ανα­κτή­σει τον προ-κρί­σης  ρυθμό ανά­πτυ­ξης τους. Η Ε.Ε. –ως σύ­νο­λο – το επι­τυγ­χά­νει με με­γα­λύ­τε­ρη δυ­σκο­λία και δεν έχει γε­μί­σει το κενό μέχρι στιγ­μής. Τέλος, η Ια­πω­νία απέ­χει πολύ από το στόχο και το ΑΕΠ της ξα­να­πέ­φτει  μετά την πυ­ρη­νι­κή κα­τα­στρο­φή της Φου­κου­σί­μα. Από την άλλη, η ανά­πτυ­ξη των δύο με­γά­λων ανα­πτυσ­σό­με­νων χωρών (Κίνα και Ινδία) συ­νε­χί­ζε­ται και μέχρι στιγ­μής δεν έχουν επη­ρε­α­στεί από την κρίση. Άλλες (Ρωσία, Ν.Κορέα και Βρα­ζι­λία) έχουν υπο­στεί μια πιο ση­μα­ντι­κή πτώση στις δρα­στη­ριό­τη­τες τους.

Η ανερ­γία μο­νι­μο­ποιεί­ται:  Οι ΗΠΑ και η Ευ­ρώ­πη πα­ρου­σιά­ζουν το ίδιο προ­φίλ. Η ανά­πτυ­ξη επα­νέρ­χε­ται αλλά πο­σο­στά ανερ­γί­ας δεν υπο­χω­ρούν από την ώθηση που τους έδωσε η κρίση. (διά­γραμ­μα2)

Διά­γραμ­μα 2 Ανά­πτυ­ξη και ανερ­γία στην Ευ­ρώ­πη και τις ΗΠΑ

pinakas_2.jpg

Πηγή: ΟΑΣΑ

Το κό­στος δεν έχει απο­πλη­ρω­θεί ακόμα: Οι απώ­λειες της οι­κο­νο­μι­κής με­γέ­θυν­σης δεί­χνουν να μη για­τρεύ­ο­νται. Ακόμα και αν οι οι­κο­νο­μί­ες των ΗΠΑ και της Ε.Ε. επα­νέλ­θουν στους στά­νταρ ρυθ­μούς ανά­πτυ­ξης που είχαν, οι «απώ­λειες ει­σο­δή­μα­τος» δεν θα έχουν κα­λυ­φθεί. Τις πα­ρα­πά­νω μπο­ρού­με να τις υπο­λο­γί­σου­με ως το  κενό ανά­με­σα στο ΑΕΠ που πα­ρα­τη­ρεί­ται και αυτό που μπο­ρού­με να συ­νά­γου­με πραγ­μα­το­ποιώ­ντας μια προ­βο­λή της προ-κρί­σε­ως τάση. Το κενό αυτό εκτι­μά­ται στο 8% για την Ευ­ρω­ζώ­νη και στο 6% για τις ΗΠΑ. Το αμε­ρι­κα­νι­κό ΑΕΠ βρί­σκε­ται πε­ρί­που στα 15 τρις δο­λά­ρια και το ΑΕΠ της Ευ­ρω­ζώ­νης πε­ρί­που στα 9,4 τρις € (δη­λα­δή πε­ρί­που 12 τρις δο­λά­ρια). Εν συ­ντο­μία, οι απώ­λειες ει­σο­δή­μα­τος και στις δύο πε­ρι­πτώ­σεις υπο­λο­γί­ζε­ται σε πε­ρί­που 900 δις δο­λά­ρια (750 δις €)

Αυτέ οι απώ­λειες του ΑΕΠ αντα­να­κλώ­νται μέσω της αύ­ξη­σης του δη­μό­σιου χρέ­ους. Στην ευ­ρω­ζώ­νη το χρέος την πε­ρί­ο­δο 2008-2010 αυ­ξή­θη­κε κατά 980 δις € ενώ κατά την ίδια πε­ρί­ο­δο το χρέος των ΗΠΑ αυ­ξή­θη­κε κατά 3,2 τρις δο­λά­ρια.

Αυτή η «απώ­λεια του ΑΕΠ» κα­θι­στά πι­θα­νή την κα­τάρ­ρευ­ση του δυ­σθε­ώ­ρη­του χρέ­ους. Για να πε­ριο­ρι­στούν οι ζη­μιές, τα κράτη ανέ­λα­βαν να κα­λύ­ψουν αυτό το χα­μέ­νο ει­σό­δη­μα. Το πρό­βλη­μα τους είναι  πλέον να δια­χει­ρι­στούν το χρέος, προ­φα­νώς ανα­ζη­τώ­ντας τρό­πους να με­τα­φέ­ρουν το βάρος στη με­γά­λη πλειο­ψη­φία των πο­λι­τών. Αλλά το σχέ­διο αυτό συ­να­ντά στο δρόμο του κάθε λογής εμπό­δια, και αυτές οι κρί­σι­μες αβε­βαιό­τη­τες κα­θι­στούν την επι­στρο­φή στην ανά­πτυ­ξη του πα­ρελ­θό­ντος όλο και πιο απί­θα­νη. Εφό­σον δεν υπάρ­ξει κά­ποια ενέρ­γεια για την απο­κή­ρυ­ξη αυτών  των χρεών, τότε για να απορ­ρο­φη­θούν  μπο­ρεί να χρεια­στεί όσος χρό­νος χρειά­στη­κε για την δη­μιουρ­γία τους... Η δε ανά­πτυ­ξη θα κα­θυ­στε­ρή­σει, κατ ανα­λο­γία με τον τε­χνη­τό τρόπο με τον οποίο προ­ω­θή­θη­κε πριν την κρίση. Αλλά υπάρ­χουν και άλλοι θε­με­λιώ­δεις λόγοι για να υπο­θέ­σει κα­νέις ότι θα έχου­με μειω­μέ­νη ανά­πτυ­ξη για καιρό στους δύο πό­λους της κα­πι­τα­λι­στι­κής οι­κο­νο­μί­ας: το αμε­ρι­κα­νι­κό μο­ντέ­λο δεν μπο­ρεί να λει­τουρ­γή­σει όπως παλιά και η Ε.Ε. έχει βου­λιά­ξει σε μια επί­μο­νη δο­μι­κή κρίση.

Τα όρια του αμε­ρι­κα­νι­κού μο­ντέ­λου

Η λο­γι­κή του αμε­ρι­κα­νι­κού μο­ντέ­λου απο­τυ­πώ­νε­ται κα­θα­ρά στο διά­γραμ­μα 3, στο οποίο απο­τυ­πώ­νο­νται κατά προ­έ­κτα­ση και τα όρια του.  Το διά­γραμ­μα συ­γκρί­νει δύο κα­μπύ­λες.Η πρώτη ανα­πα­ρι­στά την απο­τα­μί­ευ­ση των νοι­κο­κυ­ριών (ως πο­σο­στό του δια­θέ­σι­μου ει­σο­δή­μα­τος):  δια­κρί­νε­ται μια στα­θε­ρή πτω­τι­κή τάση από τις αρχές του 80, έως και το ξέ­σπα­σμα της κρί­σης. Αυτό ση­μαί­νει ότι κατά τη διάρ­κεια όλης αυτής της πε­ριό­δου, που απο­τε­λεί το εν τέ­ταρ­το του αιώνα, τα νοι­κο­κυ­ριά (κατά μέσο όρο) κα­τα­νά­λω­σαν ένα όλο και με­γα­λύ­τε­ρο μέρος του δια­θέ­σι­μου ει­σο­δή­μα­τος τους.

Διά­γραμ­μα 3 Επί­πε­δο απο­τα­μιεύ­σε­ων και εμπο­ρι­κό έλ­λειμ­μα

pinakas_3.jpg

Η έντο­νη γραμ­μή δεί­χνει το εμπο­ρι­κό ισο­ζύ­γιο ως πο­σο­στό του ΑΕΠ (δεξιά κλί­μα­κα). Η απαλή γραμ­μή δεί­χνει τα επί­πε­δα απο­τα­μί­ευ­σης των νοι­κο­κυ­ριών (αρι­στε­ρή κλί­μα­κα). Πηγή: Γρα­φείο Οι­κο­νο­μι­κής Ανά­λυ­σης.

