Ο ρόλος και η σημασία των σοβιέτ: το παράδειγμα του Σοβιέτ της Πετρούπολης

Σοβιέτ (ρώσικα COBET): Συμβούλιο. Χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ειδική μορφή οργάνωσης των εργατών, των στρατιωτών και των αγροτών στη Ρωσία κατά τον 20ό αιώνα. Συνδέεται στενά με τις σοσιαλιστικές αξίες, μιας κι αποτέλεσε την κρατική δομή της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Σημείο αναφοράς για το επαναστατικό – κομμουνιστικό κίνημα σ' όλο τον κόσμο, μέχρι και τις μέρες μας.

Με αφορμή τα 100 χρόνια από την Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, εξετάζουμε τη σημασία και τη δομή που είχαν αυτά τα συμβούλια, τα σοβιέτ. Ρίχνουμε μια ματιά στην ίδρυσή τους το 1905, στην επανίδρυσή τους το 1917 και στη μετεξέλιξή τους, από όργανα των εργατών για τον συντονισμό των απεργιών τους, στη ραχοκοκαλιά του νέου εργατικού κράτους που δημιουργήθηκε τα πρώτα χρόνια μετά το '17.

Εξετάζουμε τις πρώτες αντιδράσεις των βασικών ρευμάτων της επαναστατικής σο­σιαλδημοκρατίας, δηλαδή των μπολσεβίκων και των μενσεβίκων. Παρότι ξεκινούσαν από διαφορετικές σκοπιές δεν μπόρεσαν να διακρίνουν τον ρόλο που τελικά θα έπαιζαν τα σοβιέτ. Ήταν ελάχιστα άτομα εκείνοι που πρόβαλαν από την αρχή ότι τα σοβιέτ μπο­ρούν να πάρουν την εξουσία στα χέρια τους.

Προβληματιζόμαστε πάνω στην αντιστοιχία που θα μπορούσε να υπάρξει σήμερα με τα σοβιέτ και βλέπουμε την ιδιαίτερη δυναμική τους να αντιπροσωπεύουν σε οικονομικό και τοπικό επίπεδο τους καταπιεσμένους εργάτες, που ζητούσαν 8ωρο, τους εμπόλεμους στρατιώτες, που ζητούσαν ειρήνη, και τους φτωχούς αγρότες, που ζητούσαν γη.

Τα σοβιέτ, που αποτέλεσαν τη δομή της εργατικής δημοκρατίας ή της «δικτατορίας του προλεταριάτου» (δηλαδή των εργαζομένων έναντι του κεφαλαίου και των καταπιεστών), είναι το θέμα του παρόντος κειμένου.

1. Η επανάσταση του 1905

Το ξέσπασμα της επανάστασης

Κυριακή 9 Ιανουαρίου 1905 έξω από τα Χειμερινά Ανάκτορα της Αγίας Πετρούπολης. Ένα μεγάλο πλήθος με επικεφαλής τον ορθόδοξο ιερέα Γκαπόν, ήθελε να παραδώσει μια σειρά αιτημάτων για μια δημοκρατική Ρωσία. Παρότι ο τσαρικός θεσμός δεν αμ­φισβητούνταν μέχρι τότε, κι ενώ στην πορεία υπήρχαν ακόμα κι εικόνες με τον τσάρο Νικόλαο Β΄, δόθηκε εντολή για σκληρή καταστολή του κινήματος. Ο απολογισμός ήταν εκατοντάδες νεκροί και η έναρξη ενός ισχυρού επαναστατικού κινήματος, που κορυφώθηκε το Δεκέμβρη του 1905.

Το εργατικό κίνημα από τις αρχές του έτους προχώρησε σε απεργίες. Για την καλύ­τερη οργάνωση των απεργιών, οι εργάτες εξέλεγαν επιτόπου μια εργοστασιακή – απεργιακή επιτροπή. Μέχρι τότε το ρώσικο συνδικαλιστικό κίνημα ή/και η πολιτική του εκπροσώπηση από εργατικά κόμματα ήταν είτε παράνομη, είτε αδύναμη.

