Όλη η εξουσία στα σοβιέτ! (η βιογραφία ενός συνθήματος)

Το σύνθημα αποτελείται από τρεις λέξεις: вся власть советам (βσία βλαστ σοβέταμ), όπου βσία σημαίνει όλη, βλας σημαίνει εξουσία και σοβέταμ σημαίνει στα σοβιέτ. Η ρωσική λέξη «σοβέτ» σημαίνει απλώς συμβουλή και, ακολούθως, συμβούλιο. Φυσικά είμαστε πλέον πολύ εξοικειωμένοι με τη ρωσική λέξη, γιατί φέρνει στο μυαλό τα συγκεκριμένα νοήματα που σχετίζονται με την επαναστατική εμπειρία του 1917.

Όμως, θα ήθελα να ασχοληθώ με τη ρωσική σημασία του άλλου όρου σε αυτό το σύνθημα, του βλαστ. Η μετάφραση του όρου ως «εξουσία» δεν είναι απολύτως ορθή για μια σειρά λόγους. Χωρίς να μπω σε λεπτομέρειες, θα πω απλώς ότι στα ρωσικά το βλαστ έχει πιο ισχυρή έννοια από την αγγλική λέξη power, αναφέρεται δηλαδή στην εξουσιαστική αρχή μιας συγκεκριμένης χώρας. Για να έχει κάποιος βλαστ, πρέπει να έχει το δικαίωμα να έχει τον τελευταίο λόγο, να μπορεί να παίρνει αποφάσεις και να φροντίζει να υλοποιούνται. Ένα αποτελεσματικό βλαστ απαιτεί τον αταλάντευτο έλεγχο των ενόπλων δυνάμεων, μια ισχυρή αίσθηση νομιμότητας και αποστολής, και μια κοινωνική βάση. Η φράση του Μαξ Βέμπερ «το μονοπώλιο της έννομης χρήσης βίας» αγγίζει την καρδιά του ζητήματος.

Προκειμένου να ανιχνεύσω τις ρίζες αυτού του συνθήματος, θα αναλύσω την καθεμία από τις τρεις λέξεις ξεχωριστά. Όπως θα δούμε, το βλαστ ή «εξουσία» αντιπροσωπεύει το παρελθόν του συνθήματος, το «όλη» αντιπροσωπεύει το συγκεκριμένο πλαίσιο του 1917, και το «στα σοβιέτ» αντιπροσωπεύει τα οικουμενικά αιτήματα που υπονοούνται με αυτό το σύνθημα. Αλλά πριν στραφούμε σε αυτές τις τρεις πτυχές, θα πω επιγραμματικά κάποια από τα βασικά γεγονότα του 1917 που είχαν ως αποτέλεσμα την απάντηση που πήρε μορφή μέσα από αυτό το σύνθημα.

Ποιος είχε το «βλαστ» το 1917;

Για να σας δώσω μια αίσθηση της κατάστασης που επικρατούσε το 1917, θα σας διαβάσω μερικά αποσπάσματα από ένα βιβλίο της Αμερικανίδας ανταποκρίτριας Rheta Childe Dorr, που υπήρξε ακτιβίστρια για τα δικαιώματα των γυναικών και θεωρούσε τον εαυτό της σοσιαλίστρια, αν και, όπως θα δούμε, ασυνήθιστη. Το όνομα του βιβλίου είναι «Μέσα στη Ρωσική Επανάσταση». Στο ακόλουθο απόσπασμα περιγράφει τις πρώτες της εντυπώσεις από τη Ρωσία:

Το πρώτο πράγμα που είδα εκείνο το πρωινό της άφιξής μου στην Πετρούπολη [...] ήταν μια ομάδα νέων ανδρών, περίπου 20 στον αριθμό νομίζω, που περπατούσαν στο δρόμο μπροστά από το ξενοδοχείο μου, κουβαλώντας ένα κόκκινο πανό με μεγάλα άσπρα γράμματα.

«Τι λέει το πανό;» ρώτησα τον υπάλληλο του ξενοδοχείου που στεκόταν δίπλα μου.

«Λέει “Όλη η εξουσία στα σοβιέτ”», μου απάντησε.

«Τι είναι σοβιέτ;» ρώτησα, και απάντησε σύντομα:

«Είναι η μόνη κυβέρνηση που έχουμε στη Ρωσία τώρα».

Κρίνοντας από αυτό το απόσπασμα, πότε έφτασε η Dorr στη Ρωσία; Οι περισσότεροι από εμάς θα υποθέταμε ότι ήταν μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων του Οκτώβρη, όταν τα σοβιέτ έριξαν την προσωρινή κυβέρνηση. Αλλά στην πραγματικότητα, η Dorr έφτασε στα τέλη του Μάη του 1917 και έμεινε στη Ρωσία ως τα τέλη του Αυγούστου. Το βιβλίο της αποτελείται από άρθρα εφημερίδας γραμμένα το φθινόπωρο και στάλθηκε στο τυπογραφείο πριν από την επανάσταση του Οκτώβρη. Η οπτική της λοιπόν μας επιτρέπει να ρίξουμε μια ανεκτίμητη ματιά στο τι συνέβαινε το 1917, απαλλαγμένη από την εκ των υστέρων γνώση.

