Για την τρανσφοβία και το φεμινιστικό υποκείμενο

Εισαγωγή

Τις τελευταίες εβδομάδες βρίσκεται σε εξέλιξη ένας πολεμικός δημόσιος διάλογος εντός του φεμινιστικού κινήματος ο οποίος ξεκίνησε με αφορμή τη δημοσίευση ενός άρθρου της Σίσσυς Βωβού, μέλους της γυναικείας συλλογικότητας το ΜΩΒ. Στο άρθρο της Γένους θηλυκού, ή παπάκι@? (12/3/25) αλλά και σε άλλα άρθρα και αναρτήσεις μελών του ΜΩΒ που ακολούθησαν,  οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι η υπεράσπιση των έμφυλων δικαιωμάτων για τα τρανς και άλλα λοατκι+ άτομα αποτελεί απειλή για την ύπαρξη των γυναικών, αφού η αναφορά σε άλλες έμφυλες ταυτότητες σημαίνει την αντικατάσταση των γυναικών από άλλες κοινωνικές κατηγορίες (αναφέρουμε αυτό που αναγνωρίζουμε ως πυρήνα των επιχειρημάτων, αφήνοντας εκτός το καταγγελτικό και ειρωνικό ύφος της επιχειρηματολογίας).

Το αρχικό άρθρο γράφτηκε ως απάντηση σε ένα διαφημιστικό σποτάκι της Νεολαίας της Νέας Αριστεράς το οποίο αναφερόταν στο δικαίωμα των δωρεάν προϊόντων περιόδου για όλες, συμπεριλαμβανομένου και των ατόμων με μήτρα. Με αφορμή αυτή την αναφορά αναζωπυρώθηκε μια διαχρονική διαφωνία ανάμεσα σε εκπροσώπους του δεύτερου φεμινιστικού κύματος και του σύγχρονου διαθεματικού και ριζοσπαστικού φεμινισμού. Δεν υπάρχει χώρος εδώ για να παρουσιάσουμε ένα προς ένα τα τρανσφοβικά σχόλια που καταγράψαμε ούτε και να αναφερθούμε στον πλούτο των απαντήσεων που αυτά έλαβαν από παλαιότερες και νεότερες φεμινίστριες που ευτυχώς έσπευσαν να υπερασπιστούν τα λοατκι+ άτομα με διαθεματικό και συμπεριληπτικό τρόπο.

Ο διάλογος είναι διαθέσιμος στα κοινωνικά δίκτυα, σε εφημερίδες και ιστοσελίδες φεμινιστικών και αριστερών συλλογικοτήτων. Παρακάτω αναφέρουμε συνοπτικά κάποια χρήσιμα κατά τη γνώμη μας στοιχεία που νομίζουμε ότι χρειάζεται να ληφθούν υπόψη σε αυτή τη συζήτηση, με τη δέσμευση ότι θα επανέλθουμε με μια σειρά θεωρητικών και βιωματικών σχετικών κειμένων το επόμενο διάστημα.

Η ιστορική φεμινιστική διαμάχη και οι ιδεολογικές της εκφράσεις

Η συζήτηση για το τι είναι γυναίκα είναι πολύ παλιά και βρίσκεται στο κέντρο της φεμινιστικής συζήτησης από την εποχή του πρώτου κιόλας φεμινιστικού κύματος. Στο δεύτερο φεμινιστικό κύμα συμπυκνώθηκε στη φιλοσοφική ρήση της Σιμόν Ντε Μποβουάρ «γυναίκα δε γεννιέσαι γίνεσαι» που συνομιλούσε με την μαρξιστική φιλοσοφική σκέψη ενώ το τρίτο κύμα και η δεκαετία του 80 μετακινήθηκε από την κατηγορία γυναίκα στις γυναίκες και στα φύλα σε πληθυντικό αριθμό. Μαρξίστριες, μεταμαρξίστριες και μεταμοντέρνες φεμινίστριες παρά τις σημαντικές τους διαφορές συναντήθηκαν σε μια κοινή αντιουσιοκρατική οπτική: Το φύλο αποτελεί μια κοινωνική κατασκευή. Ως εκ τούτου άτομα του ίδιου βιολογικού φύλου μπορούν να επιτελούν την ταυτότητα και την έκφραση  φύλου τους με διαφορετικούς τρόπους. Δεν υπάρχει μια ενιαία αναλλοίωτη και αιώνια ουσία της γυναικείας ή της ανδρικής ταυτότητας. Αυτή μπορεί να παίρνει  διαφορετικές μορφές ανάλογα με το ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό και γεωγραφικό πλαίσιο όπως ακριβώς και η μορφή της οικογένειας αλλά και ο τρόπος που οργανώνεται η κοινωνική αναπαραγωγή.

