Η οικονομική κατάρρευση συντρίβει την Αφρική

Οι πρώτες εστίες «μετάδοσης» της οικονομικής κρίσης ήταν οι χρηματιστηριακές αγορές, που ακολούθησαν την ραγδαία πτώση της Γουόλ Στριτ καθώς οι επενδυτές το έβαλαν στα πόδια. Αντίθετα με τις πιο σταθερές αναπτυγμένες οικονομίες όμως, όπου οι επενδυτές κατέφυγαν σε κυβερνητικά μέτρα προστασίας, το κόστος δεν μπορούσε να μετακυλιστεί από τον ιδιωτικό τομέα στο κρατικό χρέος. Τα κεφάλαια απέδρασαν συνολικά από την ήπειρο αναζητώντας τη σιγουριά των θησαυροφυλακίων των ΗΠΑ. Τα τοπικά νομίσματα κατέρρευσαν σε σχέση με το δολάριο, πιέζοντας όλες τις χρεωμένες χώρες και οι δείκτες δανεισμού εκτοξεύτηκαν.

Ο Υπουργός Οικονομικών της Νότιας Αφρικής δήλωσε ότι είναι «ανήσυχοι και κατατρομοκρατημένοι για το τι μπορεί να συμβεί τις επόμενες εβδομάδες και μήνες» για να περιγράψει την κατάσταση πνευμάτων αφού ο οίκος Moody’s βύθισε το αξιόχρεο της χώρας στα «σκουπίδια» στα τέλη Μαρτίου. Το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα έχουν παρέμβει για να εμποδίσουν τις κρίσεις κρατικού χρέους από το να διαλύσουν τις ήδη εύθραυστες διεθνείς αγορές.

Οι αγορές χρέους ασφυκτιούν, τα εγχώρια εισοδήματα συρρικνώνονται και συμπαρασύρουν μαζί τους τις επενδύσεις και την κατανάλωση. Οι εξαγωγείς της ηπείρου έρχονται αντιμέτωποι με πτώση της ζήτησης και ασταθείς διεθνείς αγορές. Η τιμή του πετρελαίου, το οποίο αποτελεί το 40% των εξαγωγών της Αφρικής, έπεσε σε «χαριστικά» επίπεδα στα τέλη Απριλίου. Η Αγκόλα, το Καμερούν και η Νιγηρία, μεταξύ άλλων, βιώνουν ήδη τις σκληρές επιπτώσεις. Η τιμή του καφέ είναι στο χαμηλότερο σημείο των τελευταίων δέκα χρόνων, πλήττοντας τους παραγωγούς στην Αιθιοπία, την Κένυα και την Ουγκάντα. 

Η βιομηχανία του τουρισμού που αποφέρει δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως σε εισοδήματα έχει παραλύσει στην ανατολική και νότια Αφρική. «Η διακοπή των εναέριων ταξιδιών είχε πρωτόγνωρες αρνητικές επιπτώσεις. Τα περισσότερα -αν όχι όλα τα- τουριστικά ξενοδοχεία έχουν κλείσει και οι εργαζόμενοι στάλθηκαν σπίτια τους χωρίς κανένα εισόδημα», μας έγραψε από το Ναϊρόμπι μέσω email o Μπενεντίκτ Γουατσίρα, Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κένυας. «Οι εργαζόμενοι σε μεταφορές που συνδέονται με την τουριστική κίνηση, οι χειροτέχνες-μικροπωλητές που εξαρτώνται από τους τουρίστες και μια ολόκληρη αλυσίδα εργατών έχουν να αντιμετωπίσουν ένα δυσοίωνο μέλλον».