Η περιγραφή της Dorr μας υπενθυμίζει ένα απλό δεδομένο: «Τα σοβιέτ ή αλλιώς τα συμβούλια των αντιπροσώπων των στρατιωτών και των εργατών, που έχουν απλωθεί σαν φωτιά σε όλη τη χώρα, είναι το κοντινότερο πράγμα σε κυβέρνηση που έχει γνωρίσει η Ρωσία από την αρχή της επανάστασης ... Η Πετρούπολη δεν είναι η μόνη πόλη όπου τα Συμβούλια των Αντιπροσώπων των Εργατών και των Στρατιωτών έχουν πάρει στα χέρια τους την τύχη του ρωσικού λαού. Κάθε πόλη έχει το συμβούλιό της, και δεν υπάρχει κανένα ζήτημα, πολιτικό ή στρατιωτικό, που να μη νιώθει ότι μπορεί να διευθετήσει». Η Dorr ήταν πολύ εχθρική προς αυτό που πίστευε ότι ήταν η τυραννική κυριαρχία του όχλου, εν μέρει λόγω της δικής της αφοσίωσης στον πόλεμο ενάντια στη Γερμανία. Έβλεπε την εξουσία των σοβιέτ ως ίδια ή και χειρότερη από αυτήν των τσάρων. Για παράδειγμα, σχετικά με τη λογοκρισία στον Τύπο:

Ακόμα κι αν [ο μέσος Αμερικανός ταξιδιώτης] μπορούσε να διαβάσει όλες τις καθημερινές εφημερίδες, δεν θα έπαιρνε πολλές πληροφορίες. Η λογοκρισία στον Τύπο είναι τόσο άκαμπτη και τυραννική σήμερα όσο και στις μέρες της μοναρχίας, απλώς λογοκρίνονται διαφορετικά νέα.

Για να δώσει στους Αμερικανούς αναγνώστες της μια ιδέα για τη «μανία για επιτροπές» που είχε καταλάβει τη Ρωσία, χρησιμοποίησε αυτή την αναλογία:

Προσπαθήστε να φανταστείτε πώς θα ήταν στην Ουάσινγκτον, στο γραφείο του υπουργού, αν έμπαινε μέσα μια επιτροπή της Αμερικανικής Εργατικής Ομοσπονδίας και έλεγαν: «Έχουμε έρθει για να σας ελέγξουμε. Δείξτε μας τα βιβλία σας και όλα τα απόρρητα έγγραφα». Αυτό συμβαίνει στους υπουργούς στη Ρωσία, και θα συνεχιστεί μέχρι να σχηματίσουν μια κυβέρνηση που θα είναι υπόλογη μόνο στους ψηφοφόρους, και όχι υπόδουλη στα Συμβούλια των Αντιπροσώπων των Εργατών και των Στρατιωτών.

Η Dorr δεν είχε πειστεί από τις διακηρύξεις των σοβιέτ ότι δεν ήθελαν να έχουν το ανώτατο βλαστ στη χώρα. Περιγράφει ένα επεισόδιο στην πολιτική διαμάχη που οδήγησε στην επανάσταση του Οκτώβρη:

Τα σοβιέτ; Έχουν ψηφίσει ξανά και ξανά, ύστερα από άγριες διαμάχες, να στηρίξουν τον Κερένσκι. Μια φορά ψήφισαν και να του δώσουν ανώτατη εξουσία. Αλλά ποτέ δεν το εννοούσαν, και ο Κερένσκι το ήξερε πολύ καλά. Απέδειξαν ότι ήταν ανειλικρινείς, μου φαίνεται, με τις πράξεις τους τον Οκτώβρη, όταν αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν οποιοδήποτε υπουργείο δεν αποτελούνταν αποκλειστικά από σοσιαλιστές, και μετά υποβάλλοντας αυτό το σώμα σε κριτική και έλεγχο.

Για την Dorr, η μόνη ελπίδα σωτηρίας για τη Ρωσία ήταν τα υγιή στοιχεία της κοινωνίας «να πιάσουν αυτόν τον τεράστιο, ανοργάνωτο, απαίδευτο, ανήσυχο, παθιασμένο ρωσικό όχλο από το γιακά και να τον αναγκάσουν να ακούσει τη λογική» ‒ένα εγχείρημα που ήξερε πολύ καλά ότι θα απαιτούσε αρκετό αιματοκύλισμα. Είναι συγκρατημένα αισιόδοξη προς το τέλος του βιβλίου, επειδή αισθάνεται ότι η πείνα, το κρύο και «ο στρατηγός Ιανουάριος» θα διαλύσουν τη σοβιετική εξουσία τους επόμενους μήνες. Η τελική της κρίση για τη Ρωσία πριν από τον Οκτώβρη: «Είδα ανθρώπους που απελευθερώθηκαν από την τυραννία της μίας τάξης να σπεύδουν με τη θέλησή τους να εγκαταστήσουν μια νέα, το ίδιο βάρβαρη και απερίσκεπτη ως προς το κοινό καλό όσο και η παλιά».