Οι απεργιακές επιτροπές άρχισαν να συνδέονται μεταξύ τους, όσο έμπαιναν κι άλλα εργοστάσια στην απεργία. Όμως, τα καθήκοντά τους ήταν κυρίως ο συντονισμός κι έπαυαν να λειτουργούν, όταν σταματούσε η απεργία. Όταν αυτές οι απεργιακές επι­τροπές συνδέονταν σε επίπεδο πόλης σε μια πιο σταθερή βάση, ακόμα και μετά τη λήξη της απεργίας, τότε αποκτούσαν μια διαφορετική ουσία. Από επιτροπές που συζητούν την οργάνωση της απεργίας, γίνονται εργατικά συμβούλια, που συζητούν, πέρα από την απεργία, την πορεία της επανάστασης. Οι απεργιακές επιτροπές γίνονται αντιπροσωπευ­τικά όργανα των εργατών. Μετατρέπονται σε σοβιέτ!

Ένα πρώτο σοβιέτ εμφανίζεται στην πόλη Ιβάνοβο, στην περιοχή των υφαντουργών στα μέσα Μαΐου 1905. Η τοπική απεργία είχε κυρίως οικονομικά αιτήματα, όπως την καθιέρωση κατώτατου μισθού και την κατάργηση της νυχτερινής βάρδιας. Η συγκέντρωσή τους έξω από το δημαρχείο απαίτησε την ελεύθερη εκλογή μιας επιτροπής (με τη δέσμευση των αρχών ότι δε θα συλληφθούν οι αντιπρόσωποί τους) για τις διαπραγματεύσεις με τους εργοστασιάρχες. Στις 15 Μάη, λοιπόν, δημιουργήθηκε το Συμβούλιο των Αντιπροσώπων του Ιβάνοβο με 110 μέλη, που λειτούργησε μέχρι τα μέσα του Ιούλη, όταν τελικώς συνελήφθησαν τα μέλη του.

Η γέννηση του Σοβιέτ Πετρούπολης

Στα τέλη Σεπτέμβρη με αρχές Οκτώβρη το απεργιακό κίνημα στην Πετρούπολη, τη Μόσχα και στα άλλα βιομηχανικά κέντρα ανέβηκε κι έφτασε στο αποκορύφωμά του. Οι απεργίες μετατράπηκαν σε γενική απεργία στα μέσα Οκτώβρη, φανερώνοντας την ισχυρή δύναμη της εργατικής τάξης να νεκρώσει την οικονομία της χώρας. Αυτή η γενική απεργία οδήγησε σε μια πρώτη υποχώρηση τον τσάρο, ο οποίος υπέγραψε το μανιφέστο της 17ης Οκτώβρη, που προέβλεπε την παραχώρηση πολιτικών ελευθεριών και την αναβάθμιση της Δούμας (Βουλής) σε βασικό νομοθετικό όργανο.

Σ' αυτήν τη φάση του εργατικού κινήματος γεννήθηκαν τα σοβιέτ σε μαζικό επίπεδο. Στην Αγία Πετρούπολη, στις 10 Οκτώβρη, λίγο πριν μετεξελιχθούν οι απεργίες σε γενική απεργία, οι μενσεβίκοι πήραν την πρωτοβουλία για μια οργάνωση που θα αντιπροσώπευε τους εργάτες. Με συνθήματα υπέρ της «αυτοδιαχείρισης» κι υπέρ ενός εργατικού συνεδρίου, κάλεσαν τους εργάτες της πόλης, να κάνουν συνελεύσεις ανά εργοστάσιο και να στείλουν από έναν αντιπρόσωπο για κάθε 500 εργάτες. Στις περιπτώσεις των εργοστασίων που απασχολούσαν λιγότερους από 500 εργάτες, επιτρεπόταν να στείλουν έναν κοινό αντιπρόσωπο μαζί μ' ένα γειτονικό μικρό εργοστάσιο, πάλι με το ίδιο μέτρο: 1/500.

