ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Μιλώ για την κρίση με το παιδί. Εμπιστευτική επιστολή σε μεγάλους που σκέφτονται

1. Τα ερωτήματα

Τι λέμε στα παιδιά μας όταν γύρω μας ο κόσμος καταρρέει; Πως συζητάμε μαζί τους; Με ποιο απλό και κατανοητό τρόπο τους τα εξηγούμε; Πότε θα μιλήσει ο μεγάλος στο παιδί για την κρίση; Ποιος είναι ο σκοπός αυτής της συνομιλίας; Τι θα του πει; Και, το σπουδαιότερο, πώς θα του μιλήσει;  

Στο εν λόγω βιβλίο, το οποίο παρ’ ότι εκδόθηκε το 2013 εξακολουθεί να διατηρεί την επικαιρότητά του, ο ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Νίκος Σιδέρης (Ν.Σ.), επιχειρεί να προσεγγίσει αυτά τα ερωτήματα τόσο από την οικονομική όσο και από την ψυχολογική τους διάσταση, προσπαθώντας να δώσει απλές απαντήσεις και να υποδείξει τρόπους άμεσους και εφαρμόσιμους στην πράξη.

Σκοπός του βιβλίου είναι να βοηθήσει τόσο τους γονείς όσο και τους εκπαιδευτικούς και γενικά τους μεγάλους να μιλήσουμε με το παιδί κατά τρόπο που να προστατεύει τον ψυχικό του κόσμο από τα πλήγματα και τις απειλές και να μετουσιώσει τη δοκιμασία σε πολύτιμα μαθήματα ζωής. Και για να το κάνουν αυτό ο μεγάλοι είναι αναγκαίο να κατανοήσουν πρώτα οι ίδιοι τους μηχανισμούς, τις αιτίες και τις διαδικασίες της κρίσης. Γι’ αυτό, είναι ένα βιβλίο που απευθύνεται στους μεγάλους.

Η κρίση είναι για όλους μια μεγάλη δοκιμασία. Υλική και ψυχική. Οι αλλαγές που βιώνει η χώρα σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, είναι μια πρωτόγνωρη κατάσταση, η οποία έχει να εμφανιστεί από την εποχή του Μεσοπολέμου.

2. Πως αισθάνονται τα παιδιά

Το παιδί, το οποίο παρακολουθεί το θυμό, τους φόβους και τις ανησυχίες των γονέων του, σχετικά με τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η οικογένεια, όπως ο περιορισμός των εισοδημάτων ή η απώλεια της εργασίας κλπ., διαισθάνεται ότι κάτι άσχημο συμβαίνει. Διότι, αντιλαμβάνεται την αδυναμία του γονέα να προσφέρει τα ίδια υλικά αγαθά που του πρόσφερε και πριν, ακούει να αυξάνονται τα «όχι» στα «θέλω του», βλέπει να μειώνονται ή ακόμα και να διακόπτονται διάφορες συνήθειες που ήταν μέρος της ζωής του (π.χ. τα πολλά παιχνίδια), ενώ στον έφηβο ή στον φοιτητή περιορίζονται ή διακόπτονται άλλες συνήθειες, όπως ο κινηματογράφος, η διασκέδαση κλπ.

Όσον   αφορά τα μεγαλύτερα σε ηλικία παιδιά, δηλαδή τους έφηβους ή τους φοιτητές/-τριες, παρ’ ότι εκεί τα πράγματα είναι σχετικά πιο εύκολα, εντούτοις και σε αυτή την περίπτωση είναι αναγκαία η τακτική συζήτηση μαζί τους, λόγω του θυμού και της τάσης αντίδρασης και αμφισβήτησης που εκδηλώνουν, εξαιτίας της ηλικίας. Για παράδειγμα, ένας έφηβος/-η ή φοιτητής/-τρια, εάν βρίσκεται σε μία παρέα και διαπιστώσει ότι είναι ο πιο αδύναμος οικονομικά, σε σχέση με τους υπόλοιπους της παρέας του, τότε μπορεί να αρχίσει να εκδηλώνει θυμό ή τάσεις εκνευρισμού και επιθετικής συμπεριφοράς τόσο στους φίλους όσο και προς την οικογένεια ή συμπλέγματα κατωτερότητας ή τάσεις απομόνωσης και μελαγχολίας.