Η εξουσία των σοβιέτ ξεκίνησε το Φλεβάρη του 1917 και όχι τον Οκτώβρη. Πράγματι, μπορούμε να πούμε ότι οι βάσεις της εξουσίας για ολόκληρη τη χρονιά τέθηκαν τις πρώτες ώρες της επανάστασης, στη διάρκεια αυτού που αποκαλώ το «μπιγκ μπανγκ» της επανάστασης που έγινε στις 27 Φλεβάρη 1917. Στη διάρκεια εκείνης της ημέρας, συνέβησαν τα εξής:

1. Το τσαρικό βλαστ που είχε την κυριαρχία στη Ρωσία για πάνω από εκατό χρόνια κατέρρευσε στην πρωτεύουσα, την Πετρούπολη –στην πραγματικότητα εξαφανίστηκε. Ο τσαρισμός είχε υπάρξει βλαστ με την πλήρη έννοια του όρου: είχε τον έλεγχο των ενόπλων δυνάμεων, μια έντονη αίσθηση νομιμότητας και αποστολής και μια κοινωνική βάση. Το τέλος της δυναστείας των Ρομανόφ που ακολούθησε γρήγορα μετά την κατάρρευση της εξουσίας στην πρωτεύουσα ήταν απλώς η πιο εμφανής ένδειξη της εξαφάνισης του ιστορικού βλαστ σε όλη τη Ρωσία.

2. Το Σοβιέτ της Πετρούπολης δημιουργήθηκε από διανοούμενους σοσιαλιστές που ζητούσαν αντιπροσώπους από τους εργάτες και σε λίγο και από τους στρατιώτες. Πολύ σύντομα η διάσημη Πρώτη Διαταγή που έβγαλε το σοβιέτ τού έδωσε την πιο απαραίτητη προϋπόθεση του βλαστ: τον έλεγχο των ενόπλων δυνάμεων. Με το να ζητά εκδημοκρατισμό και σχηματισμό επιτροπών στρατιωτών, το Σοβιέτ της Πετρούπολης κέρδισε την αφοσίωση και την εμπιστοσύνη των στρατιωτών. Το σοβιέτ είχε ακόμα, τουλάχιστον σε εμβρυακή μορφή, και τις άλλες προϋποθέσεις του βλαστ: εμπνεόταν από μια αίσθηση αποστολής για τον εκδημοκρατισμό της χώρας και είχε μια κοινωνική βάση από εργάτες και αγρότες (που εκπροσωπούνταν από τους στρατιώτες).

3. Η προσωρινή κυβέρνηση σχηματίστηκε από φιλελεύθερους αστούς πολιτικούς. Παρόλο που η προσωρινή κυβέρνηση προσπάθησε να διεκδικήσει κάποια νομιμοποίηση από τη συνέχεια και τη νόμιμη μετάβαση της εξουσίας, ήταν στην ουσία μια αντίδραση στη δημιουργία του σοβιέτ. Έτσι, ήδη από την αρχή οι ανώτερες τάξεις είχαν χάσει την ισορροπία τους, αφού ήρθαν αντιμέτωπες με ένα απρόσμενο εμπόδιο, τη λειτουργία ενός σοβιετικού βλαστ. Ευτυχώς γι’ αυτήν, η προσωρινή κυβέρνηση βρήκε συμμάχους στη μετριοπαθή σοσιαλιστική ηγεσία του σοβιέτ, που ένιωθε ως επιτακτική την ανάγκη να κρατήσει τα πιο προοδευτικά στοιχεία των αστών με το μέρος της επανάστασης.

Όσο προχωρούσε το 1917, έγινε εμφανές ότι η προσωρινή κυβέρνηση θα μπορούσε να πετύχει το πρόγραμμά της –πόλεμος μέχρι τη νίκη, αφοσίωση στους Συμμάχους, «νόμος και τάξη» μέσα στη χώρα– μόνο εξαλείφοντας το ανταγωνιστικό βλαστ που αντιπροσώπευαν τα σοβιέτ. Αυτό ήταν άμεση απόρροια της ίδιας της φύσης του βλαστ: μπορεί να υπάρχει μόνο ένα σε μία χώρα. Όταν ακούμε την έκφραση «διπλή εξουσία» ή αλλιώς ντβοεβλάστι, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η ύπαρξη περισσότερων του ενός βλαστ είναι αντίφαση. Για να παραφράσω μια έκφραση από τα γουέστερν, η προσωρινή κυβέρνηση και τα σοβιέτ αναγκάστηκαν να συνειδητοποιήσουν ότι «αυτή η χώρα δεν είναι αρκετά μεγάλη και για τους δυο μας».

Όλοι στη Ρωσία –δεξιοί, αριστεροί, κεντρώοι– συμφωνούσαν ότι το απολύτως απαραίτητο πρώτο βήμα προς την αντιμετώπιση της καλπάζουσας κρίσης στη χώρα ήταν η δημιουργία ενός σταθερού βλαστ. Το μόνο ερώτημα ήταν τι έπρεπε να εξαλειφθεί για να ανοίξει το δρόμο για το σταθερό βλαστ. Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι η πραγματική ιστορία πίσω από το 1917 δεν ήταν «πώς τα σοβιέτ ανέτρεψαν την προσωρινή κυβέρνηση» αλλά «πώς η προσωρινή κυβέρνηση απέτυχε να ανατρέψει τα σοβιέτ».