Η Παγκόσμια Τράπεζα προειδοποιεί για μια κρίση στην αγροτική παραγωγή καθώς σταματάει η εφοδιαστική αλυσίδα και το διεθνές εμπόριο περιστέλλεται. Επιπλέον η νομισματική κατάρρευση προμηνύει καταστροφικές αυξήσεις στις τιμές των τροφίμων για τις χώρες που τα εισάγουν. Ο διευθύνων σύμβουλος του Παγκόσμιου Προγράμματος Σίτισης (WFP), Ντέιβιντ Μπίσλεϋ, δήλωσε ότι μια  επερχόμενη «πανδημία πείνας» θα μπορούσε να επιφέρει ως και 300.000 θανάτους την ημέρα διεθνώς. Ο οργανισμός εκτιμά ότι ο αριθμός των ανθρώπων που υποφέρουν από λιμό θα εκτοξευθεί από 135 εκατομμύρια στα 265 εκατομμύρια μέχρι το τέλος του χρόνου, με την υποσαχάρια Αφρική να είναι μία από τις περιοχές που θα υποφέρουν περισσότερο.

Τα εμβάσματα –χρήματα που στέλνονται πίσω στις πατρίδες τους από εργάτες που έχουν μεταναστεύσει στο εξωτερικό– είναι συνήθως η βασική μορφή οικονομικής βοήθειας όταν τα ιδιωτικά κεφάλαια δραπετεύουν και έχουν εξελιχθεί στην μεγαλύτερη πηγή εισροής πλούτου στις φτωχότερες χώρες τα τελευταία 20 χρόνια, έχοντας ξεπεράσει τις άμεσες επενδύσεις από το εξωτερικό, το ιδιωτικό κεφάλαιο και την οικονομική βοήθεια. Αυτή η σανίδα σωτηρίας όμως έχει σπάσει καθώς κλυδωνίζεται η διεθνής οικονομία.

Εκτός από τα εξωτερικά πλήγματα, πολλές αφρικανικές χώρες έχουν επιβάλλει τα δικά τους lockdown για να εμποδίσουν την πανδημία να ξεφύγει εκτός ελέγχου. Όλες σχεδόν οι χώρες αντιμετωπίζουν τώρα μια τέλεια καταιγίδα οικονομικής σύνθλιψης. Σύμφωνα με το Διεθνή Οργανισμό Εργασίας (ILO), περίπου το 85% της εργασίας στην ήπειρο είναι ανεπίσημη-αδήλωτη, χωρίς εισφορές και φόρους και χωρίς προστασία. Για την πλειοψηφία των εργατών δεν υπάρχει κανένα δίχτυ κοινωνικής προστασίας. «Στις αυξανόμενες ανθρώπινες απώλειες συμπεριλαμβάνονται οι απολύσεις, οι μειώσεις μισθών, το κλείσιμο των μικρών/“ανεπίσημων” επιχειρήσεων που επηρεάζονται από τους κανόνες κοινωνικής αποστασιοποίησης και την απαγόρευση κυκλοφορίας και η αύξηση των αστέγων που πετάχτηκαν στο δρόμο καθώς δεν μπορούν να πληρώσουν το νοίκι τους», δηλώνει ο Γουατσίρα.

Στην Αιθιοπία η φτώχεια είχε μειωθεί στο μισό την προηγούμενη δεκαετία και τα εισοδήματα είχαν διπλασιαστεί. «Αναμέναμε μια αύξηση της τάξης του 10% στις εξαγωγές και 32% στα εμβάσματα, που θα υποστήριζαν μια αύξηση της τάξης του 40% στα αποθεματικά μας», έγραψε στο Bloomberg στις 12 Απριλίου ο πρωθυπουργός Άμπϊυ Άχμεντ. Συμπληρώνει, ότι τώρα πια αυτοί οι στόχοι «έχουν κουρελιαστεί».