Κατά συνέπεια, τα οικογενειακά προβλήματα, αλλά και η περιρρέουσα ατμόσφαιρα, εξαιτίας της κρίσης, γεννούν μέσα στα παιδιά φόβους, αβεβαιότητα και ανασφάλεια.

Σε αυτές τις περιπτώσεις, ποια θα είναι η στάση του γονιού; Τι περιμένει το παιδί από τους μεγάλους;        

Μέσα στην καταιγίδα της οικονομικής κρίσης, το παιδί περιμένει από τους μεγάλους να του παράσχουν, όπως επισημαίνει ο Ν. Σιδέρης, ασπίδα και χάρτη. Προστασία και προσανατολισμό. Ομπρέλα και λόγια. Τουτέστιν, να σταθούν οι μεγάλοι δίπλα στο παιδί, να μεριμνήσουν έμπρακτα γι’ αυτό και το κυριότερο, να το ακούσουν, ώστε κατόπιν να μπορέσουν να μιλήσουν μαζί του. Διότι, αν υστερήσουμε εμείς οι μεγάλοι ως προς την υποχρέωσή μας να καλύψουμε τα παιδιά μας έτσι όπως περιμένουν και χρειάζονται, παραμονεύει ένας κίνδυνος, ο οποίος πρέπει πάση θυσία να αποτραπεί. Είναι ο κίνδυνος να δούμε την κρίση να παράγει, σε βάθος χρόνου, πέρα από τις υλικές και ψυχικές ζημίες, και μια σειρά από χαμένες γενιές παιδιών.

3. Η συναισθηματική στήριξη των μεγάλων

Υπάρχουν εύκολες λύσεις; Όχι.

Καταρχήν για να βοηθήσουν οι μεγάλοι τα παιδιά και τους νέους είναι αναγκαίο να ζητήσουμε πρώτα εμείς βοήθεια. Να βρούμε τα δικά μας υποστηρικτικά δίκτυα.

Ποια είναι κάποια μικρά βήματα, που μπορούμε να κάνουμε;

Να διευρύνουμε τις ανθρώπινες κοινωνικές μας σχέσεις, ώστε να έχουμε στήριξη από ένα ευρύ φάσμα ανθρώπων (φίλους, συγγενείς, γείτονες, συναδέλφους/-ισσες κλπ)· να συμμετέχουμε στις κοινωνικές διαδικασίες (π.χ. του σωματείου μας ή στη γειτονιά μας ή οπουδήποτε επιλέξουμε)· να εκφράζουμε ανοιχτά τις ανησυχίες μας, να ζητάμε βοήθεια και να κατανοήσουμε ότι αυτό που βιώνουμε δεν είναι προσωπική αποτυχία ή ήττα, αλλά κοινωνικό πρόβλημα που το βιώνουν και άλλοι συνάνθρωποί μας· να στραφούμε και σε άλλου είδους αξίες, αναθεωρώντας τη στάση μας για την ζωή, όπως είναι η εθελοντική συμμετοχή σε διάφορα κοινωνικά δίκτυα αλληλεγγύης ή να συμμετέχουμε σε υποστηρικτικά δίκτυα, όπως είναι ομάδες ψυχολογικής στήριξης· να συζητάμε τι μας προβληματίζει, να μιλάμε και να το μοιραζόμαστε με τους συνανθρώπους μας. Διότι, όπως επισημαίνει ο Σιδέρης, «…στην κρίση, όπως και σε κάθε σημαντική κατάσταση, μιλώ σημαίνει σώζω την ψυχή μου, ξεθολώνω το μυαλό μου, δουλεύω τα συναισθήματά μου και, ίσως πάνω από όλα: Γίνομαι πιο ανθρώπινος… και συμβάλλω στο να αναβαθμιστεί η ανθρώπινη σχέση με το παιδί, με τους δικούς μου και με κάθε άνθρωπο» (σελ. 162).