 «Βλαστ»: Η κληρονομιά του σχεδίου των «παλιών μπολσεβίκων»

Ένα ερώτημα τίθεται: ήταν οι μπολσεβίκοι έτοιμοι από την παλιά τους οπτική και τις στρατηγικές αντιλήψεις να ανταποκριθούν στη νέα κατάσταση που δημιουργήθηκε από το «μπιγκ μπανγκ» της επανάστασης του Φλεβάρη; Υπάρχει κοινή αντίληψη ανάμεσα τόσο στους ακτιβιστές όσο και στους ακαδημαϊκούς ιστορικούς που λέει «όχι, ούτε στο ελάχιστο». Μια άμεση και ισχυρή δήλωση αυτής της θέσης προήλθε από τον Ρόμπερτ Κ. Ντάνιελς στο πρωτοποριακό του βιβλίο «Η Συνείδηση της Επανάστασης» που εκδόθηκε το 1960: «Η Επανάσταση του Φλεβάρη βρήκε τους μπολσεβίκους κυριολεκτικά απροετοίμαστους. Η κατάληψη της εξουσίας από ένα συντηρητικό μεσοαστικό καθεστώς, που ήταν υποθετικά αδύναμη, έκανε το δόγμα του Λένιν για τη “δημοκρατική δικτατορία” χωρίς νόημα».

Οι μπολσεβίκοι ήταν πλήρως προετοιμασμένοι να ανταποκριθούν στη νέα κατάσταση, για τον απλούστατο λόγο ότι πάντοτε τους απασχολούσε ιδιαίτερα η φύση του επαναστατικού βλαστ. Όπως το έθεσε ο Καμένεφ το 1910, οι προλετάριοι πρέπει πάντα «να ανεβάζουν όλα τα ζητήματα και όλες τις μάχες στο επίπεδο της μάχης για το βλαστ».

Το σχέδιο των παλιών μπολσεβίκων είχε βγει μέσα από την εμπειρία του 1905. Ήταν μια στρατηγική για να αποκομίσουν τα μέγιστα δυνατά οφέλη στη διάρκεια και αμέσως μετά το ξέσπασμα της επανάστασης που οι μπολσεβίκοι πίστευαν ακράδαντα ότι θα γινόταν άμεσα στη Ρωσία. Εδώ, πάρα πολύ συνοπτικά, είναι τα βασικά σημεία αυτού του σχεδίου, με μαρξιστικούς όρους:

• Η επανάσταση πρέπει να προκαλέσει ένα βλαστ βασισμένο στους εργάτες και τους αγρότες. Αυτοί, οι εργάτες και οι αγρότες, μαζί με άλλες «μισθωτές τάξεις», συναποτελούν το ναρόντ, το λαό. Έτσι η νέα επαναστατική κυβέρνηση θα σχημάτιζε ένα ναρόντναγια βλαστ.
• Η εσωτερική δομή αυτού του βλαστ θα αποτελούνταν από το σοσιαλιστικό προλεταριάτο, δίνοντας έτσι πολιτική ηγεσία σε εθνικό επίπεδο στους χωρικούς. Αυτή η ζωτικής σημασίας σχέση εκφραζόταν από τον όρο «ηγεμονία», που είναι όρος-κλειδί στο λόγο των μπολσεβίκων. Η πεποίθηση ότι οι χωρικοί είναι ικανοί να καταλάβουν ποια είναι τα συμφέροντά τους, να παλέψουν γι’ αυτά και να δεχτούν την απαραίτητη πολιτική καθοδήγηση βασιζόταν σε σχετικά αισιόδοξες υποθέσεις για την πολιτική συνείδησή τους, υποθέσεις που οι μενσεβίκοι δεν συμμερίζονταν.
• Ο σκοπός του ναρόντναγια βλαστ, της εξουσίας των εργατών και των αγροτών, ήταν να φτάσει την επανάσταση «ως το τέλος» (ντο κοντσά, άλλος ένας βασικός όρος στο λόγο των μπολσεβίκων που δυστυχώς χάνεται στις υπάρχουσες μεταφράσεις). Το να φτάσουν την επανάσταση ως το τέλος σήμαινε να πετύχουν τις μέγιστες δυνατές αλλαγές στη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου. Έτσι οι μπολσεβίκοι επικεντρώθηκαν σε έναν εκτεταμένο κοινωνικό μετασχηματισμό στη Ρωσία.
• Οι Ρώσοι φιλελεύθεροι, παρόλο που επίσης ήθελαν να ξεπεράσουν την τσαρική απολυταρχία, θα προσπαθούσαν αναπόφευκτα να σταματήσουν την επανάσταση στα μισά. Φοβούνταν τις σαρωτικές δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις και επίσης φοβούνταν την άμεση συμμετοχή των εργατών και των αγροτών στην επαναστατική διαδικασία. Προκειμένου να σταματήσουν την επανάσταση σε ένα σημείο βολικό γι’ αυτούς, θα επιχειρούσαν να επιβάλουν την ηγεσία της τάξης τους πάνω στους χωρικούς. Αντίστοιχα, ο κύριος πολιτικός στόχος του σοσιαλιστικού προλεταριάτου πρέπει να είναι να καταπολεμήσουν την επιρροή των φιλελεύθερων πάνω στην αγροτιά.