Η πα­ρα­πά­νω κα­τά­στα­ση εμ­φα­νί­ζε­ται κα­θα­ρό­τε­ρα στην πε­ρί­πτω­ση των ΗΠΑ. Σε αυτήν εμπε­ριέ­χο­νται δύο μη­χα­νι­σμοί τους οποί­ους οι διά­φο­ρες κοι­νω­νι­κές κα­τη­γο­ρί­ες χρη­σι­μο­ποιούν σε δια­φο­ρε­τι­κές ανα­λο­γί­ες. Ο πρώ­τος είναι το απο­τέ­λε­σμα του πλού­του: όταν η χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κή αλλά και η ακί­νη­τη πε­ριου­σία μου αυ­ξά­νε­ται κατ αξίαν, τότε χρειά­ζε­ται να απο­τα­μιεύω λι­γό­τε­ρο και κατά προ­έ­κτα­ση κα­τα­να­λώ­νω με­γα­λύ­τε­ρο μέρος του ει­σο­δή­μα­τος μου. Ο δεύ­τε­ρος μη­χα­νι­σμός είναι η αύ­ξη­ση του δα­νει­σμού: το ει­σό­δη­μά μου «λι­μνά­ζει», αλλά χρε­ώ­νο­μαι όλο και πε­ρισ­σό­τε­ρο για να δια­τη­ρή­σω τα επί­πε­δα κα­τα­νά­λω­σης μου. Και σε ορι­σμέ­νες πε­ρι­πτώ­σεις οι­κο­νο­μι­κά εύ­ρω­στων νοι­κο­κυ­ριών μπο­ρεί να υπάρ­ξει δα­νει­σμός ακόμα και για να παί­ξουν στο χρη­μα­τι­στή­ριο! Το πα­ρα­πά­νω φαι­νό­με­νο συ­νέ­βα­λε απο­φα­σι­στι­κά στην προη­γού­με­νη αύ­ξη­ση του ΑΕΠ, που προ­έ­κυ­ψε από την υπε­ραύ­ξη­ση της κα­τα­νά­λω­σης[2].

Παρ όλα αυτά, το συ­γκε­κρι­μέ­νο μο­ντέ­λο οδη­γεί σε υπο­βάθ­μι­ση του εμπο­ρι­κού ισο­ζυ­γί­ου που είναι η δεύ­τε­ρη κα­μπυ­λη του δια­γράμ­μα­τος. Ωθού­με­νη από την κα­τα­νά­λω­ση των νοι­κο­κυ­ριών, η εσω­τε­ρι­κή ζή­τη­ση τεί­νει να αυ­ξά­νε­ται τα­χύ­τε­ρα από το εθνι­κό προ­ϊ­όν και η δια­φο­ρά αυτή κα­λύ­πτε­ται από επι­πλέ­ον ει­σα­γω­γές που με τη σειρά τους αυ­ξά­νουν το εμπο­ρι­κό έλ­λειμ­μα. Το μο­ντέ­λο αυτό μπο­ρεί να λει­τουρ­γεί μόνο στο βαθμό που η χρη­μα­το­δό­τη­ση αυτού του ελ­λείμ­μα­τος μπο­ρεί να επι­βάλ­λε­ται στον υπό­λοι­πο πλα­νή­τη. Αυτός είναι και ο λόγος που οι δύο κα­μπύ­λες του πα­ρα­πά­νω δια­γράμ­μα­τος συμ­βα­δί­ζουν σεόλη την πε­ρί­ο­δο 1980 – 2006.

Η συ­σχέ­τι­ση φυ­σι­κά δεν είναι τυ­χαία αλλά προ­κύ­πτει από μια βα­σι­κή λο­γι­στι­κή ισό­τη­τα που θα μπο­ρού­σε να ονο­μα­στεί ως «κα­νό­νας της ισορ­ρο­πί­ας των ισο­ζυ­γί­ων»[3], ο οποί­ος μπο­ρεί να συ­νο­ψι­σθεί ως εξής : ιδιω­τι­κή απο­τα­μί­ευ­ση + δη­μό­σιο έλ­λειμ­μα(ή πλε­ό­να­σμα)  = εμπο­ρι­κό ισο­ζύ­γιο.

Η ιδιω­τι­κή απο­τα­μί­ευ­ση απο­τε­λεί­ται από το άθροι­σμα των απο­τα­μιεύ­σε­ων των επι­χει­ρή­σε­ων και των νοι­κο­κυ­ριών. Οι πρώ­τες είναι κατά κα­νό­να αρ­νη­τι­κές (οι εται­ρεί­ες δα­νεί­ζο­νται) και οι δεύ­τε­ρες θε­τι­κές (πα­γκο­σμί­ως τα νοι­κο­κυ­ριά απο­τα­μιεύ­ουν πε­ρισ­σό­τε­ρο από ότι δα­νεί­ζο­νται) αλλά το άθροι­σμα των δύο μπο­ρεί να έχει θε­τι­κό ή αρ­νη­τι­κό πρό­ση­μο. Όσον αφορά τον κρα­τι­κό προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό, είναι κατά κα­νό­να ελ­λειμ­μα­τι­κός.  Η ισό­τη­τα λοι­πόν εκ­φρά­ζει ότι το εμπο­ρι­κό ισο­ζύ­γιο προ­κύ­πτει ως το άθροι­σμα των ιδιω­τι­κών απο­τα­μιεύ­σε­ων και του δη­μό­σιου ελ­λείμ­μα­τος. Εφό­σον είναι αρ­νη­τι­κό, αυτό συ­νε­πά­γε­ται ότι υπάρ­χουν ροές ει­σα­γω­γής κε­φα­λαί­ου που εξα­σφα­λί­ζουν την ισορ­ρο­πία στο ισο­ζύ­γιο πλη­ρω­μών. Με άλλα λόγια, οι απο­τα­μιεύ­σεις του υπό­λοι­που πλα­νή­τη κα­λύ­πτουν τις εγ­χώ­ριες ανά­γκες για απο­τα­μί­ευ­ση της υπό εξέ­τα­ση χώρας. Από την άλλη, σε πε­ρί­πτω­ση που το εμπο­ρι­κό ισο­ζύ­γιο είναι πλε­ο­να­σμα­τι­κό συμ­βαί­νει το αντί­θε­το: η χώρα (το κρά­τος + τα νοι­κο­κυ­ριά + οι επι­χει­ρή­σεις) ξε­φορ­τώ­νο­νται τις πλε­ο­να­σμα­τι­κές απο­τα­μιεύ­σεις οι οποί­ες με τη σειρά τους με τη μορφή εκρο­ών κε­φα­λαί­ου μπο­ρούν να εξα­χθούν, σαν αντί­βα­ρο του εμπο­ρι­κού πλε­ο­νά­σμα­τος.