Οι οικονομίες και τα εισοδήματα δεν είναι τα μόνα που έχουν διαλυθεί. Η Αιθιοπία διακήρυξε την τρίτη κατάσταση εκτάκτου ανάγκης σε 4 χρόνια. Έχει απαγορευτεί η διακίνηση πληροφοριών και ειδήσεων που είναι επικριτικές προς τις κυβερνητικές αποφάσεις, ενώ έχουν δοθεί αυξημένες εξουσίες στο στρατό για να καταστέλλει πολιτικά κόμματα, ΜΜΕ και διαδηλώσεις. Στο Τόγκο, η κυβέρνηση ανακήρυξε μια παρόμοια κατάσταση έκτακτης ανάγκης, αναπτύσσοντας στους δρόμους 5.000 στρατιώτες, που έχει καταγραφεί ότι κακοποιούν πολίτες. Για την ακρίβεια, ειδήσεις από όλη την ήπειρο υπαινίσσονται ότι πολλές κυβερνήσεις εκμεταλλεύονται την πανδημία για να αποκτήσουν υπερεξουσίες που ως επί το πλείστον αξιοποιούνται εναντίον των φτωχών.

Η Νότια Αφρική, που έχει επιβάλλει ένα από τα αυστηρά lockdown στοn κόσμο, είναι ένα παράδειγμα. «Στην συνοικία Αλεξάντρα του Γιοχάνεσμπουργκ, οι κάτοικοι συγκεντρώθηκαν την Κυριακή του Πάσχα έξω από ένα σχολείο για να παραλάβουν δέματα με φαγητό. Δύο μέρες μετά δεν είχαν παραλάβει τίποτα. Ενώ γυρνούσαν στα σπίτια τους συγκεντρώνονταν επιτόπου για να συζητήσουν τη δεινή κατάσταση στην οποία βρίσκονταν. Η αστυνομία χτύπησε τις ομάδες και άνοιξε πυρ με πλαστικές σφαίρες», μας λέει μέσω email η Άσλεϋ Φατάαρ, μέλος του Σοσιαλιστικού Επαναστατικού Εργατικού Κόμματος.

«Στη συνοικία Μίτσελς Πλέιν του Κέιπ Τάουν, μια ομάδα κατοίκων πήγαν να παραλάβουν δέματα  φαγητού. Όταν αυτά δεν παραδόθηκαν, οι κάτοικοι αρνήθηκαν να φύγουν από το δρόμο και συγκρούστηκαν με την αστυνομία. Σε άλλες περιοχές του Κέιπ Τάουν, νεολαίοι κυρίως άρχισαν να λεηλατούν  καταστήματα με τρόφιμα. Ένα περιφερειακός κυβερνήτης παραδέχτηκε ότι ένα 20% του πληθυσμού της Περιφέρειάς του νιώθει ανασφάλεια για την πρόσβαση σε τροφή ακόμα και υπό κανονικές συνθήκες. Κατά τη διάρκεια του lockdown αυτό το ποσοστό έχει διπλασιαστεί. Χιλιάδες εργάτες προσπάθησαν να φύγουν προς τα χωριά τους. Τους σταμάτησαν και τους διέταξαν να γυρίσουν πίσω. Σε κάθε μία από τις περιπτώσεις όπου οι εργάτες διαμαρτυρήθηκαν, η απάντηση του κράτους ήταν βία και καταστολή. Δέκα άνθρωποι έχουν σκοτωθεί μέχρι στιγμής και πολλοί έχουν τραυματιστεί από πλαστικές σφαίρες ή από στρατιώτες που τους χτυπάνε με τις κάνες των όπλων».

Στη Νιγηρία, την πολυπληθέστερη χώρα της ηπείρου, κάποιοι ισχυρίζονται πως η επιβολή της κοινωνικής αποστασιοποίησης είναι σχεδόν ανέφικτη και θα πρέπει να αναθεωρηθεί. Οι αναφορές μιλούν για 20 νεκρούς από την βίαιη καταστολή. «Κερδίζει σταδιακά πλειοψηφικό έδαφος η άποψη ότι οι κυβερνητικές εκκλήσεις  για lockdown είναι ανοησίες επειδή δεν μπορούν να κρατήσουν τους ανθρώπους στα σπίτια τους», γράφει ο Γκμπένγκα Κομολάφε από την Ομοσπονδία Αδήλωτων Εργατών της Νιγηρίας στην Επιθεώρηση της Αφρικανικής Πολιτικής Οικονομίας.