Φυσικά υπάρχουν πολλά περισσότερα στον παλιό μπολσεβικισμό, αλλά αυτά είναι τα βασικά σημεία της μπολσεβίκικης πλατφόρμας. Δύο πράγματα πρέπει να τονιστούν. Πρώτον, η έμφαση πρέπει να μπει στο ευρύ φάσμα και τη φιλοδοξία των μπολσεβίκικων στόχων. Οι μαρξιστικοί διαχωρισμοί όπως «δημοκρατική ή σοσιαλιστική επανάσταση» ή «μίνιμουμ ή μάξιμουμ πρόγραμμα» έχουν τη χρησιμότητά τους, αλλά υπάρχει κίνδυνος να μας αποκρύψουν το τεράστιο φάσμα όσων οι μπολσεβίκοι ήθελαν να πετύχουν με τη λεγόμενη «δημοκρατική επανάσταση». Πρέπει να θυμόμαστε ότι το λεγόμενο «μίνιμουμ πρόγραμμα» ήταν ένας τεχνικός όρος που σήμαινε το μάξιμουμ που μπορεί να επιτευχθεί στον καπιταλισμό –επομένως, σε πιο καθημερινή γλώσσα, δεν υπήρχε τίποτα μίνιμουμ στους στόχους των μπολσεβίκων.

Δεύτερον, το σχέδιο των «παλιών μπολσεβίκων» ήταν επικεντρωμένο αποκλειστικά στο ταξικό περιεχόμενο του προβλεπόμενου επαναστατικού βλαστ και όχι στη θεσμική του μορφή. Τα σοβιέτ που προέκυψαν το 1905 μπορεί να έγιναν το όχημα του εργατικού-αγροτικού βλαστ, αλλά αυτό δεν ήταν ούτε απαραίτητο ούτε αναπόφευκτο. Η ακριβής θεσμική μορφή ήταν ανοιχτή, ώστε να αποφασιστεί στη διάρκεια της επαναστατικής περιόδου.

Τελειώνουμε αυτό το κομμάτι με τη συνοπτική περίληψη από τον Καμένεφ του σχεδίου των παλιών μπολσεβίκων, όπως τη διατύπωσε το 1910: Τα γεγονότα του 1905 έδειξαν ότι «η Ρωσική Επανάσταση –σε αντιδιαστολή με το φιλελευθερισμό– πασχίζει για την πλήρη πραγμάτωσή της: τη μεταφορά του βλαστ στα χέρια των επαναστατικών τάξεων και τον πλήρη μετασχηματισμό της αγροτιάς». Στη μελλοντική επανάσταση που σίγουρα θα έρθει, επομένως, το προλεταριάτο «θα κληθεί ξανά στο όνομα των ταξικών του στόχων να παίξει ρόλο ηγετικό και ηγεμονικό σε αυτήν τη μάχη».

«Όλη»: Η πρόκληση του 1917

Συγκρίνοντας αυτό το σχέδιο με την πραγματική κατάσταση το 1917, χωρίς έκπληξη ανακαλύπτουμε ότι οι μπολσεβίκοι στη Ρωσία, χωρίς την καθοδήγηση της απόδημης ηγεσίας τους, ήταν έτοιμοι να συλλάβουν την ουσία των αποτελεσμάτων του Φλεβάρη: όργανα της λαϊκής εξουσίας που προσπαθούν να φέρουν την επανάσταση «ως το τέλος» απέναντι σε όργανα της εξουσίας των ελίτ που προσπαθούν να σταματήσουν την επανάσταση στα μισά.

Αυτό που οι μπολσεβίκοι βρήκαν αποπροσανατολιστικό ήταν το γεγονός ότι το Σοβιέτ της Πετρούπολης, το όργανο της εξουσίας των εργατών και των αγροτών, δεν πάλευε ενάντια στην προσωρινή κυβέρνηση, αλλά προσπαθούσε να συνεργαστεί μαζί της. Με άλλα λόγια, η σοβιετική πλειοψηφία απέρριπτε το σημείο της μπολσεβίκικης πλατφόρμας που επέμενε ότι αναπόφευκτα θα υπάρχουν προσπάθειες από τους φιλελεύθερους να σταματήσουν την επανάσταση. Κατά συνέπεια, η επιρροή των μπολσεβίκων στο σοβιέτ ήταν πολύ μικρή. Κατά τη γνώμη μου, ακόμα και ο Λένιν απέτυχε να κατανοήσει αυτό το απρόσμενο (για τους μπολσεβίκους) γεγονός μέχρι μετά την επιστροφή του στη Ρωσία.

Χρειαζόταν μια προσαρμογή. Οι μπολσεβίκοι έπρεπε να διατυπώσουν ένα μήνυμα που θα έπειθε τα σοβιέτ και τις περιφέρειές τους ότι η μακροχρόνια διάγνωση των μπολσεβίκων ήταν σωστή. Ο πυρήνας αυτού του μηνύματος που σχεδιάστηκε γι’ αυτόν το σκοπό ήταν: Δεν μπορείς να μοιραστείς την εξουσία με τους αστούς. Τα συμφέροντα της τάξης τους είναι αντίθετα από της δικής σου, δεν θα δεχτούν ποτέ το επαναστατικό πρόγραμμα, θα σαμποτάρουν τις προσπάθειές σου να το εφαρμόσεις. Αυτό το μήνυμα στελνόταν κάθε μέρα, όλη τη χρονιά. Είχε ως αποτέλεσμα την πλειοψηφία των μπολσεβίκων στα σοβιέτ, όχι επειδή οι μπολσεβίκοι ήταν έξυπνοι προπαγανδιστές, αλλά επειδή τα γεγονότα αποδείκνυαν ότι είχαν δίκιο.