Στις 15 Οκτώβρη στην τρίτη συνεδρίαση του νέου οργάνου συμμετείχαν 226 άτομα από 96 εργασιακούς χώρους και πέντε συνδικάτα. Δύο μέρες αργότερα, στις 17 Οκτώβρη, το νέο σώμα ονομάστηκε Σοβιέτ των Αντιπροσώπων των Εργατών, έβγαλε την εφημερίδα Ισβέστια (Τα Νέα), η οποία τυπωνόταν από το συνδικάτο των τυπογράφων, κι εξέλεξε Εκτελεστική Επιτροπή, που αποτελούνταν από 22 μέλη: δύο για κάθε μία από τις εφτά περιοχές της πόλης (σύνολο 14 μέλη) και δύο για κάθε ένα από τα τέσσερα μεγαλύτερα συνδικάτα (σύνολο 8).

Το Σοβιέτ Πετρούπολης στο απόγειό του έφτασε στα τέλη Νοέμβρη να έχει 494 αντιπροσώπους εργάτες από εργοστάσια ή εργαστήρια και 68 από 20 συνδικάτα, σύνολο 562 μέλη, που αντιπροσώπευαν πάνω από 280.000 εργάτες. Η εκτελεστική επιτροπή μεγάλωσε σε 50 μέλη. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν μικρότερα σοβιέτ σε επίπεδο δημοτικών διαμερισμάτων.

Η συμμετοχή των κομμάτων

Προκύπτει ένα εύλογο ερώτημα. Αφού τα σοβιέτ ήταν όργανα εκπροσώπησης των εργατών, οι οποίοι εκλέγονταν ατομικά ανά εργοστάσιο ή συνδικάτο, πώς μπορούσαν να συμμετέχουν γνωστά στελέχη της Αριστεράς, που δεν ήταν εργάτες, αλλά συγγραφείς και διανοούμενοι; Αυτό το ζήτημα, δηλαδή η συμμετοχή των κομμάτων στα εκλεγμένα όργανα των εργατών, απασχόλησε τους αντιπροσώπους του Σοβιέτ από τις πρώτες συνεδριάσεις – ένα ζήτημα που με τη μία ή την άλλη μορφή το συναντάμε και σε κινήματα στον 21ο αιώνα σε διάφορες γωνιές του πλανήτη.

Μπορεί μεν η έννοια του εργατικού/επαναστατικού κόμματος να μην είχε εκφυλι­στεί στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά παρέμενε σχετικά μικρή η επιρροή τους. Υπήρχαν κάποιες ενστάσεις από μερίδα εργατών, ώστε να μην μετατραπούν οι συνεδριάσεις των σοβιέτ σ' έναν άγονο πολιτικό στίβο μεταξύ των κομμάτων και των τάσεων. Έλεγαν ότι «δε χρειαζόμαστε ρήτορες». Η χρυσή τομή σ' αυτό το θέμα βρέθηκε στην εξής λύση. Η εκλεγμένη Εκτελεστική Επιτροπή του Σοβιέτ θα καλούσε τον ίδιο αριθμό αντιπροσώπων από τα τρία βασικά επαναστατικά κόμματα: τους μενσεβίκους, τους μπολσεβίκους και τους σοσιαλεπαναστάτες (εσέρους). Τα 50 μέλη, λοιπόν, της Εκτελεστικής Επιτροπής χωρίζονταν σε 41 εκλεγμένους εργάτες (28 από περιοχές και 13 από συνδικάτα) και σε 9 αντιπροσώπους των τριών κομμάτων με συμβουλευτική ψήφο, αλλά κατά τ' άλλα πλήρη συμμετοχή.