Τις τελευταίες δεκαετίες η φεμινιστική θεωρία εμβαθύνοντας στους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τα φύλα και την σεξουαλικότητα κάνει λόγο για φάσμα φύλου και ρευστότητα αντί για έμφυλο δίπολο, δίνοντας ορατότητα σε νέες έμφυλες υποκειμενικότητες. Την ίδια στιγμή με εργαλείο τη διαθεματικότητα που αποτελεί το δώρο των μαύρων γυναικών στον φεμινισμό, οι κατηγορίες της τάξης, της φυλής, του φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού αναδεικνύουν τόσο τους δομικούς λόγους ανισότητας των φύλων όσο και τους τρόπους που αυτοί συνδέονται με τον καπιταλισμό και την πατριαρχία. Όσο απομακρυνόμαστε από απλουστευτικούς δυισμούς τύπου άνδρας-γυναίκα και αναγνωρίζουμε τα πολλαπλά επίπεδα καταπίεσης αλλά και συγκρότησης των θηλυκών και αρρενωπών ταυτοτήτων αντιλαμβανόμαστε ότι η πατριαρχία δεν αποτελεί απλώς μια μισογυνική θεωρία αλλά έναν τρόπο οργάνωσης της ζωής που επηρεάζει τη ζωή πολλών και διαφορετικών ανθρώπων.

Ιστορικά το ερώτημα για το τι είναι γυναίκα συνδυάστηκε με ένα άλλο ερώτημα: Ποιο είναι το φεμινιστικό υποκείμενο; Συνήθως αυτή η συζήτηση αποτέλεσε τη βάση για τον αποκλεισμό συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων από τα πολιτικά και εργασιακά δικαιώματα της εκάστοτε εποχής. Τόσο κατά τη διάρκεια του πρώτου όσο και κατά τη διάρκεια του δεύτερου φεμινιστικού κύματος ο λευκός δυτικός κυρίαρχος φεμινισμός (σε διαφορετικές εκδοχές του) απέκλειε συστηματικά τις φτωχές, τις αναλφάβητες, τις εργάτριες και τις μαύρες ή ιθαγενείς γυναίκες από δικαιώματα όπως η μόρφωση, η ιδιοκτησία, το δικαίωμα ψήφου, η συνύπαρξη σε κοινούς δημόσιους χώρους και η εκπροσώπηση φεμινιστικών συλλογικοτήτων. Ανάλογα με τις επιστημονικές και πολιτικές εξελίξεις της κάθε εποχής αλλά και τους από τα κάτω αγώνες και συμμαχίες ανάμεσα σε εργατικά, φεμινιστικά και αριστερά κινήματα το γυναικείο υποκείμενο σταδιακά διευρυνόταν συμπεριλαμβάνοντας τις εργάτριες, τις μαύρες, τις λατίνες, και πιο πρόσφατα τις ρομά κ.α.

Τις δεκαετίες του 60 και του 70, τα κοινωνικά κινήματα στην Αμερική, την Γαλλία, την Αγγλία και αλλού ανέδειξαν νέες κοινωνικές κατηγορίες που μπήκαν στο προσκήνιο, διεκδικώντας ισότητα, αυτοδιάθεση και αυτονομία. Στους κόλπους των φεμινιστικών κινημάτων σχηματίστηκαν νέες συμμαχίες ανάμεσα σε λεσβίες και στρέιτ γυναίκες, ανάμεσα σε cis και τρανς γυναίκες αλλά και ανάμεσα στο φεμινιστικό και λοατκι+ κίνημα αφού γινόταν όλο και πιο ξεκάθαρο ότι οι αιτίες της έμφυλης καταπίεσης και του σεξισμού ήταν και είναι κοινές. Πολλές ήταν οι συγκυρίες που ο νεοφιλελευθερισμός από τη μία προσπαθούσε να αφαιρέσει κατακτημένα δικαιώματα και από την άλλη να ενσωματώσει ευάλωτες κοινωνικές ομάδες στερώντας από τις ταυτότητες τη διαθεματική τους οπτική. Σε κάθε περίπτωση τα λοατκι+ άτομα μην χωρώντας στο έμφυλο ετεροπατριαρχικό πλαίσιο συχνά αποτελούν τις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες των οποίων τα δικαιώματα (γάμος, τεκνοθεσία, εργασία) είναι μονίμως υπό διαπραγμάτευση.

Η συζήτηση τελικά για το τι είναι γυναίκα, πόσα είναι τα φύλα και ποιο είναι το φεμινιστικό υποκείμενο αλλαγής εκβάλλει και σε άλλα σοβαρά ζητήματα όπως: είναι οι τρανς γυναίκες τμήμα του φεμινιστικού κινήματος;  μετράμε τις δολοφονίες τους στις γυναικοκτονίες; διεκδικούμε εργασιακά δικαιώματα για τις σεξεργάτριες ή απλώς τις αποκλείουμε αναπτύσσοντας φοβικούς λόγους απέναντι στην «πορνεία» που καταλήγουν να αποκλείουν τις εργαζόμενες στο σεξ από τα βασικά εργασιακά τους δικαιώματα αφήνοντας τες εκτεθειμένες σε δίκτυα διακίνησης; Είναι η κυοφορία και η μητρότητα (συμπεριλαμβανομένης της παρένθετης) ένα δικαίωμα για όλα τα άτομα ανεξαρτήτως φύλου όταν γίνεται σε ένα προστατευμένο, φροντιστικό και μη εμπορευματοποιημένο πλαίσιο; Αυτά και άλλα ζητήματα έχουν απασχολήσει και έχουν διχάσει προ πολλού το φεμινιστικό κίνημα διεθνώς. Δεν πρόκειται όμως απλώς για διαφορετικές απόψεις αλλά αφορούν τον σεβασμό ή όχι των φύλων, της σεξουαλικότητας και γενικότερα των ανθρώπινων δικαιωμάτων για όλες, όλους και όλα.