Αυτό το μήνυμα των μπολσεβίκων συμπυκνώνεται στη λέξη-κλειδί: «όλη» του συνθήματος. Και μάλιστα η έμφαση στο «όλη» ήταν κομμάτι της ρητορικής των αστών. Η ελίτ επέμενε ότι η «διπλή εξουσία» ήταν αυτοκαταστροφική και παράλογη: η κυβέρνηση έπρεπε να έχει όλο το βλαστ για να κάνει τη δουλειά της. Οι μπολσεβίκοι απάντησαν: Έχετε δίκιο για το γεγονός ότι μια αποτελεσματική απάντηση στην κρίση απαιτεί ένα όργανο με όλο το βλαστ, από τη στιγμή που το βλαστ από τη φύση του δεν διαιρείται. Αλλά ο μόνος υποψήφιος για το αδιαίρετο βλαστ δεν είστε εσείς, η προσωρινή κυβέρνηση, αλλά τα σοβιέτ.

Ολοκληρωμένο το «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ» εμφανίζεται για πρώτη φορά τον Απρίλιο, μετά την επιστροφή του Λένιν. Αλλά η έμφαση στο «όλη» είχε ήδη σχηματοποιηθεί πριν από την επιστροφή του. Σε ένα εντιτόριαλ της «Πράβντα» στις 14 Μαρτίου –δηλαδή δύο βδομάδες μετά τα γεγονότα του Φλεβάρη και δύο βδομάδες πριν από την επιστροφή του Λένιν– υπάρχει το εξής:

«Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι δρόμοι της δημοκρατίας και της προσωρινής κυβέρνησης θα διαχωριστούν –ότι, όταν οι αστοί συνέλθουν, αναπόφευκτα θα προσπαθήσουν να σταματήσουν την επαναστατική διαδικασία και δεν θα της επιτρέψουν να αναπτυχθεί ως το σημείο που θα καλυφθούν οι βασικές ανάγκες του προλεταριάτου και της αγροτιάς [...] Αυτή η πλήρης κάλυψη των αναγκών θα είναι δυνατή μόνο όταν το βλαστ σε όλες του τις διαστάσεις είναι στα δικά τους χέρια. Αν πρόκειται η επανάσταση να αναπτυχθεί και να βαθύνει, θα φτάσει εκεί, στη δικτατορία του προλεταριάτου και της αγροτιάς».

Αυτό το εντιτόριαλ δεν είχε υπογραφή για να δείξει ότι αποτελεί συλλογική δήλωση, αλλά είχε γραφτεί από τον Καμένεφ. Η επιμονή στο «όλο» το βλαστ είναι κεντρική στην ανάλυση του Καμένεφ για την κατάσταση. Ωστόσο, ήταν απρόθυμος να προωθήσει ένα σύνθημα όπως το «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ» ως ντιρεκτίβα από την ηγεσία των μπολσεβίκων. Μια τέτοια ντιρεκτίβα θα ήταν σαν να έλεγαν «Κάτω η προσωρινή κυβέρνηση», με την προτροπή ότι η ώρα είχε φτάσει να βγουν στους δρόμους για να ρίξουν την κυβέρνηση. Αλλά ο Καμένεφ και οι άλλοι μπολσεβίκοι είχαν πειστεί ότι μια τέτοια προσπάθεια θα ήταν άκαιρη και αποδιοργανωτική. Η απομάκρυνση της προσωρινής κυβέρνησης μπορούσε να γίνει μόνο με πολύ μεγαλύτερη μαζική στήριξη από αυτήν που υπήρχε την άνοιξη του 1917. Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Λένιν δεν διαφωνούσε με αυτή την ανάλυση.

Το σύνθημα που υιοθετήθηκε τον Απρίλιο –«Όλη η εξουσία στα σοβιέτ!»– είναι πολύ πιο νευρώδες και αποφασιστικό από τις προσεκτικές προβλέψεις του Καμένεφ το Μάρτιο. Περιγράφει το πρόγραμμα των μπολσεβίκων σε τρεις λέξεις. Αλλά το να υιοθετήσεις αυτό το σύνθημα όντως περιείχε τον κίνδυνο που προέβλεψε ο Καμένεφ, ότι δηλαδή ανυπόμονοι εργάτες και στρατιώτες θα το έπαιρναν τόσο σοβαρά ώστε να επιχειρήσουν χωρίς να έχουν ωριμάσει οι συνθήκες να απομακρύνουν την προσωρινή κυβέρνηση. Τον Απρίλιο, τον Ιούνιο και πιο έντονα τον Ιούλιο, οι μπολσεβίκοι αναγκάστηκαν να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες που ο Καμένεφ φοβόταν το Μάρτιο: ασυντόνιστες και άκαιρες προσπάθειες ανατροπής της προσωρινής κυβέρνησης. Αυτό δεν σημαίνει ότι το να υιοθετήσεις αυτό το σύνθημα τον Απρίλη ήταν λάθος, αλλά ότι είχε ένα πραγματικό κόστος.