Όταν στις 26 Νοέμβρη το καθεστώς συνέλαβε τον πρόεδρο του Σοβιέτ Πετρούπολης, τον ανεξάρτητο δικηγόρο Κρουστάλεβ – Νοσάρ, αντικαταστάθηκε από ένα τριμελές προεδρείο, με τον Τρότσκι επί της ουσίας επικεφαλής, αφού όλο το προηγούμενο διάστημα ήταν ένας απ' τους αντιπροσώπους των μενσεβίκων (παρότι κινούνταν σε διαφορετική πολιτική γραμμή απ' αυτούς) κι ήταν αυτός που έγραφε τα βασικά κείμενα στην Ισβέστια, τις ανακοινώσεις του Σοβιέτ και άλλα.

Πίνακας με θέμα τη διάλυση του Σοβιέτ της Πετρούπολης από την τσαρική αστυνομία στις 3 Δεκέμβρη του 1905. Στο βιβλίο του 1905 ο Τρότσκι ιστορεί αναλυτικά της περικύκλωσης του Σοβιέτ από τις αστυνομικής δυνάμεις. Όταν εμφανίστηκαν στην είσοδο της αίθουσας όπου συνεδρίαζε το Σοβιέτ, στο κτίριο της Ελεύθερης Οικονομικής Ένωσης, οι αντιπρόσωποι απαίτησαν από τους αστυνομικούς να μη διακόψουν τη συνεδρίαση. Ο αντιπρόσωπος των υπαλλήλων έκανε έκκληση για συνέχιση της γενικής απεργίας και υποστήριξη της εξέγερσης από τους στρατιώτες και ο Τρότσκι κήρυξε τη συνεδρίαση περατωμένη. Ακολούθησε η είσοδος των αστυνομικών, που συνέλαβαν τους αντιπροσώπους (Λ. Τρότσκι, 1905, Vintage books, Νέα Υόρκη 1971, σελ. 231-233).

Συνεδρίαση του Σοβιέτ Πετρούπολης, 1917.

Πρώτη προκήρυξη του Σοβιέτ της Πετρούπολης στις 27 Φλεβάρη (12 Μάρτη) του 1917.

Προκήρυξη της Στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής του Σοβιέτ της Πετρούπολης στις 25 Οκτώβρη (7 Νοέμβρη) του 1917 αναγγέλλει της ανατροπής της Προσωρινής Κυβέρνησης.

Πρώτο Συνέδριο των Σοβιέτ των Αγροτών, Πετρούπολη 1917.

Η καταστολή της επανάστασης

Σ' αυτήν την τελευταία περίοδο της λειτουργίας του Σοβιέτ Πετρούπολης, με τα γεγονό­τα να κορυφώνονται, το εργατικό κίνημα ήταν αδύναμο να υπερασπιστεί τον εαυτό του με τα όπλα ή/και να οργανώσει μια ένοπλη εξέγερση. Οι στρατιώτες δεν μπήκαν μαζικά στην επανάσταση, όπως θα γίνει δώδεκα χρόνια αργότερα, στην επανάσταση του 1917. Το Σοβιέτ Πετρούπολης δημοσίευσε ένα μανιφέστο που καλούσε τον κόσμο να προχωρήσει σε οικονομικό σαμποτάζ μέχρι την πτώση του τσάρου. Καλούσε υπέρ της μαζικής παύσης πληρωμών φόρων, της απόσυρσης των καταθέσεων από τις τράπεζες κι επίσης καλούσε τον κόσμο να αρνηθεί να δεχθεί τις πληρωμές των μισθών του σε ρούβλι, αλλά να τις δεχθεί μόνο σε χρυσό ή σε ξένο συνάλλαγμα.

Η τσαρική αυτοκρατορία πέρασε στην αντεπίθεση, απαγόρευσε τις απεργίες, συ­νέλαβε όλα τα μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής κι άλλους 200 αντιπροσώπους του Σοβιέτ Πετρούπολης. Αντίστοιχες εξελίξεις υπήρξαν και σε άλλες πόλεις.

Το Σοβιέτ των Αντιπροσώπων των Εργατών ήταν μια καθαρά εργατική οργάνωση, ένα συμβούλιο των εργατών, που απλωνόταν σε πολλά εργοστάσια και χώρους κι έδωσε μια πρώιμη εικόνα για το πώς μπορεί να δομηθεί η εργατική δημοκρατία/δικτατορία του προλεταριάτου.