Έτσι, οι άνθρωποι δεν θα νιώθουν μόνοι και αβοήθητοι και θα μπορέσουν να απορροφήσουν τους κραδασμούς που προκαλεί το εργασιακό άγχος και η ανασφάλεια.

Υπάρχουν, επίσης, και ορισμένα πιο απλά βήματα σε ατομικό επίπεδο, τα οποία μπορεί να μας βοηθήσουν. Τέτοια είναι μια βόλτα ή η συγκέντρωση σε σπίτια φίλων για να διασκεδάσουμε, να επικοινωνήσουμε, να μοιραστούμε τα συναισθήματά μας. Επίσης, να ακούσουμε μουσική ή να διαβάσουμε ένα βιβλίο και μετά να το συζητήσουμε και με άλλους, δημιουργώντας μια Λέσχη Βιβλίου.

Με λίγα λόγια χρειάζεται να σχεδιάσουμε λίγο τον χρόνο μας, υλοποιώντας πράγματα που πάντα θέλαμε να κάνουμε και πάντα τα αναβάλλουμε, και να διαλέξουμε μικρές απολαύσεις που τις είχαμε παραμελήσει, βάζοντας χρώμα στην ζωή μας και γιατί όχι και γέλιο ή χιούμορ ή και λίγη διακωμώδηση σοβαρών πραγμάτων.

Όλα αυτά είναι αναγκαία επειδή όσοι/-ες δεν έχουν συναισθηματική κοινωνική υποστήριξη είναι πιο ευάλωτοι στο να κλειστούν στον εαυτό τους, να θωρακιστούν σε αυτόν και να εμφανιστούν φαινόμενα κατάθλιψης.

Η αλληλοβοήθεια σε περιόδους, όπως η σημερινή, οι μικρές απολαύσεις και η διαμόρφωση μιας Ψυχολογίας της Αντίστασης είναι πολύτιμη για να επιβιώσει η κοινωνία και να μην παραιτηθούμε. Διότι, εάν δεν υπάρχει ένα κοινωνικό όραμα χειραφέτησης, το πιο πιθανό είναι η ήττα, με συνέπεια να ενταθεί ακόμη περαιτέρω η θλίψη, η απώλεια και ο θρήνος σε σχέση με αυτά που χάσαμε. Σε τελική ανάλυση, μόνο η κινητοποίηση, η δημιουργικότητα και «η προσπάθεια του ατόμου να χτίσει μια διαφορετική εμπειρία σε σχέση με το αγαπημένο μα και απολεσθέν αντικείμενο και με το χαμένο κομμάτι του εαυτού του» είναι οι κινητήριες δυνάμεις, οι οποίες λειτουργούν ρυθμιστικά και επανορθωτικά.

4. Τι λέμε με τα παιδιά

Είναι εύκολο να βρεθούν τα λόγια και οι τρόποι για να μεταφερθούν όλα όσα βιώνουν οι μεγάλοι στο παιδί; Όχι.

Το μόνο σίγουρο και αυτό που επισημαίνει ο Ν. Σιδέρης είναι ότι πρέπει, πρωτίστως,  να ειπωθούν αλήθειες στα παιδιά και γενικά στους νέους και τις νέες.

Η επικοινωνία, μέσω της συζήτησης και η εξήγηση ότι τα προβλήματα μπορεί να είναι δύσκολα, αλλά είναι προσωρινά είναι ένας από τους τρόπους εξήγησης, επειδή καλλιεργείται η ελπίδα ότι τα πράγματα μπορούν να φτιάξουν.