 «Στα σοβιέτ»: Παγκόσμιο αίτημα για έναν θεσμό

Η ουσία του μηνύματος των μπολσεβίκων το 1917 –«δεν μπορείτε να μοιραστείτε το βλαστ με τους αστούς, πρέπει να πάρετε όλο το βλαστ και να αποκρούσετε τις αναπόφευκτες προσπάθειες να σας το πάρουν πίσω»– υπήρχε το Μάρτιο, πριν από την επιστροφή του Λένιν. Αυτό το μήνυμα ήταν μια σχετικά άμεση εφαρμογή του σκεπτικού των παλιών μπολσεβίκων στις ιδιαιτερότητες της νέας κατάστασης. Προκύπτει ένα ερώτημα: αν το μήνυμα των μπολσεβίκων ήταν όντως έτοιμο να βγει το Μάρτιο, τι επιπτώσεις είχε η επιστροφή του Λένιν και οι Θέσεις του Απρίλη σε αυτό το σύνθημα;

Έχουμε ήδη εν μέρει δώσει την απάντηση. Ο Λένιν ήταν καθοριστικός στο να μετατρέψει τη στρατηγική των μπολσεβίκων σε ένα σύνθημα, σε μία μεστή περίληψη του άμεσου προγράμματος που από μόνη της θα μπορούσε να παίξει καθοριστικό ρόλο στο συντονισμό της συλλογικής δράσης. Αλλά ο Λένιν επίσης επέστρεψε στη Ρωσία με ένα σύνολο νέων ιδεών για τα σοβιέτ, όχι απλώς ως μια έκφραση του ταξικού βλαστ σε μια συγκεκριμένη κατάσταση, αλλά ως θεσμό. Ο Λένιν τώρα υποστήριζε ότι τα σοβιέτ, ως μορφή μόνιμης κυβέρνησης, αποτελούσαν την «υψηλότερη μορφή εκδημοκρατισμού» και τη μόνη κατάλληλη μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου. Αυτά ήταν παγκόσμια αιτήματα, όχι μια αξιολόγηση της συγκεκριμένης κατάστασης στη Ρωσία.

Η φύση της καινοτομίας του Λένιν εκτιμήθηκε αμέσως από τον Μιχαήλ Καλίνιν, που απάντησε στις Θέσεις του Απρίλη του Λένιν λέγοντας: «Το μόνο πράγμα που είναι καινούργιο στις θέσεις του συντρόφου Λένιν είναι η ιδέα ότι τα σοβιέτ των εργατών είναι η μόνη μορφή κυβέρνησης. Αυτό δεν είναι αλήθεια, αλλά είναι αλήθεια ότι τα σοβιέτ των αντιπροσώπων των εργατών και των στρατιωτών είναι το μόνο δυνατό βλαστ στην τωρινή κατάσταση».

Η φύση αυτών των ισχυρισμών μάς είναι οικεία, αφού τίθενται και σε ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα βιβλία του Λένιν, το «Κράτος και Επανάσταση». Θα θυμίσω σύντομα κάποια από τα επιχειρήματα του Λένιν:

• Η «σοβιετική δημοκρατία» είναι προχώρημα σε σχέση με την «αστική-κοινοβουλευτική δημοκρατία»
• Τα σοβιέτ θα εξαλείψουν την αστυνομία, τη γραφειοκρατία κ.λπ., αφού αυτοί είναι θεσμοί που τίθενται πάνω από τους ανθρώπους και δεν επηρεάζονται από αυτούς
• Τα σοβιέτ εξασφαλίζουν μαζική συμμετοχή στη διακυβέρνηση
• Οι συνεχείς επανεκλογές εξασφαλίζουν ότι όλοι είναι υπόλογοι.

Αυτές οι ιδέες μάς είναι οικείες όχι μόνο από το «Κράτος και Επανάσταση», αλλά ακριβώς επειδή μιλούν για οικουμενικά αιτήματα και ξεφεύγουν από τα συγκεκριμένα της Ρωσίας του 1917. Ας βάλουμε στην άκρη προς το παρόν οποιαδήποτε σκέψη για την πιο γενική ισχύ των ιδεών του Λένιν για τα σοβιέτ και ας αναρωτηθούμε: τι επίδραση είχε αυτή η πλευρά του συνθήματος στα γεγονότα του 1917; Πιο συγκεκριμένα, πόσο μεγάλο ρόλο έπαιξε η ιδέα ότι τα σοβιέτ έχουν θεσμική μορφή στο μήνυμα των μπολσεβίκων που το μετέδιδαν σε όλη τη διάρκεια του χρόνου;

Το ίδιο το «Κράτος και Επανάσταση» δεν έπαιξε κανένα ρόλο, για τον απλούστατο λόγο ότι εκδόθηκε το 1918. Όπως είπα νωρίτερα, το βασικό θέμα του μηνύματος των μπολσεβίκων ήταν το ταξικό περιεχόμενο του βλαστ. Η σημασία του συστήματος των σοβιέτ ήταν ότι αποτελούσε το όχημα της ταξικής εξουσίας των εργατών και των αγροτών, του ναρόντ. Συνεπώς, η ιδέα πίσω από το «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ» μπορούσε να εκφραστεί, και συχνά εκφραζόταν, με το «όλη η εξουσία στο ναρόντ», вся власть народу.