Η πτώση της απο­τα­μί­ευ­σης των νοι­κο­κυ­ριών στις ΗΠΑ απο­τυ­πώ­νε­ται κα­θα­ρά και επι­δρά με βα­ρύ­νου­σα ση­μα­σία στο εμπο­ρι­κό ισο­ζύ­γιο. Τα υπό­λοι­πα υπό εξέ­τα­ση στοι­χεία ( ο εται­ρι­κός δα­νει­σμός και το εμπο­ρι­κό έλ­λειμ­μα) έχουν δευ­τε­ρεύ­ου­σα βα­ρύ­τη­τα. Αλλά μπο­ρού­με να βρού­με ίχνη τους στο διά­γραμ­μα 3. Στη δε­κα­ε­τία του 90 πα­ρα­τη­ρού­με ότι οι απο­τα­μιεύ­σεις των νοι­κο­κυ­ριών πέ­φτουν στα­θε­ρά αλλά το εμπο­ρι­κό ισο­ζύ­γιο στα­θε­ρο­ποιεί­ται. Ο λόγος που συμ­βαί­νει αυτό είναι απλός: στην πο­ρεία  της ελεγ­χό­με­νης πε­ριό­δου υπήρ­ξε ση­μα­ντι­κή βελ­τί­ω­ση στον προ­ϋ­πο­λο­γι­σμό. Από ένα έλ­λειμ­μα της τάξης του -5% το 1992 έφτα­σε σε πλε­ό­να­σμα της τάξης του 2,6% το 2000, προ­τού βυ­θι­στεί ξανά με το σκά­σι­μο της Ιντερ­νε­τι­κής φού­σκας, τις πε­ρι­κο­πές στους φό­ρους από τον Μπους και τις στρα­τιω­τι­κές δα­πά­νες. Λόγω της κρί­σης και των σχε­δί­ων για πλη­θω­ρι­στι­κή τό­νω­ση της οι­κο­νο­μί­ας, το έλ­λειμ­μα βού­λια­ξε κυ­ριο­λε­κτι­κά φθά­νο­ντας πλέον στο 10% του ΑΕΠ .

Η πα­ρα­πά­νω λο­γι­στι­κή ισό­τη­τα δια­τη­ρεί την ισχύ της, αλλά αυτό δε μας λέει κάτι για τους όρους πραγ­μα­το­ποί­η­σής της. Δεν υπάρ­χει κά­ποιος πα­ρά­γο­ντας  πάνω στον οποίο να προ­σαρ­μό­ζο­νται οι άλλοι: όλες σχε­τί­ζο­νται με­τα­ξύ τους. Αλλά το πλέον ση­μα­ντι­κό είναι ότι η συν­θή­κη δεν είναι συμ­βα­τή με οποιο­δή­πο­τε επί­πε­δο ανά­πτυ­ξης. Στην πε­ρί­πτω­ση των ΗΠΑ, η πραγ­μα­το­ποί­η­ση της ισό­τη­τας μπο­ρεί να υπάρ­ξει μόνο με ένα επί­πε­δο ανά­πτυ­ξης χα­μη­λό­τε­ρο από τα προ κρί­σης επί­πε­δα.

Παρ όλα αυτά μπο­ρού­με (ακόμα και στο διά­γραμ­μα 3) να δια­πι­στώ­σου­με την ύπαρ­ξη ενός ενά­ρε­του κύ­κλου για την τρέ­χου­σα πε­ρί­ο­δο. Από την έναρ­ξη της κρί­σης και έπει­τα η απο­τα­μί­ευ­ση των νοι­κο­κυ­ριών στα­μά­τη­σε να πέ­φτει, έφτα­σε δε μέχρι το ύψος του 4% του ΑΕΠ! Η επί­δρα­ση στο εμπο­ρι­κό ισο­ζύ­γιο ήταν άμεση και πε­ρί­που της ίδιας τάξης. Με μια πρώτη ματιά αυτό είναι καλό νέο, καθώς ση­μαί­νει ότι μειώ­νε­ται η εξάρ­τη­ση της αμε­ρι­κα­νι­κής οι­κο­νο­μί­ας από το εξω­τε­ρι­κό κε­φά­λαιο. Αλλά η αντί­φα­ση είναι η ακό­λου­θη: καθώς η μεί­ω­ση της απο­τα­μί­ευ­σης των νοι­κο­κυ­ριών ήταν από τους βα­σι­κούς μο­χλούς κί­νη­σης της αμε­ρι­κα­νι­κής οι­κο­νο­μί­ας,  το γε­γο­νός ότι πλέον αυ­ξά­νε­ται ση­μαί­νει ότι δεν γί­νε­ται πλέον να υπο­λο­γί­ζουν σε αυτή την ώθηση.

Είναι λοι­πόν πολύ ση­μα­ντι­κό να λά­βου­με υπό­ψιν την αύ­ξη­ση του δη­μό­σιου ελ­λείμ­μα­τος. Το μέ­γε­θος του (πε­ρί­που 10% του ΑΕΠ) δεν έχει προη­γού­με­νο τον τε­λευ­ταίο μισό αιώνα και δεν είναι τυ­χαίο ότι το μέ­γε­θος του απο­τε­λεί τη βα­σι­κή αιτία δια­μά­χης ανά­με­σα σε δη­μο­κρα­τι­κούς και ρε­που­μπλι­κά­νους. Εδώ βρί­σκε­ται ακόμα μία αντί­φα­ση: το πο­σο­στό απο­τα­μί­ευ­σης, είτε προ­έρ­χε­ται από το δη­μό­σιο έλ­λειμ­μα είτε από τον ιδιω­τι­κο τομέα,θα κα­λυ­φθεί με πολύ με­γα­λύ­τε­ρη δυ­σκο­λία από εισ­ροή ξένου κε­φα­λαί­ου.

Ξανά λοι­πόν το ση­μείο ισορ­ρο­πί­ας βρί­σκε­ται σε μειω­μέ­να επί­πε­δα ανά­πτυ­ξης με προ­φα­νείς πο­λι­τι­κές και κοι­νω­νι­κές προ­ε­κτά­σεις καθώς πα­γιώ­νε­ται πλέον μια κα­τά­στα­ση που συν­δέ­ε­ται με ιστο­ρι­κά υψηλά επί­πε­δα ανερ­γί­ας , τα οποία πέ­φτουν  πολύ αργά. Έχουν δε αρ­χί­σει να αυ­ξά­νο­νται  καθώς ανέ­βη­καν από το 8,8% τον Μάρτη στο 9,2%  τον Ιούνη. Αν συ­μπε­ρι­λά­βου­με όλους όσους έπα­ψαν να ανα­ζη­τούν ερ­γα­σία και όσους ερ­γά­ζο­νται parttime, η πραγ­μα­τι­κή ανερ­γία αγ­γί­ζει 1 στους 6 ερ­γά­τες.

Υπάρ­χουν μόνο δύο μο­νο­πά­τια που θα μπο­ρού­σαν να απε­λευ­θε­ρώ­σουν από αυτό το σύ­στη­μα των πε­ριο­ρι­σμών. Το πρώτο προ­ϋ­πο­θέ­τει μια πο­λι­τι­κή αύ­ξη­σης των αμε­ρι­κά­νι­κων εξα­γω­γών, που θα επέ­τρε­πε αυ­ξη­μέ­νη ανά­πτυ­ξη χωρίς να με­γα­λώ­νει το εμπο­ρι­κό έλ­λειμ­μα. Ο στό­χος θα μπο­ρού­σε να επι­τευ­χθεί με επέν­δυ­ση σε έρευ­να και ανά­πτυ­ξη αλλά στην πα­ρού­σα συ­γκυ­ρία οι επεν­δύ­σεις είναι αδύ­να­μες και οι με­γά­λες πο­λυ­ε­θνι­κές προ­τι­μούν να επεν­δύ­ουν σε άλλες χώρες. Μόνο η συ­νε­χής πτώση της συ­ναλ­λαγ­μα­τι­κής ισο­τι­μί­ας κα­θι­στά την αμε­ρι­κα­νι­κή οι­κο­νο­μία πιο αντα­γω­νι­στι­κή. Αλλά αυτή η τάση έχει τα όρια της, θα οδη­γού­σε σε σο­βα­ρά ερω­τη­μα­τι­κά και θα μπο­ρού­σε να εξα­ντλή­σει τα απα­ραί­τη­τα για την κά­λυ­ψη των ελ­λειμ­μά­των εξω­τε­ρι­κά κε­φά­λαια.