«Δεν θα μπορούσε να γίνει αλλιώς όταν επτά άνθρωποι ζουν στο ίδιο δωμάτιο και 75 μοιράζονται μια τουαλέτα και όταν άνθρωποι είναι αναγκασμένοι να ζουν κυριολεκτικά στο δρόμο –και δεν πρόκειται καν για τους τυπικά άστεγους. Συνεπώς αυτό που έχουμε εδώ είναι ένα «πάγωμα»/«κλείδωμα» των μεροκάματων των ανθρώπων. Σε αυτό το σενάριο, μόνο ένας θεός ξέρει πώς μπορούμε να υπολογίσουμε πόσοι έχουν πεθάνει μέχρι στιγμής στη διάρκεια του lockdown από την πείνα και τις αρρώστιες που προκαλούνται από αυτήν. Το μόνο λογικό αίτημα είναι να αποκλιμακωθεί ριζικά η ένταση του lockdown και παράλληλα να παρθούν τα αναγκαία μέτρα για να προστατευτούν οι άνθρωποι και να εξασφαλιστούν οι βασικές συνθήκες υγιεινής για την πρόληψη του COVID-19».

Στην Κένυα επικρατεί μια παρόμοια κατάσταση. «Η Αστυνομία, με τη σιωπηλή υποστήριξη της κυβέρνησης, χρησιμοποιεί τους κανόνες για την κοινωνική αποστασιοποίηση προκειμένου να σκοτώσει, να ασκήσει βία, να φυλακίσει και να εκβιάσει τον πληθυσμό –ειδικά τους εργάτες, τους φτωχούς και αυτούς από οικογένειες χωρικών», λέει ο Γουατσίρα. «Στις 22 Απριλίου, ο αριθμός των νεκρών από τον COVID-19 ήταν 19 άτομα ενώ οι νεκροί από αστυνομικούς “που επιβάλουν του κανονισμούς για τον COVID-19” είχαν ξεπεράσει τους 25, χωρίς να αναφέρουμε τις μη καταγεγραμμένες υποθέσεις και τoυς θανατηφόρους τραυματισμούς. Ακόμα και μικρά παιδιά δεν την γλύτωσαν.

Η αστυνομία συλλαμβάνει κόσμο μαζικά, κυρίως σε φτωχές περιοχές, και απαιτεί λύτρα. Αν κάποιος δεν πληρώσει, θα παραμείνει φυλακισμένος σε κάποιο κελί ή θα οδηγηθεί σε κυβερνητικά “κέντρα καραντίνας” που δεν είναι τίποτα άλλο παρά φυλακές με άλλο όνομα. Η καραντίνα και η διακοπή των δραστηριοτήτων συνεχίζεται εδώ και πέντε εβδομάδες. Με δεδομένη την έκταση της φτώχειας στην Κένυα και καθώς είναι πολύ πιθανό η κυβέρνηση να μην είναι σε θέση να παρέχει φαγητό σε αυτούς που το έχουν ανάγκη, συνδυαστικά με τις γενικότερες επιπτώσεις στην οικονομία, δεν πιστεύω πως αυτοί οι κανόνες μπορούν να συνεχιστούν για άλλες 5 εβδομάδες. Η οικονομία δεν μπορεί να το αντέξει και το καπιταλιστικό κράτος δεν θα θέλει να διακινδυνέψει και να δοκιμάσει τις αντοχές των μαζών».

