Ο Ρήγας Φεραίος και η εξέλιξη της ιδέας για Βαλκανική Ομοσπονδία

Δεν είναι πολύ γνωστό, αλλά το αίτημα της βαλκανικής συνεργασίας ακούγεται για πρώτη φορά από έναν Τούρκο, το σεΐχη Μπεντρεντίν (1358-1420), συμμαθητή Γεωργίου Γεμιστού ή Πλήθωνα στο Ιεροδιδασκαλείο της Αδριανούπολης. Ο Μπεντρεντίν κήρυττε από τις αρχές του 15ου αιώνα, την ανάγκη συνύπαρξης χριστιανών και μουσουλμάνων στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία μέσα σε ένα ενιαίο κράτος ισοτιμίας και ισονομίας, με φυλετική και θρησκευτική ανοχή και κοινωνική δικαιοσύνη. Το κίνημά του συσπείρωνε χριστιανούς, μουσουλμάνους, και Εβραίους στη Βλαχία, τη Μ. Ασία αλλά και σε αιγαιοπελαγίτικα νησιά. Χτυπήθηκε ανελέητα από τη σουλτανική εξουσία και ο Μπεντρεντίν απαγχονίστηκε στις Σέρρες το 1420. 

Η εποχή του Ρήγα
Πριν ακόμα σχηματιστεί η αστική τάξη μέσα στη Βαλκανική, οι ξενιτεμένοι (στην Κεντρική Ευρώπη, Αυστροουγγαρία, Μολδοβλαχία, Ν.Ρωσία και αλλού) Ρωμιοί, Σέρβοι, Μακεδόνες, Βλάχοι και Αρμένηδες φτιάχνουν εμπορικές εταιρίες στα πιο σπουδαία εμπορικά κέντρα. Τότε δημιουργούνται οι παροικίες με τεράστια οικονομική άνθιση και πολιτιστική δράση. Αρχίζει το λεγόμενο «πνευματικό ξύπνημα», η επαφή με τον Διαφωτισμό, αλλά και με τις νέες ιδέες για ελευθερία, μόρφωση, ενάντια στην ολιγαρχία και τον ανώτερο κλήρο. Είναι τότε που η νεοδημιουργημένη αστική τάξη της Βαλκανικής αρχίζει να αποχτά εθνική συνείδηση και να σκέφτεται το πώς θα αντιδράσει απέναντι στο καθεστώς της φεουδαρχίας-απολυταρχίας που εμποδίζει τα συμφέροντά της και δεν την αφήνει να αναπτυχθεί.

Ταυτόχρονα ο λαός (οι ραγιάδες όλων των εθνικοτήτων) ζούσε σε άθλιες συνθήκες. Οι περισσότεροι ήταν αγρότες και εκτός από τον οθωμανό αγά ή μπέη, τους οποίους έτρεφε με τον ιδρώτα του, ήταν υποχρεωμένος και σε άλλα δοσίματα που τα έπαιρναν οι χριστιανοί δυνάστες τους: ο τσιφλικάς, ο κοτζαμπάσης, ο ανώτερος κλήρος, τα μοναστήρια και οι τοκογλύφοι.

Η Γαλλική Επανάσταση (1789-1793) αναστάτωσε όλη την Ευρώπη, φέρνοντας καινούριες δημοκρατικές ιδέες για Ισότητα, Ελευθερία και Αδελφοσύνη των πολιτών και απελευθέρωση από τους δυνάστες τους. Χτυπώντας τη φεουδαρχία, την αριστοκρατία και την απολυταρχία, τις αντιδραστικές ιδέες και την εξουσία της Εκκλησίας, δημιούργησε ελπίδες στους σκλαβωμένους λαούς για απελευθέρωση.

Οι δημοκρατικές ιδέες επηρέασαν τόσο την καινούργια  αστική τάξη, όσο και το λαό. Εμπνευσμένος από αυτές τις ιδέες ο Θεσσαλός διαφωτιστής και επαναστάτης Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798) καλεί τους Βαλκάνιους σε κοινό αγώνα και κοινή πολιτειακή συγκρότηση ενάντια στην οθωμανική (και κάθε άλλη) κυριαρχία και καταπίεση. Ο Ρήγας καλούσε σε παμβαλκανική εξέγερση κατά της οθωμανικής κυριαρχίας και επιζητούσε τη συγκρότηση πολυεθνικού κράτους, που θα εξασφάλιζε την ισότιμη συμβίωση των βαλκανικών λαών, συμπεριλαμβανομένων και των Τούρκων. Στην «Ελληνική Δημοκρατία», όπως ονομαζόταν η κρατική οργάνωση που σχεδίαζε, όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον «αυτοκράτορα λαό», που αποφασίζει με καθολική ψηφοφορία, συνδυάζοντας θεσμούς αντιπροσωπευτικής και άμεσης δημοκρατίας. Το πολίτευμα του κράτους αυτού έχει φιλελεύθερο χαρακτήρα, καθώς εξασφαλίζει για τους πολίτες του μια σειρά ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων.