Η δεύ­τε­ρη λύση θα μπο­ρού­σε να εμπε­ριέ­χει μια ρι­ζι­κή αλ­λα­γή στην κα­τα­νο­μή των ει­σο­δη­μά­των Από τις αρχές του 80 το επι­πλέ­ον ει­σό­δη­μα που προ­ερ­χό­ταν από την ανά­πτυ­ξη πή­γαι­νε στις τσέ­πες ενός πολύ μι­κρού κλά­σμα­τος του πλη­θυ­σμού. Συ­νε­πώς, ανά­με­σα στο 1982 και το 2007 , το μέσο ει­σό­δη­μα αυ­ξή­θη­κε κατά  18.900$, αλλά το πιο πλού­σιο 10% της κοι­νω­νί­ας πήρε το 81% αυτής της ανά­πτυ­ξης[4]! Μια χα­μη­λό­τε­ρη ανά­πτυ­ξη θα μπο­ρού­σε να εφαρ­μο­στεί εάν ήταν κα­λύ­τε­ρα κα­τα­τμη­μέ­νη, έτσι ώστε οι μι­σθοί να ακο­λου­θούν την πα­ρα­γω­γι­κό­τη­τα της ερ­γα­σί­ας. Μια άμεση, ρι­ζο­σπα­στι­κή φο­ρο­λο­γι­κή με­ταρ­ρύθ­μι­ση θα μπο­ρού­σε να μειώ­σει τα ελ­λείμ­μα­τα αν έβαζε στο στό­χα­στρο αυ­τούς που ευ­νο­ή­θη­καν το πε­ρα­σμέ­νο τέ­ταρ­το του αιώνα. Δυ­στυ­χώς όμως ο κοι­νω­νι­κός συ­σχε­τι­σμός δυ­νά­με­ων δεν επι­τρέ­πει μια τέ­τοια λύση.  Υπό αυτές τις συν­θή­κες, το πι­θα­νό­τε­ρο είναι ότι οι ΗΠΑ θα προ­σπα­θή­σουν να επι­βάλ­λουν το τί­μη­μα της ευ­η­με­ρί­ας τους στον υπό­λοι­πο πλα­νή­τη. Αλλά και αυτό είναι ανέ­φι­κτο, καθώς  θα έρθει αντι­μέ­τω­πο με την μεί­ω­ση των κε­φα­λαί­ων που χρη­μα­το­δο­τούν το αμε­ρι­κά­νι­κο έλ­λειμ­μα. Η Κίνα και πολ­λές άλλες ανα­πτυσ­σό­με­νες χώρες θα δουν επι­πλέ­ον τα πλε­ο­νά­σμα­τα τους να μειώ­νο­νται στο βαθμό που οι οι­κο­νο­μί­ες τους θα στρα­φούν προς την εσω­τε­ρι­κή αγορά και οι συ­ναλ­λα­γές ανα­με­τα­ξύ τους θα αυ­ξη­θούν.

Η κρίση της αστι­κής δια­κυ­βέρ­νη­σης στην Ευ­ρώ­πη

Η λο­γι­κή λέει ότι η κρίση θα ωφε­λού­σε πο­λι­τι­κά τους επι­κρι­τές του κα­πι­τα­λι­σμού. Δυ­στυ­χώς η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα είναι δια­φο­ρε­τι­κή: η ρι­ζο­σπα­στι­κή αρι­στε­ρά δεν έχει προ­ο­δεύ­σει ση­μα­ντι­κά, η σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία και η δεξιά εναλ­λά­σο­νται στο ρυθμό των εκλο­γών, ενώ η εθνι­κι­στι­κή δεξιά κερ­δί­ζει έδα­φος πα­ντού. Είναι ανα­γκαίο να κα­τα­νο­ή­σου­με ότι οι ρίζες αυτής της κα­τά­στα­σης βρί­σκο­νται στη συ­στη­μι­κή φύση της κρί­σης, η οποία στην Ευ­ρώ­πη συν­δυά­ζε­ται με τις αντι­φά­σεις της ίδιας της δομής.

Εν προ­κει­μέ­νω, το νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρο μο­ντέ­λο συ­γκρό­τη­σης της Ευ­ρώ­πης και η επι­λο­γή για ενιαίο νό­μι­σμα έχει γυ­ρί­σει μπού­με­ρανγκ. Το τε­λευ­ταίο χρη­σι­μο­ποι­ή­θη­κε βα­σι­κά για να υπάρ­ξει πει­θαρ­χία στους μι­σθούς: με δε­δο­μέ­νη την αδυ­να­μία δια­χεί­ρι­σης των συ­ναλ­λαγ­μα­τι­κών ισο­τι­μιών, οι μι­σθοί έγι­ναν η μόνη με­τα­βλη­τή προ­σαρ­μο­γής που επέ­τρε­πε σε διά­φο­ρες εθνι­κές οι­κο­νο­μί­ες να συγ­χρω­τι­στούν στην ίδια νο­μι­σμα­τι­κή ζώνη. Αλλά το σύ­στη­μα δεν έχει συ­νο­χή και υπάρ­χουν δύο πηγές διαρ­ρο­ών. Το ενιαίο νό­μι­σμα ση­μαί­νει ότι υπάρ­χει ονο­μα­στι­κή σύ­γκλι­ση των επι­το­κί­ων, εν προ­κει­μέ­νω προς τα κάτω. Το «πα­ρά­λο­γο» λοι­πόν απο­τέ­λε­σμα της δια­δι­κα­σί­ας είναι το εξής: μια χώρα που δεν έχει σο­βα­ρό έλεγ­χο στις τιμές της ευ­νο­εί­ται από ένα χα­μη­λό πραγ­μα­τι­κό επι­τό­κιο και αυτό ευ­νο­εί μια ανά­πτυ­ξη στη­ριγ­μέ­νη στο δα­νει­σμό. Επί­σης, το ενιαίο νό­μι­σμα εκ των πραγ­μά­των κα­ταρ­γεί το μη­χα­νι­σμό ανα­τρο­φο­δό­τη­σης που απο­τε­λού­σε το εμπο­ρι­κό έλ­λειμ­μα στη συ­ναλ­λαγ­μα­τι­κή ισο­τι­μία της κάθε χώρας. Η Ισπα­νία ευ­νο­ή­θη­κε ση­μα­ντι­κά από αυτά τα δύο και ση­μεί­ω­σε ση­μα­ντι­κή ανά­πτυ­ξη, η οποία οδή­γη­σε σε αξιο­ση­μεί­ω­τη πτώση της ανερ­γί­ας. Αλλά αυτή η ανά­πτυ­ξη πα­τού­σε πάνω σε ένα ανε­ξέ­λεγ­κτο κα­τα­σκευα­στι­κό μπουμ και σε ένα τε­ρά­στιο εμπο­ρι­κό έλ­λειμ­μα.

Τα πα­ρα­πά­νω θα μπο­ρού­σαν να έχουν, αλλά η κρίση ξε­γύ­μνω­σε με μιας την έλ­λει­ψη συ­νο­χής του ευ­ρω­παϊ­κού νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρου μο­ντέ­λου. Πέρα από τα κα­θη­με­ρι­νά μπα­λώ­μα­τα, η Ευ­ρώ­πη βρί­σκε­ται σε ένα κρί­σι­μο σταυ­ρο­δρό­μι: είτε θα κάνει ένα βήμα προς τα μπρος, προ­χω­ρώ­ντας προς μια ομο­σπον­δια­κή δομή και κατά προ­έ­κτα­ση μια άμεση «αμοι­βαιο­ποί­η­ση» των χρεών, ή εναλ­λα­κτι­κά στη διά­λυ­ση της Ευ­ρω­ζώ­νης. Καθώς οι ευ­ρω­παϊ­κές αστι­κές τά­ξεις δεν είναι σε θέση να απο­δε­χθούν ούτε τη μία ούτε την άλλη λύση, το απο­τέ­λε­σμα είναι μια πολύ βαθιά κρίση, πολύ δε πε­ρισ­σό­τε­ρο καθώς δεν είναι δυ­να­τόν να μι­λή­σου­με για μια ενιαία ευ­ρω­παϊ­κη αστι­κή τάξη εφό­σον δεν υπάρ­χει ούτε ευ­ρω­παϊ­κό κε­φά­λαιο ούτε ευ­ρω­παϊ­κό κρά­τος.