2. Η επανάσταση του 1917

Το Σοβιέτ Πετρούπολης με νέα μορφή

Με το ξέσπασμα της επανάστασης το Φλεβάρη του '17, εμφανίστηκαν από την αρχή τα σοβιέτ στην Πετρούπολη και αλλού. Η παρακαταθήκη του 1905 έπαιξε σπουδαίο ρόλο στα γεγονότα του 1917 και γι' αυτό πολλοί πρωταγωνιστές της Οκτωβριανής Επανάστασης του '17 είχαν χαρακτηρίσει την επανάσταση του 1905 σαν «γενική πρόβα».

Το νέο Σοβιέτ Πετρούπολης μέσα στους πρώτους δύο μήνες της επανάστασης είχε γίνει η βασική εκπροσώπηση των εργατών και των στρατιωτών. Λόγω του μεγέθους και της άμεσης σύνδεσης με τους εργάτες και τους στρατιώτες ήταν η βασική εξουσία της χώρας, παρότι η ηγεσία του, που αποτελούνταν από μετριοπαθείς σοσιαλιστές (μενσεβίκους και σοσιαλεπαναστάτες) δεν ήθελε να έχει το Σοβιέτ έναν τέτοιο ρόλο. Στις αρχές του Μάρτη, με την πτώση του τσάρου Νικόλαου Β΄ και το σχηματισμό της αστικής Προσωρινής Κυβέρνησης, το Σοβιέτ Πετρούπολης είχε δεχθεί να γίνει ένα ελεγκτικό όργανο της κυβέρνησης, ενώ την ίδια ώρα η Προσωρινή Κυβέρνηση αντιλαμβανόταν ότι χωρίς την έγκριση του Σοβιέτ, δεν μπορούσε να αποτελεί πραγματική εξουσία. Αυτή η ιδιόμορφη κατάσταση δημιούργησε ένα καθεστώς «δυαδικής εξουσίας», στο οποίο δύο διαφορετικές δομές, που αντιπροσώπευαν διαφορετικά στρώματα του πληθυσμού, ανταγωνίζονταν η μία την άλλη.

Το Σοβιέτ Πετρούπολης όρισε διαφορετικό μέτρο για τους εργάτες και τους στρα­τιώτες, επηρεάζοντας σημαντικά τη δομή του. Για τους εργάτες ίσχυσε ένα νέο μέτρο: 1/1.000. Για κάθε χίλιους εργάτες ενός εργοστασίου ή συνδικάτου έβγαινε ένας αντιπρόσωπος. Στα τέλη Μάρτη υπήρχαν 800 εργατικοί αντιπρόσωποι, πράγμα που σήμαινε ότι το Σοβιέτ Πετρούπολης είχε δύναμη κοντά στις 800.000 εργάτες, σχεδόν τριπλάσια δυναμική από το αποκορύφωμα του Σοβιέτ το 1905.

Το ίδιο μέτρο, όμως, δεν ίσχυε για τους στρατιώτες που στρατοπέδευαν στην Πε­τρούπολη. Από τις αρχές της επανάστασης του Φλεβάρη φάνηκε η ενεργή συμμετοχή των στρατιωτών, σε αντίθεση με το 1905, κι αυτό αντανακλάστηκε έντονα στην παρουσία τους στο Σοβιέτ. Το μέτρο ήταν ένας στρατιώτης για κάθε στρατιωτικό λόχο! Αυτό σήμαινε ότι οι αντιπρόσωποι στο Σοβιέτ Πετρούπολης εξέφραζαν μια δυναμική διαφορε­τικού πλήθους ανθρώπων. Ένας εργάτης μπορεί να ήταν αντιπρόσωπος ενός εργοστασίου 1.000 εργατών, ένας στρατιώτης μπορεί να αντιπροσώπευε 200 συναδέλφους του φαντάρους, ενώ ένας άλλος στρατιώτης να αντιπροσώπευε μια μεγαλύτερη δύναμη φαντάρων.

