Σαράντα χρόνια μετά το Νοέμβρη του ’73 - Η ιστορία γράφεται με εξεγέρσεις

Η μεγάλη περίοδος της Μεταπολίτευσης, με τους παρατεταμένους εργατικούς και νεολαιίστικους αγώνες, με τις καθοριστικές εργατικές και κοινωνικές κατακτήσεις, με την αναγέννηση της Αριστεράς και την αντιστροφή της ήττας μας στον εμφύλιο, έχει τις ρίζες της στη συγκλονιστική παρέμβαση των νέων και των εργαζομένων στις μέρες της εξέγερσης του Πολυτεχνείου.

Μάης ’68

Ο Νοέμβρης δεν ήταν ένα απομονωμένο γεγονός και δεν μπορεί να γίνει κατανοητός παρά μόνο μέσα στο διεθνές πλαίσιο των μεγάλων αγώνων της εποχής του 1960-1970.

Το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είχε οδηγήσει, αφενός, στον «ψυχρό πόλεμο» μεταξύ Ανατολής και Δύσης, αλλά, αφετέρου, στη γραμμή της «ειρηνικής συνύπαρξης» που με σαφήνεια εξέπεμπε το «διεθνές κέντρο» της Μόσχας προς τα ΚΚ και την Αριστερά σε όλο τον πλανήτη.

Το ΚΚ Ιταλίας είχε οδηγήσει το μεγάλο κίνημα των παρτιζάνων στην κυβέρνηση της Εθνικής Ενότητας και τελικά στην ήττα το 1948. Ακριβώς το ίδιο είχε συμβεί στη Γαλλία με το ΚΚΓ και το κίνημα των μακί. Η προοπτική που απέμενε ήταν ο περιορισμένος δρόμος των μεταρρυθμίσεων, με προτεραιότητα και απόλυτο σεβασμό στον κοινοβουλευτισμό.

Οι μεγάλες δυνάμεις του εργατικού κινήματος στην Ευρώπη, αλλά και τα νεοεμφανιζόμενα μεγάλα αντιιμπεριαλιστικά εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα στον Τρίτο Κόσμο, όφειλαν, τάχα, να σεβαστούν τα όρια των συμφωνιών μεταξύ των νικητών του μεγάλου πολέμου.

Αυτή η «γεροντική ασθένεια» της κομμουνιστικής Αριστεράς τέθηκε σε μαζική αμφισβήτηση από το μεγάλο διεθνές κύμα αγώνων της δεκαετίας του ’60: από τους αγώνες στη Λ. Αμερική και τον Τσε, από τις αντιαποικιοκρατικές επαναστάσεις στην Αφρική, από το Βιετνάμ, από το αντιρατσιστικό και αντιπολεμικό κίνημα στις ίδιες τις ΗΠΑ, από τον γαλλικό Μάη του ’68 και το ιταλικό «καυτό φθινόπωρο» του ’69, από την Άνοιξη της Πράγας…

Αυτό το κύμα ξεσηκωμού, γενικευμένης ελπίδας και ανακατατάξεων ακόμα και μέσα στην Αριστερά, επηρέασε βαθιά το κίνημα αντίστασης στην Ελλάδα. Στις ειδικές, βέβαια, συνθήκες της δικτατορίας.

Κρίση της Χούντας

Η δικτατορία του 1967 εγκατέστησε ένα καθεστώς που έμοιαζε σταθερό, αλλά δεν ήταν ευέλικτο, με μοναδικό στήριγμα την καταστολή, χωρίς δυνατότητες οργάνωσης «συναινέσεων» και σε αντίφαση με τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό μεγάλου μέρους της κυρίαρχης τάξης. Σε απάντηση του προβλήματος αυτού, οι καπιταλιστές, οι διεθνείς σύμμαχοί τους και τελικά η Χούντα, συμφώνησαν τη διαδικασία «φιλελευθεροποίησης». Μια διαδικασία ομαλής και ελεγχόμενης από τα πάνω μετάβασης στον αστικό κοινοβουλευτισμό, σε συνδυασμό με τις εγγυήσεις προστασίας των χουντικών, σαν αυτές που είδαμε αργότερα να ξεδιπλώνονται στη Χιλή ή στην Τουρκία.

Το μοναδικό πρόβλημα σε αυτή την προοπτική ήταν το κίνημα αντίστασης. Το κίνημα  που, στα χρόνια της απομόνωσης, κράτησαν ζωντανό με αναντικατάστατες ηρωικές προσπάθειες, κυρίως, οι δυνάμεις της Αριστεράς. Από το 1971-1972 έγινε καθαρό ότι το κίνημα αυτό μπορούσε να πάρει μαζικές διαστάσεις: στους εργατικούς χώρους άρχιζε να σπάει η εργοδοτική-ασφαλίτικη τρομοκρατία και μέσα στα πανεπιστήμια ξεκινούσε το νέο αντιδικτατορικό φοιτητικό κίνημα. Για χιλιάδες νέους αγωνιστές τα μηνύματα ελπίδας, που έρχονταν από το παγκόσμιο κίνημα, μεταφράζονταν στην εκτίμηση ότι μπορούμε να ανατρέψουμε τη δικτατορία με τη μαζική αντίσταση από τα κάτω.