Είναι υπο­χρε­ω­τι­κό να ξε­χω­ρί­σου­με, για λό­γους απλο­ποί­η­σης, τέσ­σε­ρεις δια­φο­ρε­τι­κούς παί­κτες: τις με­γά­λες πο­λυ­ε­θνι­κές εται­ρεί­ες, τις τρά­πε­ζες, το χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κό/κερ­δο­σκο­πι­κό κε­φά­λαιο και τους κυ­βερ­νη­τι­κούς εκ­προ­σώ­πους των αστι­κών τά­ξε­ων. Σε μια σειρά ερω­τη­μά­των, προ­φα­νώς υπάρ­χει από­λυ­τη συμ­φω­νία στα ση­μεία που εδρά­ζο­νται τα συμ­φέ­ρο­ντα των κα­πι­τα­λι­στών: εν προ­κει­μέ­νω η συμ­φω­νία βρί­σκε­ται στο να αξιο­ποι­η­θεί επι­κερ­δώς η κρίση μέσω της επι­βο­λής θε­ρα­πειών σοκ. Η κρίση είναι η με­γά­λη ευ­και­ρία για να προ­χω­ρή­σου­με ακόμα βα­θύ­τε­ρα στην κοι­νω­νι­κή πα­λιν­δρό­μη­ση: πε­ρι­κο­πές στις δη­μό­σιες δα­πά­νες, πά­γω­μα μι­σθών, αντι­με­ταρ­ρυθ­μί­σεις στο ασφα­λι­στι­κό και πάει λέ­γο­ντας.

Αλλά αυτές οι κοι­νές βλέ­ψεις δεν εμπο­δί­ζουν να υπάρ­χουν ση­μα­ντι­κές εσω­τε­ρι­κές αντι­φά­σεις, καθώς η κρίση βα­θαί­νει. Μπο­ρούν να πα­ρου­σια­στούν σχη­μα­τι­κά ως δύο αντί­θε­τοι άξο­νες: από τη μία το κρά­τος συ­γκρού­ε­ται με το κε­φά­λαιο και από την άλλη η χρη­μα­το­οι­κο­νο­μία με τα άλλα τμή­μα­τα  του κα­πι­τα­λι­σμού. Η πα­ρού­σα κα­τά­στα­ση χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται, από κα­πι­τα­λι­στι­κής σκο­πιάς, από μια όλο και με­γα­λύ­τε­ρη αδυ­να­μία να κα­τα­στούν δια­χει­ρί­σι­μες αυτές οι αντι­φά­σεις.

Η κρίση δη­μό­σιου χρέ­ους σχε­τί­ζε­ται με την πρώτη αντί­φα­ση. Το κε­φά­λαιο γε­νι­κώς δεν υπό­λο­γί­ζει τόσο τις δια­δι­κα­σί­ες σε εκεί­νη ή την άλλη χώρα, καθώς η βα­σι­κή του έν­νοια είναι η κερ­δο­φο­ρία και τα με­ρί­σμα­τα των με­τό­χων. Και πράγ­μα­τι, ούτε οι εκρο­ές ούτε οι γραμ­μές πα­ρα­γω­γής συν­δέ­ουν τις πο­λυ­ε­θνι­κές με κά­ποια συ­γκε­κρι­μέ­νη γε­ω­γρα­φι­κή πε­ριο­χή, αν και σε πε­ρί­πτω­ση δυ­σχε­ριών αι­σθά­νο­νται την ανά­γκη να ανα­συ­ντα­χθούν στο εθνι­κό τους έδα­φος.  Στον πα­γκο­σμιο­ποι­η­μέ­νο κα­πι­τα­λι­σμό, ο ρόλος του κρά­τους είναι να συρ­ρι­κνώ­νε­ται κατά το δο­κούν για να εξα­σφα­λί­ζει τις γε­νι­κές συν­θή­κες για την κερ­δο­φο­ρία. Έτσι ο CarlosGhosn, ο διευ­θυ­ντής της Renault, μπο­ρεί να δη­λώ­νει στους FinancialTimes(2 Ιου­νί­ου 2010) ότι «Η Renaultδεν είναι πλέον Γαλ­λι­κός Κα­τα­σκευα­στής», αλλά επι­τό­που υπαι­νίσ­σε­ται και μια δια­φο­ρε­τι­κή από­χρω­ση, λέ­γο­ντας ότι «Η Renaultό­μως είναι γαλ­λι­κή, η έδρα της βρί­σκε­ται στη Γαλ­λία.[5]»

 (Europe1, 13 Ιού­νιου 2010). Και πράγ­μα­τι το γαλ­λι­κό κρά­τος απέ­δω­σε τα ανα­γκαία κε­φά­λαια στις αυ­το­κι­νη­το­βιο­μη­χα­νί­ες όταν ήταν σε δυ­σχε­ρή θέση.  Πλέον δεν βρι­σκό­μα­στε στον κα­πι­τα­λι­σμό που πε­ριέ­γρα­φε ο Μπου­χά­ριν[6] σχε­δόν έναν αιώνα πριν, όπου το κρά­τος και το κε­φά­λαιο μπο­ρού­σαν να επι­κα­λυ­φθούν.

Η με­γά­λη και­νο­το­μία είναι ότι ο ορί­ζο­ντας των πο­λυ­ε­θνι­κών είναι πλέον πα­γκό­σμιος και όχι πε­ριο­ρι­σμέ­νος στο εθνι­κό ή έστω ευ­ρω­παϊ­κό έδα­φος. Ο Μπου­χά­ριν στην εποχή του μί­λη­σε για «υψη­λό­τε­ρο προ­στα­τευ­τι­σμό» που κατά τον ίδιο ήταν η «κρα­τι­κή φόρ­μου­λα της οι­κο­νο­μι­κής πο­λι­τι­κής των καρ­τέλ». Τα πράγ­μα­τα έχουν αλ­λά­ξει και δεν μπο­ρού­με να τον κα­τη­γο­ρή­σου­με που δεν κα­τά­φε­ρε να προ­βλέ­ψει τις με­τα­μορ­φώ­σεις του κα­πι­τα­λι­σμού. Τα πα­ρα­πά­νω όμως δεν έχουν γίνει αντι­λη­πτά στους υπο­στη­ρι­κτές της «απο­πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης» που προ­τεί­νουν εμπο­ρι­κό προ­στα­τευ­τι­σμό , λές και δεν υπήρ­ξε προ­στα­τευ­τι­σμός στην πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση. Η νέα κα­τά­στα­ση δη­μιουρ­γεί μια εξό­φθαλ­μη ασυμ­με­τρία: τα κράτη βρί­σκο­νται στις υπη­ρε­σί­ες του «δικού τους» κε­φα­λαί­ου, αλλά το τε­λευ­ταίο είναι απε­λευ­θε­ρω­μέ­νο από την ανά­γκη να στη­ρί­ξει μια δυ­να­μι­κή εσω­τε­ρι­κή αγορά. Κατά αυτή την πε­ρί­ο­δο, τα κράτη συ­νε­χί­ζουν παρά τα πα­ρα­πά­νω να δια­χει­ρί­ζο­νται τις τα­ξι­κές σχέ­σεις στο εσω­τε­ρι­κό κάθε χώρας. Και προ­φα­νώς είναι αυτά τα κράτη που φρο­ντί­ζουν ότι οι πο­λί­τες τους θα είναι αυτοί που θα πλη­ρώ­σουν την κρίση.