Έτσι, ο χαρακτήρας του Σοβιέτ Πετρούπολης το 1917 διέφερε έντονα με το αντί­στοιχό του το 1905, που ήταν αμιγώς εργατικό. Το 1917 το Σοβιέτ ήταν μεικτό στρατιωτών – εργατών, με το στοιχείο των στρατιωτών να υπερτερεί εμφανώς. Είναι χαρακτηριστικό ότι στα τέλη Μάρτη, όταν το σύνολο των αντιπροσώπων ήταν 3.000 άτομα, οι 800 ήταν εργάτες, ενώ οι στρατιώτες ήταν 2.000, την ίδια ώρα που εντός της Πετρούπολης ζούσαν διπλάσιοι ή και τριπλάσιοι εργάτες απ' ό,τι στρατιώτες.

Όμως, αυτή η υπερ-εκπροσώπηση των στρατιωτών έναντι των εργατών, σήμαινε ότι το Σοβιέτ Πετρούπολης είχε υπό τον άμεσο έλεγχό του ένα σώμα 100.000 ένοπλων κι ενεργών στρατιωτών στις βάσεις τους, που εκτελούσαν τις οδηγίες του Σοβιέτ, αφού αισθάνονταν άμεση σύνδεση μαζί του. Ένας παράγοντας που έπαιξε κρί­σιμο ρόλο για την έκβαση της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Στα μέσα Απρίλη, αποφασίστηκε να δημιουργηθούν εντός του Σοβιέτ δύο μικρότε­ρα συμβούλια, σαν ειδικές επιτροπές: ένα εργατικό κι ένα στρατιωτικό, αποτελούμενο το καθένα από 300 άτομα με ξεχωριστή εκτελεστική επιτροπή. Αυτό το μοντέλο επιλέχθηκε για να γίνουν πιο λειτουργικές οι συσκέψεις και για να εξετάζονται κάποια πιο ειδικά θέματα. Παράλληλα, υπήρχαν άλλες ειδικές επιτροπές, όπως για την οικονομία, την έκδοση της εφημερίδας Ισβέστια κλπ.

Το αμέσως πιο σημαντικό όργανο μετά το Συνέδριο του Σοβιέτ Πετρούπολης ήταν η κοινή Εκτελεστική Επιτροπή, η οποία αποτελούνταν από 42 μέλη, συνεδρία­ζε τρεις φορές τη βδομάδα κι έβγαζε ένα Γραφείο από 24 μέλη, το οποίο συνεδρίαζε σε καθημερινή βάση.

Ο ρόλος των εργατικών/επαναστατικών κομμάτων ήταν πιο αναβαθμισμένος στη νέα μορφή των σοβιέτ. Οι πρώτες συνεδριάσεις της «Προσωρινής Εκτελεστικής Επιτροπής» του Σοβιέτ έγιναν ύστερα από την αποφυλάκιση των πολιτικών κρατούμενων και την πρωτοβουλία τους να κάνουν μια διευρυμένη σύσκεψη με αριστερούς βουλευτές της Δούμας, ηγέτες των παράνομων συνδικάτων κλπ και να καλέσουν τους εργάτες και τους στρατιώτες να στείλουν τους αντιπροσώπους τους. Στα βασικά πόστα του Σοβιέτ, των επιτροπών και της Ισβέστια βρίσκονταν ηγετικοί παράγοντες των εργατικών/ επαναστατικών κομμάτων, ενώ είναι ενδεικτικό ότι από τα 42 μέλη της Εκτελεστικής Επιτροπής του Σοβιέτ, μόλις οι 7 ήταν εργάτες.