Στη «Διοίκησή» του γίνεται κήρυκας του γαλλικού δημοκρατισμού και στο «Πολίτευμά» του αντιγράφει το γαλλικό σύνταγμα του 1793. Για παράδειγμα στο άρθρο 35 λέει: «Όταν η Διοίκησις βιάζει, αθετεί, καταφρονεί τα δίκαια του λαού και δεν εισακούει τα παράπονά του, το να κάμει τότε ο λαός ή κάθε μέρος του λαού επανάσταση, να αρπάζει τα άρματα και να τιμωρήσει τους τυράννους του είναι το πλέον ιερό από όλα τα δίκαιά του και το πλέον απαραίτητο από όλα τα χρέη του».

Στο τέλος του άρθρου βάζει μια ολότελα δική του παράγραφο, που θυμίζει την αρχαία σεισάχθεια (κατάργηση χρεών) του Σόλωνα, ένα σύνθημα που είναι τραγικά επίκαιρο και σήμερα: «Τα χρέη των πόλεων, πολιτειών, χωρών και των κατά μέρος πολιτών, οπού χρεωστούντο παρθέντα προ πέντε χρόνων και εις αυτό το διάστημα επληρώνετο διάφορο (δηλ. τόκος) εις τους δανειστάς, η παρούσα διοίκησις τα αναιρεί και οι δανεισταί δεν έχουν να ζητούν εις το εξής μήτε το κεφάλαιο μήτε τόκο από τους χρεώστας, ωσάν οπού επείραν τα δάνειά των, διότι διπλώνουν τα κεφάλαια εις πέντε χρόνους». 

Ο Ρήγας υπήρξε ο πιο προοδευτικός εκφραστής των ιδεών της Γαλλικής Επανάστασης στα Βαλκάνια και μάλιστα της πιο «αριστερής» πτέρυγάς της, των Γιακοβίνων. Μαζί με τους συντρόφους του οραματίζονταν μια πανβαλκανική εξέγερση ενάντια όχι μόνο στους οθωμανούς δυνάστες, αλλά και στους χριστιανούς υποστηρικτές τους (προύχοντες, κλήρο κ.λπ.), δηλαδή μια κοινωνική εξέγερση. Γι’ αυτό ο Ρήγας κάνει τις συνεννοήσεις και προετοιμάζει την ταυτόχρονη εξέγερση σ’ όλη τη Βαλκανική.

Το κήρυγμά του βρήκε τότε απήχηση σε όλους τους βαλκανικούς λαούς. Στη Βλαχία κυκλοφορούσαν επαναστατικές προκηρύξεις και η «Μασσαλιώτιδα» σε μετάφραση του Ρήγα ήταν το τραγούδι που συγκινούσε την αγροτιά. Μέχρι και σήμερα οι βαλκάνιοι γείτονές μας τιμούν ιδιαίτερα τον Θεσσαλό διαφωτιστή σαν δικό τους ήρωα, όπως π.χ. στο Βελιγράδι όπου υπάρχει σχετικό μνημείο του.

Τα σχέδιά του τα ματαίωσε οι ευρωπαϊκές αντιδραστικές δυνάμεις σε συνεργασία με τις ελληνικές αντεπαναστατικές τάξεις: Συνελήφθη, μαζί με τους σπουδαιότερους συντρόφους, στην Τεργέστη το Δεκέμβρη του 1797, έπειτα από προδοσία των Φαναριωτών και του Πατριαρχείου, και λίγο αργότερα εκτελέστηκαν. 

Είχαν, όμως, ανοίξει το δρόμο. Το 1814 ιδρύεται η «Φιλική Εταιρία» στην Οδησσό, η οποία ανέλαβε το βάρος της προετοιμασίας της επανάστασης. Τα μέλη της ήταν έμποροι, βιοτέχνες, βιομήχανοι, αλλά και ναυτικοί, καραβοκυραίοι, λόγιοι κ.λπ. και προέρχονταν από όλα τα μελλοντικά έθνη των Βαλκανίων. 
 

Η συνέχεια του οράματος 

Την ταραγμένη δεκαετία του 1860 το λεγόμενο «Ανατολικό ζήτημα» βρίσκεται σε κρίσιμο σημείο, λόγω του πρωσο-αυστριακού πολέμου (1866) και της Κρητικής Επανάστασης (1866-1869). Αυτή την περίοδο στο Βελιγράδι η σοσιαλιστικών τάσεων εφημερίδα «Ράντνικ» («Εργάτης») προβάλλει ξανά την ιδέα μιας βαλκανικής ομοσπονδίας. Σέρβοι ριζοσπάστες και σοσιαλιστές παίρνουν πρωτοβουλίες προς αυτή την κατεύθυνση, ενώ παρόμοια κινητικότητα εμφανίζεται και στη Βουλγαρία και στην Ελλάδα (με πρωτοπόρο τον Κεφαλονίτη, Παναγιώτη Πανά).
Ετσι, γύρω στα 1865, ιδρύεται η μυστική οργάνωση «Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία». Αυτή, είχε αποδεχτεί το όραμα του Ρήγα αλλά είχε επηρεαστεί και από σύγχρονες φεντεραλιστικές απόψεις, όπως του Ιταλού πολιτικού και διανοούμενου Mazzini, και των σοσιαλιστών Σεν Σιμόν, Προυντόν, Μπακούνιν και Μαρξ. Η επιρροή από τον τελευταίο φαίνεται από την έκδοση προκήρυξης υπέρ της Παρισινής Κομμούνας (1871). 