Η δεύ­τε­ρη αντί­φα­ση φέρ­νει σε αντι­πα­ρά­θε­ση το χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κό κε­φά­λαιο, τις τρά­πε­ζες και τα κράτη. Εκ­φρά­ζε­ται σή­με­ρα με τη μορφή του χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κού/ κερ­δο­σκο­πι­κού κε­φα­λαί­ου που σπε­κου­λά­ρει  ενά­ντια στα δη­μό­σια χρέη των κρα­τών και ρι­σκά­ρει, κατά προ­έ­κτα­ση, την κα­τάρ­ρευ­ση των τρα­πε­ζών, καθώς οι τε­λευ­ταί­ες έχουν με­γά­λο μέρος των τί­τλων χρέ­ους των πρώ­των. Οι γραμ­μές ανά­με­σα στους τρεις παί­κτες είναι προ­φα­νώς ρευ­στές και κυ­ρί­ως πολύ δυσ­διά­κρι­τες. Αλλά είναι ακρι­βώς αυτές οι αντι­θέ­σεις η πηγή από την οποία εκρέ­ει η ση­με­ρι­νή αστά­θεια. Οι συ­ζη­τή­σεις που ανοί­γουν στους κύ­κλους της ευ­ρω­παϊ­κής μπουρ­ζουα­ζί­ας σκια­γρα­φούν τη βαθιά κρίση της αστι­κής «δια­κυ­βέρ­νη­σης» , που βρύ­θουν φόβο, ή ορ­θό­τε­ρα πα­νι­κό, για τις πι­θα­νές επι­πτώ­σεις αν η Ελ­λα­δα χρε­ω­κο­πή­σει. Οι κυ­βερ­νή­σεις με τη σειρά τους κι­νού­νται ανά­με­σα σε δύο στό­χους: από τη μία να πλη­ρώ­σουν οι πο­λί­τες και από την άλλη να μην πλη­ρώ­σουν οι τρά­πε­ζες.

Το ρίσκο που εμπε­ριέ­χε­ται είναι διπλό.  Η ανα­πό­φευ­κτη ελ­λη­νι­κή χρε­ο­κο­πία απει­λεί τις τρά­πε­ζες με απώ­λειες που είναι δύ­σκο­λο να εκτι­μή­σουν. Σή­με­ρα, είναι πολ­λοί οι οι­κο­νο­μο­λό­γοι των τρα­πε­ζών που ερ­γά­ζο­νται πυ­ρε­τω­δώς για να φτιά­ξουν stresstestπου να είναι πολύ πιο ρε­α­λι­στι­κά από τα σε­νά­ρια που εμ­φα­νί­ζουν επι­σή­μως για τη βι­τρί­να τους. Τα απο­τε­λέ­σμα­τα θο­ρύ­βη­σαν αρ­κε­τά μια σειρά από τρά­πε­ζες ώστε να προ­κρί­νουν να αφο­μοιω­θεί το σοκ μέσω μιας ελεγ­χό­με­νης ανα­διάρ­θρω­σης του ελ­λη­νι­κού χρέ­ους μέχρι νε­ο­τέ­ρας. Μια άλλη οπτι­κή όμως, η οποία στη­ρί­ζε­ται και από την Ευ­ρω­παϊ­κή Κε­ντρι­κή Τρά­πε­ζα, απορ­ρί­πτει κα­τη­γο­ρη­μα­τι­κά αυτό το σε­νά­ριο.Το σκε­πτι­κό τους προ­έρ­χε­ται από τον φόβο της επέ­κτα­σης σε άλλες «επι­κίν­δυ­νες» χώρες και για ποσά πολύ με­γα­λύ­τε­ρα από αυτά της Ελ­λά­δας. Η δογ­μα­τι­κή αυτή προ­σέγ­γι­ση σκο­πεύ­ει κυ­ρί­ως να κερ­δί­σει χρόνο, έτσι ώστε να «κα­θη­συ­χά­σουν» οι αγο­ρές, με την ελ­πί­δα ότι η κα­τά­στα­ση στις επι­κίν­δυ­νες χώρες θα βελ­τιω­θεί.

Ένα πράγ­μα πά­ντως είναι βέ­βαιο: κα­νέ­νας ούτε προς στιγ­μήν δεν πι­στεύ­ει ότι η Ελ­λά­δα θα μπο­ρέ­σει να απο­πλη­ρώ­σει το χρέος της!  Ο αρ­χι­συ­ντά­κτης του Bloomberg[7] ση­μειώ­νει σε ση­μεί­ω­μα του: Ακόμα και αν η Ελ­λά­δα δια­σω­θεί και η οι­κο­νο­μία ανα­κάμ­ψει, η κυ­βέρ­νη­ση θα πρέ­πει να έχει πλε­ο­να­σμα­τι­κούς προ­ϋ­πο­λο­γι­σμούς, πέραν των το­κο­χρε­ω­λυ­σί­ων, της τάξης του 5% του ΑΕΠ για πε­ρί­που τρεις δε­κα­ε­τί­ες για να απο­μειώ­σει το χρέος στο 60% του ΑΕΠ που είναι και το μέ­γι­στο επι­τρε­πό­με­νο όριο σύμ­φω­να με τους κα­νο­νι­σμούς της Ευ­ρώ­πης. Ένα τέ­τοιο δη­μο­σιο­νο­μι­κό επί­τευγ­μα ακόμα και για πέντε χρό­νια είναι εξαι­ρε­τι­κά σπά­νιο για οποια­δή­πο­τε κυ­βέρ­νη­ση, πολύ δε πε­ρισ­σό­τε­ρο για την ελ­λη­νι­κή[8]. Το τε­λευ­ταίο σχέ­διο διά­σω­σης μπο­ρεί να τρο­πο­ποι­ή­σει ορια­κά μόνο την κα­τά­στα­ση.

Το σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κό αδιέ­ξο­δο

Αρ­χι­κά έστω, η κρίση έδωσε νέα πνοή στην σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κή θε­μα­το­λο­γία : Κεϋν­σια­νι­σμός, ρύθ­μι­ση στις χρη­μα­τα­γο­ρές, τις τρά­πε­ζες και τον κα­πι­τα­λι­σμό εν γένει, επι­στρο­φή των κρα­τι­κών πα­ρεμ­βά­σε­ων, πα­ρα­χώ­ρη­ση ρόλου στο κοι­νω­νι­κό κρά­τος για την απορ­ρό­φη­ση των συ­νε­πειών της ύφε­σης, επα­να­φο­ρά σε αξια­κές συ­ζη­τή­σεις για πε­ρισ­σό­τε­ρη δι­καιο­σύ­νη στην δια­νο­μή του πλού­του και των φόρων κλπ. Η κρίση έδει­χνε να ανοί­γει μο­νο­πά­τια για την επιρ­ροή της σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας και είναι ση­μα­ντι­κό να αντι­λη­φθού­με γιατί αυτή δε με­γα­λώ­νει, αν και δεν μι­κραί­νει επί­σης.

Η ευ­ρω­παϊ­κή σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία έχει υπο­βλη­θεί επί­σης σε προ­σο­μοιώ­σεις κιν­δύ­νου και δεν πέ­ρα­σε τη βάση... Το αρ­χέ­τυ­πο είναι προ­φα­νώς ο Γιώρ­γος Πα­παν­δρέ­ου, ο οποί­ος αντι­με­τώ­πι­σε την κρίση με έναν πραγ­μα­τι­κά αξιο­θρή­νη­το τρόπο. Θα μπο­ρού­σε να είχε ξε­κι­νή­σει έναν αγώνα μπρα-ντε-φερ λέ­γο­ντας «Κύ­ριοι, δεν έχου­με να πλη­ρώ­σου­με, άρα πρέ­πει να συ­ζη­τή­σου­με». Αυτό έκανε η σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τία στην Αρ­γε­ντι­νή, επέ­βαλ­λε δη­λα­δή το 2001 στάση πλη­ρω­μών και επα­να­δια­πραγ­μά­τευ­ση. Αλλά ο Πα­παν­δρέ­ου πήγε πάσο και απο­δέ­χτη­κε όλους τους όρους της Τρόι­κας (ΕΚΤ, ΔΝΤ και ΕΕ).