Οι οικονομίες διαλύονται και τα πολιτικά δικαιώματα καταστρατηγούνται, αλλά οι αρχικές ζοφερές προβλέψεις για την εξάπλωση του κορονοϊού και την υγειονομική καταστροφή στην Αφρική, δεν έχουν –ευτυχώς- επιβεβαιωθεί ακόμα. Στην περιοχή της υποσαχάριας Αφρικής, που κατοικείται από περισσότερους από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους, μόνο η Νότια Αφρική έχει καταγράψει περισσότερα από 2.000 κρούσματα. Η έλλειψη τεστ σίγουρα συμβάλλει στην καταγραφή λίγων κρουσμάτων, αλλά τα νοσοκομεία στις μεγάλες πόλεις δεν έχουν κατακλυστεί από ασθενείς του COVID-19. Γίνονται πολλές υποθέσεις για τις αιτίες αυτού του γεγονότος, από τη σχετική έλλειψη ηλικιωμένων στην ήπειρο (η μέση ηλικία του πληθυσμού είναι 18 σε σύγκριση με τα 42 της Ευρώπης και μόνο 3% του πληθυσμού έχει κλείσει τα 65), μέχρι τις περιβαλλοντικές και κλιματικές συνθήκες που ίσως καθυστερούν την εξάπλωση του ιού.

Παρόλα αυτά, τα κρούσματα ασθενών αυξάνονται σταδιακά, φτάνοντας έως και τα 1.000 ημερησίως. Πολλές χώρες στον υπόλοιπο κόσμο διένυσαν μια περίοδο κατά την οποία η πανδημία φαινόταν να είναι υπό έλεγχο, μόνο για να φουντώσει ξαφνικά και να συνταράξει τα συστήματα υγείας. Αν αυτή η τροχιά επαναληφθεί και στην Αφρική, θα είναι μεγάλο πρόβλημα. Περίπου 200 εκατομμύρια άνθρωποι σε όλη την ήπειρο ζουν σε παραγκουπόλεις. Σε παραπάνω από 20 χώρες, λιγότερο από το ένα τέταρτο των νοικοκυριών έχουν το βασικό εξοπλισμό για το πλύσιμο των χεριών.

«Απέναντι σε έναν ιό που η καταπολέμησή του στηρίζεται στη βασική και σωστή υγιεινή και στην κοινωνική αποστασιοποίηση, οι φτωχογειτονιές των πόλεων χαρακτηρίζονται από τα ακριβώς αντίθετα» ισχυρίζεται ο Γουατσίρα.

«Οι άνθρωποι ζουν στοιβαγμένοι σε παράγκες χωρίς τρεχούμενο νερό και με περιορισμένες εγκαταστάσεις υγιεινής. Πολλοί από αυτούς στηρίζονται στο καθημερινό μεροκάματο για να βγάλουν τη μέρα –είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς τις δυνατότητες ενός καθολικού lockdown όπως αυτά που βλέπουμε στην Νότια Αφρική και στις αναπτυγμένες χώρες». Εν συντομία, η «ισοπέδωση της καμπύλης» θα είναι σχεδόν αδύνατη αν ξεσπάσει η πανδημία. Οι υποδομές των συστημάτων υγείας, που είναι ανεπαρκή υπό κανονικές συνθήκες, δεν θα σταθούν ικανές να εντοπίσουν, να απομονώσουν και να θέσουν σε καραντίνα τους ασθενείς, πόσο μάλλον να θεραπεύσουν τις πιο ακραίες περιπτώσεις –πολλές χώρες δεν έχουν παρά μερικές δεκάδες αναπνευστήρες και κλίνες ΜΕΘ αντί για τις χιλιάδες που χρειάζονται.

Ακόμα κι αν για κάποιο λόγο η περιοχή βγει απρόσβλητη από την υγειονομική κρίση, τεράστια ζημιά έχει ήδη γίνει με άλλα μέσα. Είναι ξεκάθαρο πως διανύουμε την κρίση μιας ολόκληρης γενιάς.