Αν εξετάσουμε την αναταραχή των μπολσεβίκων το 1917, δεν θα είναι εύκολο να βρούμε πολλά να πούμε για τον ισχυρισμό ότι τα σοβιέτ ήταν ένας θεσμός πολύ δημοκρατικός. Τουλάχιστον αυτό είναι το συμπέρασμά μου –ίσως κάπως μεταβατικό ακόμα– αφού διάβασα τις μπροσούρες του κόμματος και τα άρθρα των ηγετών των μπολσεβίκων, και του ίδιου του Λένιν. Αυτοί οι ισχυρισμοί δεν ήταν τόσο κεντρικοί στην κρίση του 1917. Το μήνυμα των μπολσεβίκων επικεντρωνόταν στα βασικά: αν θέλετε να ξεπεράσετε την κρίση, αν θέλετε να υπερασπιστείτε την επανάσταση, τότε ανατρέψτε την κυβέρνηση της ελίτ, χτυπήστε την αντεπανάσταση στην αρχή της, και δώστε όλο το βλαστ στους εργάτες και τους αγρότες, δηλαδή στα σοβιέτ.

Κοιτάζοντας μπροστά: «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ» στην εποχή του Λένιν

Έχουμε δει τρεις διαφορετικές πλευρές του συνθήματος, με την καθεμιά να συμβολίζεται από μία από αυτές τις τρεις λέξεις: τις ρίζες του στο σχέδιο των παλιών μπολσεβίκων («εξουσία» ή βλαστ), την προσαρμογή στη συγκεκριμένη πολιτική κατάσταση του 1917 («όλη»), και τη μόνη κατάλληλη πολιτική μορφή της δικτατορίας του προλεταριάτου («στα σοβιέτ»). Έχω υποστηρίξει ότι το 1917 η δουλειά του συνθήματος γινόταν κατά κύριο λόγο με τις δύο πρώτες πλευρές.

Θα καταλήξω με μια σύντομη και θεωρητική ματιά στα γεγονότα μετά τον Οκτώβρη του 1917. Οι ελπίδες του Λένιν για τα σοβιέτ ως ιδιαίτερα δημοκρατικό θεσμό ήταν πραγματικές και τις συμμερίζονταν πολλοί από τους μπολσεβίκους. Αλλά ως το τέλος του εμφυλίου, όλοι αυτοί οι ηγέτες καταλάβαιναν πως τα πραγματικά σοβιέτ δεν ανταποκρίθηκαν σε αυτές τις ελπίδες. Μια πρόταση του μενσεβίκου ηγέτη Μαρτόφ το 1919 δίνει μια καλή εικόνα αυτής της εξέλιξης. Υπέδειξε τη μετάβαση από τη φόρμουλα «η εξουσία των σοβιέτ» (βλαστ σοβετόφ) στη φόρμουλα «σοβιετική εξουσία» (σοβέτσκαγια βλαστ). Η πρώτη εκδοχή, δήλωσε, σήμαινε ότι τα πραγματικά, δημοκρατικά σοβιέτ είναι κυρίαρχα. Η δεύτερη εκδοχή σήμαινε ένα βλαστ που ήταν βασισμένο στο Κόμμα των Μπολσεβίκων, με μια ιστορική μόνο ή συναισθηματική σύνδεση με τα αρχικά, ανεξάρτητα σοβιέτ.

Παρότι ανοιχτά αναγνώριζαν αυτή την αποτυχία, οι μπολσεβίκοι απέδιδαν την ευθύνη στην κρισιμότητα του εμφυλίου πολέμου. Μια πλευρά των ιδεών του Λένιν, ωστόσο, έγινε πραγματικότητα: το νέο κράτος όντως αντλούσε το προσωπικό του πολύ περισσότερο από το ναρόντ, τους εργάτες και τους αγρότες.

Παρόλο που οι μεγάλες προσδοκίες του Λένιν δεν επαληθεύτηκαν, μπορούμε ακόμα να πούμε πως το σύνθημα «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ» είναι κλειδί για τη Ρωσική Επανάσταση –και ότι το σύνθημα μεταφράστηκε σε πραγματικότητα. Όπως είδαμε από τις παρατηρήσεις της Rheta Childe Dorr, η εξουσία των σοβιέτ που καθιερώθηκε στις μέρες του Φλεβάρη, με όλες τις δυνατότητες και τις αδυναμίες, ήταν μια πραγματικότητα όλο το 1917. Αυτή η εξουσία των σοβιέτ απέκρουσε τις προσπάθειες της προσωρινής κυβέρνησης να την αποδυναμώσουν ή να την περιορίσουν, και συνέχισε με επιτυχία να αποκρούει στη συνέχεια τις προσπάθειες να την εξαλείψουν. Παρόλο που ήταν ιδιαίτερα δημοκρατική με πολλούς τρόπους, η εξουσία των σοβιέτ συνέχισε να είναι μια έκφραση του ρωσικού ναρόντ, δημιουργώντας μια νέα κοινωνία όπου το ναρόντ έδινε τον τόνο –για το καλύτερο ή για το χειρότερο.

*Ο Λαρς Τ. Λιχ είναι ακαδημαϊκός που σήμερα ζει και εργάζεται στο Μόντρεαλ του Καναδά. Μελετά και γράφει συστηματικά για τη ρωσική επανάσταση και την ιστορία του Μπολσεβίκικου κόμματος. Είναι ο συγγραφέας -μεταξύ άλλων- του βιβλίου «Bread and Authority in Russia, 1914-1921» (1990) αλλά και της εντυπωσιακής μελέτης «Lenin rediscovered: What is to be done? in context» (2006).