Ο Πα­παν­δρέ­ου δεν είναι με­μο­νω­μέ­νη πε­ρί­πτω­ση. Υπάρ­χει επί­σης ο Θα­πα­τέ­ρο, υπάρ­χουν επί­σης οι ευ­ρω­βου­λευ­τές οι οποί­οι, μαζί με τους Πρά­σι­νους και τους Φι­λε­λεύ­θε­ρους, απο­δέ­χτη­καν την ανα­φο­ρά της Γαλ­λί­δας ευ­ρω­βου­λευ­τί­νας των Σο­σια­λι­στών Pervenche Berès[9]. Με­τα­ξύ άλλων προ­τά­σε­ων βρί­σκου­με και τα ακό­λου­θα στην εν λόγω ανα­φο­ρά: «κα­λού­με σε μέτρα απο­κα­τά­στα­σης της αντα­γω­νι­στι­κό­τη­τας μέσα από διαρ­θρω­τι­κές αλ­λα­γές»(...)«Κα­λω­σο­ρί­ζου­με την αρχή του Ευ­ρω­παϊ­κού εξα­μή­νου» (κατά το οποίο πα­ρα­κο­λου­θού­νται στενά και ανι­χνεύ­ο­νται ανα­κο­λου­θί­ες στα προ­γράμ­μα­τα ώστε να παίρ­νο­νται μέτρα άμεσα...). Και στη γαλ­λι­κή της βερ­σιόν, η ανα­φο­ρά ζητά την κα­τάρ­γη­ση κάθε φραγ­μού στο εμπό­ριο και την ανά­γκη του ανοίγ­μα­τος των ανα­θέ­σε­ων δη­μό­σιων έργων με βάση την δια­φά­νεια και την αμοι­βαιό­τη­τα. Επι­πλέ­ον «ο φο­ρο­λο­γι­κός αντα­γω­νι­σμός είναι απο­δε­κτός στο βαθμό που δεν δια­κιν­δυ­νεύ­ει τη δυ­να­τό­τη­τα των κρα­τών μελών της Ένω­σης να ει­σπράτ­τουν αυτό που θε­ω­ρούν ανα­γκαίο» και η ανα­φο­ρά «υπο­στη­ρί­ζει τις προ­σπά­θειες της Κο­μι­σιόν να βάλει φρένο στον επι­ζή­μιο φο­ρο­λο­γι­κό αντα­γω­νι­σμό».  Αυτή η νέα αντί­λη­ψη του επι­ζή­μιου φο­ρο­λο­γι­κού αντα­γω­νι­σμού σί­γου­ρα θα απο­κτή­σει βα­ρύ­νου­σα ση­μα­σία.

Ο κίν­δυ­νος της φτώ­χειας που είναι ιδιαί­τε­ρα υψη­λός για τις γυ­ναί­κες δεν αγνο­εί­ται, αλλά όλως πε­ριέρ­γως το συ­μπέ­ρα­σμα που βγά­ζουν είναι μια επί­κλη­ση στην δράση των υπαρ­χου­σών  ΜΚΟ. Αντι­μέ­τω­πη με πε­ρι­κο­πές στους κοι­νω­νι­κούς προ­ϋ­πο­λο­γι­σμούς,  η ανα­φο­ρά αυ­το­πε­ριο­ρί­ζε­ται σε μια υπόν­νοια, ότι ίσως και να ήταν επι­θυ­μη­τό να προ­στα­τευ­τούν οι δη­μό­σιες υπη­ρε­σί­ες και τα υπάρ­χο­ντα επί­πε­δα κοι­νω­νι­κής προ­στα­σί­ας ακόμα και αν είναι ανα­γκαίο να κα­το­χυ­ρω­θούν τα δη­μό­σια οι­κο­νο­μι­κά. Η χρήση του υπο­θε­τι­κού λόγου φω­νά­ζει από μόνη της. Υπάρ­χουν κά­ποια εν­δια­φέ­ρο­ντα ίχνη, αλλά αυτά προ­ω­θού­νται με μια κάπως συ­γκι­νη­τι­κή ας πούμε εγκρά­τεια και σε­μνό­τη­τα: γιαυ­τό κα η ανα­φο­ρά κα­τα­λή­γει στο να πιέ­ζει εμ­φα­τι­κά (!) την Κο­μι­σιόν να προ­βλη­μα­τι­στεί για το ζή­τη­μα των Ευ­ρω­ο­μο­λό­γων.

Στη Γαλ­λία οι δύο βα­σι­κοί σο­σια­λι­στές υπο­ψή­φιοι συμ­φω­νούν στη λι­τό­τη­τα.  Ο Ολάντ είναι πολύ σαφής: «οι προ­ϋ­πο­λο­γι­σμοί μας πρέ­πει να ισο­σκε­λι­στούν από το 2013(...) Αυτό δεν το λέω σαν υπο­χώ­ρη­ση στις πιέ­σεις ας πούμε των αγο­ρών ή των εται­ριών αξιο­λό­γη­σης, αλλά επει­δή είναι η απα­ραί­τη­τη προ­ϋ­πό­θε­ση για να ξα­να­βρεί η χώρα μας τη χα­μέ­νη της αυ­το­πε­ποί­θη­ση». Η Μαρ­τίν Ομπρί  ευ­θυ­γραμ­μί­στη­κε επί­σης και δε­σμεύ­τη­κε για «3% μέσα στο 2013, αφού αυτός είναι ο κα­νό­νας[10]». Αυτή η φρι­χτή φόρ­μου­λα λέει πολλά και  πα­ρέ­χει το κλει­δί για το αδιέ­ξο­δο της σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τί­ας, το οποίο μπο­ρεί να συ­νο­ψι­σθεί ως εξής: ένα οποιο­δή­πο­τε αυ­θε­ντι­κό σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κό πρό­γραμ­μα θα έπρε­πε σε κά­ποιο βαθμό να συ­γκρου­στεί με την άρ­χου­σα τάξη, κάτι για το οποίο δεν είναι έτοι­μοι...

Αντι­μέ­τω­πη με την κρίση, μια νέα, λε­γό­με­νη και Νέο-Κευν­σια­νή σχολή[11] επι­χει­ρη­μα­το­λο­γεί ότι μια ανα­δια­νο­μή του ει­σο­δή­μα­τος  που θα είναι πιο φι­λι­κή προς τους μι­σθω­τούς, σε συν­δυα­σμό με λι­γό­τε­ρη ισχύ στους με­τό­χους θα είχε θε­τι­κή επί­δρα­ση στη δη­μιουρ­γία θέ­σε­ων ερ­γα­σί­ας και στην ανά­πτυ­ξη. Αν αυτές οι συμ­βο­λές έχουν αξία για να ανα­δει­κνύ­ουν ορθά τα αίτια της ση­με­ρι­νής κρί­σης, υπο­τι­μούν τη συ­στη­μι­κή της φύση.  Συ­γκε­κρι­μέ­να, αγνο­ούν τη διευ­ρυ­νό­με­νη από­στα­ση ανά­με­σα στις κοι­νω­νι­κές ανά­γκες και τα κρι­τή­ρια του κα­πι­τα­λι­σμού, ακόμα και χωρίς τη χρη­μα­το­οι­κο­νο­μία.

Η πραγ­μα­τι­κό­τη­τα σή­με­ρα λέει ότι κάθε πρ­ρο­δευ­τι­κό απο­τέ­λε­σμα από την κρίση θα έρθει μέσα από άμεση ανα­μέ­τρη­ση με τη λο­γι­κή του Κε­φα­λαί­ου και συ­νε­πώς ένα υψη­λό­τε­ρο επί­πε­δο σύ­γκρου­σης. Τα πα­ρα­δείγ­μα­τα που αγ­γί­ξα­με λένε πως πέρα από ένα ελά­χι­στο κα­τώ­φλι ρι­ζο­σπα­στι­σμού το οποίο αρ­νού­νται κα­τη­γο­ρη­μα­τι­κά να δια­βούν, οι σο­σιαλ­δη­μο­κρά­τες μόνο ορια­κά δια­φο­ρο­ποιού­νται από τη νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρη λο­γι­κή.

Ο ορί­ζο­ντας είναι φραγ­μέ­νος...