Κρίση της Αριστεράς

Αυτή την εκτίμηση δεν μοιράζονταν, σε μεγάλο βαθμό, τα «επιτελεία» της Αριστεράς. Είχε προηγηθεί η διάσπαση του ΚΚΕ το 1968, προαναγγέλλοντας τη διεθνή ρήξη μεταξύ Ευρωκομουνιστικών και «ορθόδοξων» φιλοσοβιετικών τμημάτων.

Στις αρχές του 1973, η ηγεσία του ΚΚΕεσ. –ενός κόμματος βαθιά ριζωμένου στην αντίσταση– φλερτάριζε ανοιχτά με τις ιδέες της συμμετοχής στις διαδικασίες της «φιλελευθεροποίησης» της δικτατορίας. Με πιο καλυμμένο τρόπο, ανάλογους  προσανατολισμούς συμμεριζόταν και η ηγεσία του ΚΚΕ. Και τα δύο τμήματα της παραδοσιακής κομμουνιστικής Αριστεράς, καθορίζονταν από την έλλειψη εμπιστοσύνης στο κίνημα από τα κάτω, στην προοπτική ανατροπής της δικτατορίας.

Γι’ αυτό, τελικά, και τα δύο τμήματα κράτησαν μια αμφιλεγόμενη στάση, γεμάτη ταλαντεύσεις και αμφιβολίες, πριν, κατά τη διάρκεια και αμέσως μετά την εξέγερση του Νοέμβρη.

Το Πολυτεχνείο

Η αλματώδης ανάπτυξη του μαζικού αντιδικτατορικού κινήματος το 1972-1973 είναι από τα κορυφαία παραδείγματα του πώς αντιμετωπίζεται μια βαθιά κρίση και ένα πολιτικό αδιέξοδο. Το Πολυτεχνείο υπήρξε η κορύφωση αυτής της διαδικασίας: με τη γεμάτη αυταπάρνηση συμμετοχή της νεολαίας στην πρώτη γραμμή, με τη μαζική συμμετοχή των εργαζομένων που έδωσε στο Νοέμβρη χαρακτηριστικά λαϊκής εξέγερσης, με την πανελλαδική διάσταση με τις καταλήψεις στη Θεσσαλονίκη, στην Πάτρα, στα Γιάννενα…

Με τον τρόπο αυτό, ο κόσμος από τα κάτω επιχείρησε να κόψει το Γόρδιο Δεσμό τής, τάχα, άλυτης κρίσης, να σπάσει το όρια του «ρεαλισμού» ενός συμβιβασμού με τη Χούντα. Στρατιωτικά, το κίνημα ηττήθηκε στις μέρες του Νοέμβρη. Όμως, πολιτικά νίκησε.

Οδήγησε τη Χούντα στην απόλυτη απομόνωση και στην απειλή μιας νέας εξέγερσης. Οι διασπασμένοι –πλέον– στρατοκράτες αναζήτησαν τη διέξοδο στην εθνικιστική και φιλοπόλεμη φυγή προς το άγνωστο: καθοδήγησαν το πραξικόπημα στην Κύπρο και μπροστά στην ανάγκη –μετά την τούρκικη εισβολή– για γενική επιστράτευση στην Ελλάδα κατέρρευσαν, όταν διαπίστωσαν ότι ήταν αδύνατο πολιτικά να μοιράσουν όπλα στη νεολαία και στους οργισμένους εργάτες που είχαν ζήσει τη φωτιά του Νοέμβρη.

Παρόλο που οι καπιταλιστές αποδέχθηκαν το κόστος των παραχωρήσεων προς τον κόσμο ως αντίτιμο της σωτηρίας του συστήματος, η έκβαση της Μεταπολίτευσης δεν ήταν δεδομένη. Οι εργατικοί αγώνες της εποχής πήραν μεγάλες διαστάσεις, περνώντας από εργοστάσιο σε εργοστάσιο, από κλάδο σε κλάδο, σαν ιός σε συνθήκες πανδημίας.

Το αποτέλεσμα κρίθηκε στο πεδίο της πολιτικής. Ο συντηρητισμός της ηγεσίας της κομμουνιστικής Αριστεράς υπήρξε καθοριστικός.