Ακροδεξιοί λόγοι και anti-gender πολιτικές - Η επικαιρότητα

Δεν μπορούμε παρά να λάβουμε υπόψη ότι αυτή η συζήτηση χρωματίζεται εκ νέου από την πρωτοφανή επίθεση της ακροδεξιάς και της alt-right στα δικαιώματα των γυναικών και των λοατκι+ ατόμων. Ονομάζοντας τα σώματα, τις διεκδικήσεις και τις ζωές των ανθρώπων «ιδεολογίες φύλου» οι νεοσυντηρητικές δυνάμεις στρέφονται ενάντια στα καταπιεσμένα εργαζόμενα άτομα και στα δικαιώματά τους εστιάζοντας στις πιο ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, αυτές που θεωρούνται «μη κανονικές». Η επίθεση αυτή γίνεται με πολύ υλικούς όρους. Περικοπές κονδυλίων και επιδομάτων για συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες, νόμοι ενάντια στα κατοχυρωμένα αναπαραγωγικά δικαιώματα (αμβλώσεις), αφαίρεση μαθημάτων σεξουαλικής αγωγής από την σχολική ύλη, κλείσιμο δομών πρόληψης και φροντίδας κ.α. Ο σεξισμός και η τρανσφοβία μέσω του βιολογισμού εντάσσονται στην ρατσιστική και φασιστική προπαγάνδα που αναπτύχθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα επιχειρώντας να ανασχεδιάσουν την σχέση κοινωνικής αναπαραγωγής και παραγωγής. Σε αυτή την εκστρατεία πρωτοστάτησαν δυνάμεις όπως το ακροδεξιό Vox στην Ισπανία, ακροδεξιές δυνάμεις στην Πολωνία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Ελλάδα με αποκορύφωμα την εκλογή του Τραμπ και την σκοταδιστική έκρηξη που ακολούθησε. Ο Τραμπ έσπευσε να ανακοινώσει την ύπαρξη δύο μόνο φύλων δίνοντας το σήμα για ένα νέο κυνήγι μαγισσών στο οποίο οι εκκλησίες για άλλη μια φορά έχουν την τιμητική τους. Σε αυτές τις συνθήκες η υποστήριξη τρανσφοβικών λόγων και βιολογισμών εντός των φεμινιστικών κινημάτων είναι επικίνδυνη.

Μεθοδολογία φεμινιστικής συζήτησης

Βασική αρχή για να μπορέσει να γίνει οποιαδήποτε συζήτηση στους φεμινιστικούς, αριστερούς και άλλους κινηματικούς κύκλους είναι αφενός ο σεβασμός στο δικαίωμα του κάθε ατόμου να αυτοπροσδιορίζεται όπως το ίδιο επιθυμεί και αφετέρου η διεκδίκηση ισότητας απέναντι στους νόμους (επίσημους και ανεπίσημους, θεσμικούς και μη). Η καταγγελία και η διαμαρτυρία απέναντι σε τρανσφοβικές απόψεις δεν αποτελούν πρακτικές αποκλεισμού ούτε μη αναγνώρισης των φεμινιστικών αγώνων του παρελθόντος αλλά αυτονόητη χειρονομία υπεράσπισης των πιο αδύναμων. Εάν δεν γίνει κατανοητό ότι γυναίκες, θηλυκότητες και λοατκι+ άτομα χρειάζεται να σχεδιάσουμε από κοινού την αντίσταση στην καταπίεση και στην εκμετάλλευση, αν δεν αποδεχτούμε τις ιστορικές συγγένειες ανάμεσα στα κινήματα τότε η επίθεση στη ζωή και στην ελευθερία θα βαθαίνει, και τότε δεν θα έχει μείνει κανένας και καμία να υπερασπιστεί το κάθε καταπιεσμένο άτομο.

Με τα εργαλεία που προσφέρει ο διαθεματικός, ριζοσπαστικός, ταξικός, αποαποικιακός τρανσφεμινισμός μπορούμε να δημιουργήσουμε τους όρους για έναν κόσμο που θα περιλαμβάνει το 99% της κοινωνίας. Το φεμινιστικό υποκείμενο είναι θηλυκό, διαθεματικό και ανοιχτό σε κάθε άτομο που αγωνίζεται για έναν κόσμο ισότητας.

*Αναδημοσίευση από την Εργατική Αριστερά