Κάθε ύφεση έχει σαν απο­τέ­λε­σμα τά­σεις και αντι­φά­σεις οι οποί­ες προ­έρ­χο­νται από τους χει­ρι­σμούς της οι­κο­νο­μι­κής πο­λι­τι­κής που προ­σπα­θεί να ανα­στη­λώ­σει την ανά­πτυ­ξη. Αυτό πα­ρα­τη­ρεί­ται από­λυ­τα και στην τρέ­χου­σα «Με­γά­λη Ύφεση», αλλά και η τε­λευ­ταία είναι ένα σύμ­πτω­μα σε μια συ­στη­μι­κή κρίση: ο κα­πι­τα­λι­σμός δεν μπο­ρεί να λει­τουρ­γεί όπως παλιά.  Μια επι­στρο­φή στη BusinessasUsualπροη­γού­με­νη κα­τά­στα­ση ή στον ρυθ­μι­σμέ­νο κα­πι­τα­λι­σμό της με­τα­πο­λε­μι­κής πε­ριό­δου δεν είναι εφι­κτή. Η πε­ρί­ο­δος που ξε­κί­νη­σε από το ξέ­σπα­σμα της κρί­σης χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται από βα­θιές αντι­φά­σεις. Στην προ­σπά­θειά του να ξε­φύ­γει, ο κα­πι­τα­λι­σμός έχει να αντι­με­τω­πί­σει τα ακό­λου­θα εμπό­δια, τα οποία είχαν χα­ρα­κτη­ρι­στεί ως δι­λήμ­μα­τα σε προη­γού­με­να άρθρα[12]:

Α) Το δί­λημ­μα της δια­νο­μής. Η επι­στρο­φή στην κερ­δο­φο­ρία αντι­τί­θε­ται στην προ­σπά­θεια για ανά­πτυ­ξη και τεί­νει να συν­δε­θεί με μια κα­τα­φα­νώς άδικη δια­νο­μή του πλού­του, η οποία ση­μειω­τέ­ον ήταν ένα από τα βα­σι­κά αίτια της κρί­σης.

Β) Το δί­λημ­μα του πρού­πο­λο­γι­σμού. Η εξι­σορ­ρό­πη­ση των δη­μό­σιων ελειμ­μά­των δη­μιουρ­γεί πε­ρι­κο­πές στις δη­μό­σιες δα­πά­νες  που, χωρίς να υπο­λο­γί­ζου­με το κοι­νω­νι­κό κό­στος, μπο­ρούν να προ­κα­λέ­σουν μόνο υφε­σια­κές τά­σεις. «Η δη­μο­σιο­νο­μι­κή λι­τό­τη­τα μπο­ρεί να κα­θυ­στε­ρή­σει κι άλλο την ανά­πτυ­ξη» ανα­φέ­ρει ένα πρό­σφα­το ση­μεί­ω­μα του ΟΗΕ[13].

Γ) Το Ευ­ρω­παϊ­κό δί­λημ­μα. Η τρι­πλή απόρ­ρι­ψη  - μιας αμοι­βαιό­τη­τας στην κά­λυ­ψη των δη­μό­σιων χρεών, μιας πραγ­μα­τι­κής συ­νει­σφο­ράς από τις τρά­πε­ζες και μιας πει­θάρ­χη­σης της χρη­μα­το­οι­κο­νο­μί­ας – οδη­γεί στην διά­λυ­ση της Ευ­ρω­ζώ­νης και η πι­θα­νό­τη­τα πολ­λα­πλών χρε­ο­κο­πιών δε μπο­ρεί να απο­κλει­στεί.

Δ)Το δί­λημ­μα της πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης. Το ξε­κα­θά­ρι­σμα των ανι­σορ­ρο­πιών μπο­ρεί να γίνει μόνο με τί­μη­μα την επι­βρά­δυν­ση της πα­γκό­σμιας ανά­πτυ­ξης.  Η ανα­φο­ρά του ΟΗΕ μιλά ήδη για «κα­θυ­στέ­ρη­ση της πα­γκό­σμιας ανά­πτυ­ξης από τις ανα­πτυγ­μέ­νες χώρες» και το­νί­ζει τον κίν­δυ­νο για μια «ανε­ξέ­λεγ­κτη δια­δι­κα­σία επα­νι­σορ­ρό­πι­σης της πα­γκό­σμιας οι­κο­νο­μί­ας».

Τα τέσ­σε­ρα αυτά δι­λήμ­μα­τα είναι δε­μέ­να με­τα­ξύ τους. Ση­μα­το­δο­τούν μια «χα­ο­τι­κή ρύθ­μι­ση» του κα­πι­τα­λι­σμού, επί­μο­να ανή­μπο­ρη να πα­ρέ­χει μια τρο­χιά εξό­δου από την κρίση που να ειναι συμ­βα­τή με τόσο βα­θιές συ­γκρού­σεις συμ­φε­ρό­ντων. Μόνο οι κοι­νω­νι­κές κι­νη­το­ποι­ή­σεις μπο­ρούν να απο­τρέ­ψουν τον κα­πι­τα­λι­σμό από το να βγει από το αδιέ­ξο­δο μέσω επι­δεί­νω­σης της κοι­νω­νι­κής πα­λιν­δρό­μη­σης και αύ­ξη­σης των εντά­σε­ων ανά­με­σα σε χώρες. Αλλά υπάρ­χει η προ­ϋ­πό­θε­ση ότι αυτές οι κι­νη­το­ποι­ή­σεις θα έχουν και δια­φο­ρε­τι­κή προ­ο­πτι­κή. Καθώς τα πα­ρα­πά­νω προ­ϋ­πο­θέ­τουν υψη­λό­τε­ρο βαθμό αντι­πα­ρά­θε­σης, το ιστο­ρι­κό κα­θή­κον σή­με­ρα  είναι η συ­νέ­νω­ση των δυ­νά­με­ων της ρι­ζο­σπα­στι­κής αρι­στε­ράς γύρω από ένα πρό­γραμ­μα που θα γε­φυ­ρώ­νει τις αντι­στά­σεις στη λι­τό­τη­τα και το στόχο για μια ρήξη με τη λο­γι­κή του συ­στή­μα­τος.

Ση­μειώ­σεις

[1] See “La baisse de la profitabilité des entreprises a précédé la crise financière”, note hussonet number 8, September 2009, http://​hussonet.​free.​fr/​h8probou.​pdf

[2] For a more detailed analysis of the US model, see Michel Husson, “Etats-Unis: la fin d’un modèle”, La Brèche number3, 2008, http://​hussonet.​free.​fr/​usbrech3.​pdfand: “Chine-USA. Les lendemains incertains de la crise”, Nouveaux Cahiers Socialistes number 2, Montreal, 2009, http://​hussonet.​free.​fr/​chimeri.​pdf.

[3] See “Les limites (comptables) du modèle US”, note hussonet number 36, July 2011, http://​hussonet.​free.​fr/​uslimits.​pdf

[4] Source: When Incomes Grows, Who gains?, Economic Policy Institute, http://​tinyurl.​com/​whogain

[5] Cited by Claude Jacquin in a remarkable article: “Crise industrielle: de quoi parle-t-on ?”, Les Temps Nouveaux number 3, 2011, http://​gesd.​free.​fr/​ltn3cj.​pdf

[6] Nicolas Bukharin, Imperialism and World Economy, 1917: http://​tinyurl.​com/​bukimp

[7] June 29, 2011, http://​tinyurl.​com/​unsavor

[8] See “Pertes de Pib et facture de crise”, note hussonet number 35, July 2011, http://​hussonet.​free.​fr/​pertepib.​pdf

[9] Report on the financial, economic and social crisis: recommendations concerning the measures and initiatives to be taken http://​www.​europarl.​europa.​eu/​sides...

[10] Laurent Mauduit, “Adieu Keynes! Vive Raymond Barre!” Mediapart, July 19, 2011, http://​gesd.​free.​fr/​krb11.​pdf

[11] Because it is situated in the tradition of authors like Michal Kalecki, Joan Robinson or Luigi Pasinetti

[12] Michel Husson, “La nouvelle phase de la crise”, ContreTemps number 9, 2011, http://​hussonet.​free.​fr/​nouphase.​pdf

[13] Situation et perspectives de l’économie mondiale, ONU, 2011, http://​tinyurl.​com/​wesp2011. The quotations come from the French summary of this report