Το ΚΚΕεσ., με τη γραμμή της Εθνικής Αντιδικτατορικής Δημοκρατικής Ενότητας (ΕΑΔΕ), αντιμετώπισε το κύμα των εργατικών αγώνων ως παράγοντα ίσως και επικίνδυνο για την… εμπέδωση της δημοκρατίας. Η ηγεσία του Λ. Κύρκου, με τη γραμμή της ΕΑΔΕ, οδήγησε ένα κόμμα, με μεγάλο κύρος από τις θυσίες της αντιδικτατορικής πάλης, να χάσει αμαχητί την κούρσα της εκρηκτικής ανόδου του λαϊκού ριζοσπαστισμού στα χρόνια της Μεταπολίτευσης.

Το ΚΚΕ φρόντισε απλώς να μην κάνει τόσο κραυγαλέα το ίδιο λάθος: Έφτασε να βάλει θέμα σύγκρουσης με τη ΝΔ του Καραμανλή μόνο όταν το ΠΑΣΟΚ προεξοφλούσε εκλογικά την ανατροπή του…

Αυτή η γραμμή της κομουνιστικής Αριστεράς άφηνε ανοιχτό το πεδίο της μαζικής συγκρότησης του ΠΑΣΟΚ, σε έναν νέο «παίκτη» που ξεκινούσε από πολύ πιο χαμηλά, τόσο από το ΚΚΕ όσο και από το ΚΚΕεσ. Το ΠΑΣΟΚ ξεπέρασε αρχικά και στη συνέχεια περιθωριοποίησε την κομουνιστική Αριστερά, γιατί ο Α. Παπανδρέου κατανόησε καλύτερα το ριζοσπαστικό χαρακτήρα της Μεταπολίτευσης και –τουλάχιστον στα λόγια– έδειξε ότι τον αποδέχεται, συγκροτώντας το ΠΑΣΟΚ στην αρχική περίοδό του ως «αριστερά της Αριστεράς» (αποδοχή των εργοστασιακών σωματείων, «αυτοοργάνωση» στις Τ.Ο., αντιγραφειοκρατική κριτική στα ανατολικά καθεστώτα με αναφορές στην αυτοδιαχείριση, αντιδεξιά ρητορική κ.ο.κ). Όμως η κυριαρχία του ΠΑΣΟΚ στην πολιτικοποίηση της Μεταπολίτευσης σήμαινε την κυριαρχία του «εκλογικού δρόμου» και την εμπέδωση της σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής κυρίως μετά το 1981…

Ένα από τα «παιδιά» του Πολυτεχνείου, όπως και του παγκόσμιου Μάη του 1968, υπήρξε η Επαναστατική Αριστερά. Ο «χώρος» των οργανώσεων, των ομάδων, των αγωνιστών, που έπιαναν ξανά, μετά από δεκαετίες, το σπασμένο νήμα της πολιτικής με στόχο την Επανάσταση και το Σοσιαλισμό, είτε στις συνθήκες της δικτατορίας είτε στις συνθήκες της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας που ακολούθησε.

Ζωντανός

Ο χώρος αυτός –είτε λόγω περιορισμένου μεγέθους, είτε λόγω πολιτικής ανωριμότητας που, φυσιολογικά, κουβάλαγε σε διάφορες εκδοχές του– δεν κατόρθωσε να δώσει πειστική εναλλακτική λύση στην κρίση του ρεφορμισμού.

Όμως, 40 χρόνια μετά, όχι απλώς παραμένει ζωντανός στη σκηνή, αλλά με την πείρα που συσσώρευσε μέσα από τις μεγάλες κοινωνικές μάχες στις οποίες έδωσε αδιάλειπτα το «παρών», είναι μια δύναμη που μπορεί –και πιο αποτελεσματικά αυτή τη φορά– να παίξει ξανά το ρόλο που έπαιξε στις μέρες του Νοέμβρη.

Στα χρόνια που ακολούθησαν την εξέγερση του Πολυτεχνείου, σοβαρές δυνάμεις των κομμάτων της ρεφορμιστικής Αριστεράς στην Ελλάδα έσπασαν συχνά τους συμβιβασμούς και μετακινήθηκαν στην κατεύθυνση της ριζοσπαστικής-αντικαπιταλιστικής Αριστεράς. Αυτό συνέβη π.χ. στη νεολαία του ΚΚΕεσ, αλλά και στην ΚΝΕ. Επίσης, μετά την κατάρρευση του 1989 στη Ρωσία, η κομμουνιστική Αριστερά στην Ελλάδα κράτησε τις δυνάμεις της περισσότερο, ίσως, από κάθε άλλη χώρα στην Ευρώπη.

Αυτά οφείλονται στην ταξική πάλη, αλλά και στο ότι το «ιδρυτικό» γεγονός της σύγχρονης μαζικής Αριστεράς στην Ελλάδα δεν είναι μια εκλογική ή μια απλώς πολιτική νίκη, αλλά μια μαζική εξέγερση. Ο Νοέμβρης του 1973…