Σκοπός της «Δημοκρατικής Ανατολικής Ομοσπονδίας» ήταν η συγκρότηση βαλκανικής ομοσπονδίας, με πολίτευμα δημοκρατικό, τελείως αντίθετο προς τα υφιστάμενα μοναρχικά καθεστώτα των βαλκανικών χωρών, και με την ισότιμη συμμετοχή Ελλήνων, Σέρβων, Μαυροβούνιων, Αλβανών, Βουλγάρων, Ρουμάνων, Αρμένιων και Τούρκων.

Την περίοδο των βαλκανικών πολέμων και της «Μεγάλης Ιδέας», τις αρπαχτικές και πολεμοχαρείς βλέψεις τόσο των λεγόμενων Μεγάλων Δυνάμεων, όσο και των τοπικών καπιταλισμών στα Βαλκάνια, δεν τις συμμεριζόταν η Αριστερά της εποχής, δηλαδή τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και οι αριστερές οργανώσεις όλων των κρατών της Βαλκανικής. Αντίθετα τάσσονταν υπέρ της ειρήνης και της συνεργασίας μεταξύ των βαλκανικών λαών.

Φεντερασιόν
Παράδειγμα διεθνισμού, αρμονικής συμβίωσης και κοινών στόχων ήταν η Φεντερασιόν (Σοσιαλιστική Εργατική Ομοσπονδία Θεσσαλονίκης), που ιδρύθηκε από τον εβραίο Αβραάμ Μπεναρόγια, που μεγάλωσε στη Βουλγαρία, όπου ήρθε σε επαφή με τις σοσιαλιστικές ιδέες. Εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη μετά την επανάσταση των Νεότουρκων το 1908. Η δράση του απλωνόταν και μέσα στη μεγάλη εβραϊκή κοινότητα και στο βαλκανικό σοσιαλιστικό κίνημα. Η Φεντερασιόν πέτυχε την ένωση Βουλγάρων και Εβραίων τυπογράφων, τη συνεργασία Ελλήνων, Τούρκων και Εβραίων καπνεργατών, την ένωση Τούρκων και Εβραίων ξυλουργών. Ήταν μια πολυεθνική σοσιαλιστική οργάνωση που εξέδιδε εφημερίδα σε πολλές γλώσσες. Η Φεντερασιόν ήταν η κυριότερη και μαζικότερη οργάνωση που πήρε μέρος στην ίδρυση του ΣΕΚΕ, του μετέπειτα ΚΚΕ.

Τα σοσιαλιστικά κόμματα και οργανώσεις της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, στο πρώτο τους συνέδριο, που έγινε στο Βελιγράδι (7-9 Ιανουαρίου 1910), δήλωναν στο πρόγραμμά τους ότι στόχος τους ήταν μια Βαλκανική Δημοκρατική Ομοσπονδία. Όπως γράφει και ο Τρότσκι, το πρόγραμμα του προλεταριάτου στρέφεται τόσο ενάντια στο μιλιταρισμό των βαλκανικών κρατών όσο και ενάντια στην Αυτοκρατορία των Αψβούργων. Μέθοδός του δεν είναι οι βαλκανικοί πόλεμοι, αλλά οι βαλκανικές επαναστάσεις. Όμως, η εργατική τάξη των Βαλκανίων ήταν τότε αδύναμη αριθμητικά και πολιτικά για να εκπληρώσει αυτό το στόχο. Έτσι, αντί για επαναστάσεις κυριάρχησαν οι πόλεμοι…

Παρόλα αυτά, στο ιδρυτικό συνέδριό του (Νοέμβρης του 1918) το ΣΕΚΕ διακήρυξε ότι «ότι ο μόνος τρόπος ενώσεως μεταξύ των βαλκανικών λαών δυνάμενος να εξασφαλίση την συνεννόησιν και διαρκή ειρήνη είναι η Βαλκανική Δημοκρατική Ομοσπονδία». Αυτή, βέβαια, πρέπει να στηρίζεται σε δημοκρατικούς θεσμούς και να εγγυάται «την πλήρη και πραγματικήν πολιτικήν, εθνικήν και γλωσσικήν ελευθερίαν όλων των εθνοτήτων άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύματος». Στην πράξη επικαιροποιούσε το όραμα του Ρήγα, ενός οράματος διεθνισμού και αδελφοσύνης, τόσο επίκαιρου σήμερα με την διεθνική κοινωνική εξέγερση στη Βοσνία.