Επιπλέον, το να ειπωθούν αλήθειες, βοηθά στο να προετοιμαστούν και να κατανοήσουν τα παιδιά και οι νέοι/-ες ότι ο κόσμος είναι σκληρός, άνισος και άδικος, ώστε να αποκτήσουν αίσθηση της πραγματικότητας (Ν.Σ., σελ. 127) και να αντιληφθούν ότι η δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου, όπου δεν θα υπάρχει κρίση, ανεργία, φτώχεια, δυστυχία, πείνα, πόλεμοι, μιζέρια και παρακμιακά φαινόμενα, δεν είναι δεδομένα, αλλά χρειάζεται να κατακτηθούν.

Για παράδειγμα, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε στα παιδιά και στους νέους/-ες, με ιστορικά παραδείγματα ή και με δικές μας προσωπικές εμπειρίες, κάνοντας «… αναφορά σε …γνωστές του ήδη ιστορίες από το σινεμά-το βίντεο, τα κινούμενα σχέδια, τα περιοδικά και τα βιβλία που του έκαναν εντύπωση και του μίλησαν…» (Ν.Σ., σελ. 148). Με λίγα λόγια η μαγεία της αφήγησης και της εικόνας, μπορούν να ενεργοποιήσουν τη φαντασία και να συγκινήσουν την ψυχή του παιδιού (Ν.Σ., σελ. 149). Επιπρόσθετα, θα μπορούσαμε να μιλήσουμε στα παιδιά και να τους εξηγήσουμε ότι για την κρίση και τα εργασιακά μας προβλήματα φταίνε οι πλούσιοι και όχι εμείς, επειδή τα παιδιά σκέφτονται με όρους «καλού-κακού», δίνοντας τους ελπίδα και ιστορικά παραδείγματα αγώνων επειδή στα παιδιά αρέσει η αφήγηση (Ν.Σ., σελ. 148-149).

Επίσης, θα μπορούσαμε να τους δείξουμε ότι εκτός από τις πολλές δυσκολίες που επιφέρει η οικονομική κρίση υπάρχουν και θετικές πλευρές, όπως  η ολιγάρκεια ενάντια στον υπέρμετρο καταναλωτισμό, η υποτίμηση της σπουδαιότητας των υλικών αναγκών, η αποταμίευση, η αλληλοβοήθεια και η αλληλεγγύη. Έτσι, με αυτό τον τρόπο, θα τους μεταδώσουμε αξίες και αρχές που είχαμε ξεχάσει μέσα στην προηγούμενη περίοδο ψευδούς ευμάρειας.

Όλα αυτά και άλλα ακόμη που από κοινού θα ανακαλύψουμε και θα εφεύρουμε, σε συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς, είναι κάποιες ελάχιστες προϋποθέσεις προκειμένου να διαβούμε αυτή την δύσκολη περίοδο που διανύουμε. Και σε αυτή την περίοδο δεν υπάρχει άλλη λύση από τα να πάρουμε τη ζωή μας στα χέρια μας, συμμετέχοντας συνειδητά για να χτίσουμε μια διαφορετική εμπειρία σε σχέση με αυτή που έχουμε απολέσει.

Τέλος, να πούμε ότι το βιβλίο του Νίκου Σιδέρη, είναι ένα βιβλίο του οποίου η αξία έχει βάθος χρόνου. Και έχει βάθος χρόνου επειδή, κατά πως φαίνεται, η κρίση δεν θα ξεπεραστεί εύκολα και γρήγορα. Διότι, όπως δείχνουν έρευνες του ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, η αποκλιμάκωση της ανεργίας σε ποσοστά αντίστοιχα με αυτά του 2008 θα χρειαστεί περίπου 20 χρόνια.

Υπό αυτή την έννοια το βιβλίο του Ν. Σιδέρη εξακολουθεί να διατηρεί αμείωτη την επικαιρότητά του και γι’ αυτό αξίζει να αξιοποιείται συνεχώς, επειδή οδηγεί σε βάθος την σκέψη και τους προβληματισμούς μας και διευρύνει τους πνευματικούς μας ορίζοντες.