Το Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ

Καθώς τα σοβιέτ καθιερωνόντουσαν στις περιοχές τους, πήραν την πρωτοβουλία για τη δημιουργία ενός σοβιέτ σε πανεθνικό επίπεδο. Το 1ο Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ των Αντιπροσώπων των Εργατών και των Στρατιωτών έγινε στις 3 με 24 Ιούνη (16 Ιούνη – 7 Ιούλη) στην Πετρούπολη. Εκλέχθηκαν 1.090 αντιπρόσωποι και στην πλειοψηφία ήταν οι σοσιαλεπαναστάτες με 285 μέλη κι οι μενσεβίκοι με 248. Οι μπολσεβίκοι ήταν τρίτη δύναμη με 105 αντιπροσώπους. Το Πρώτο Συνέδριο έκλεισε με την εκλογή μιας Πανρωσικής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής (ΠΚΕΕ) από 250 μέλη, η οποία έβγαλε ένα 50μελές Γραφείο για τον καθημερινό συντονισμό της δουλειάς της.

Το μέτρο που ίσχυσε ήταν κλιμακωτό: συμμετείχαν δύο αντιπρόσωποι για κάθε σοβιέτ που αντιπροσώπευε 25.000-50.000 κατοίκους, τρεις αντιπρόσωποι για κάθε σο­βιέτ με 50.000-75.000 κατοίκους, τέσσερεις για κάθε 75.000-100.000, πέντε για κάθε 100.000-150.000, έξι για κάθε 150.000-200.000 και οκτώ για κάθε σοβιέτ με πάνω από 200.000 κατοίκους.

Το 2ο Συνέδριο (650 μέλη) έγινε στα τέλη Οκτώβρη κατά τη διάρκεια της ένοπλης εξέγερσης που οργάνωσε η Στρατιωτική Επαναστατική Επιτροπή του Σοβιέτ Πετρού­πολης, το οποίο είχε μπολσεβίκικη πλειοψηφία (όπως όλα τα σοβιέτ στα βιομηχανικά κέντρα) και τασσόταν υπέρ της μεταβίβασης της εξουσίας στα σοβιέτ. Το 2ο Συνέδριο ανακηρύχθηκε ως το σώμα που είχε την εξουσία σε πανεθνικό επίπεδο, κι εξέλεξε μια νέα ΠΚΕΕ (101 μέλη), η οποία έβγαλε το Συμβούλιο Λαϊκών Επιτρόπων, αποτελούμενο από 17 μέλη με πρόεδρο τον Λένιν, που ήταν επί της ουσίας η κυβέρνηση κι ο πρόεδρος αντίστοιχα του νεαρού εργατικού κράτους.

Όταν στη συνέχεια, το Δεκέμβρη του 1917, συνήλθε το 2ο Συνέδριο των Αγροτών, ενέκρινε κι αυτό τη μεταβίβαση της εξουσίας στα σοβιέτ και τα νέα διατάγματα για τη γη, την ειρήνη κλπ. Η νέα του Εκτελεστική Επιτροπή, αποτελούμενη από 101 μέλη, ενώθηκε με την ΠΚΕΕ.

Αυτό το Συνέδριο των Αγροτών ήταν κι η επικύρωση της νίκης της Οκτωβριανής Επανάστασης, αφού η εργατική τάξη συμμαχούσε με τους αγρότες με τον πιο έμπρακτο τρόπο στο στόχο της δημιουργίας μιας σοβιετικής σοσιαλιστικής δημοκρατίας.

Οι εργοστασιακές επιτροπές

Εάν δίναμε έναν σύντομο ορισμό για τα σοβιέτ ως τα συμβούλια των αντιπροσώπων των εργατών, των στρατιωτών και των αγροτών σε επίπεδο πόλης, νομού και χώρας, που συνεδρίαζαν για την πορεία της επανάστασης κι είχαν στην ατζέντα τους ζητήματα της κεντρικής πολιτικής σκηνής (ο πόλεμος, η προσωρινή κυβέρνηση, η συντακτική συνέλευση κλπ) τότε οι εργοστασιακές επιτροπές ήταν οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι των εργατών στο εργοστάσιό τους, που η θεματική τους «περιοριζόταν» στα καθημερινά ζητήματα της ζωής του εργοστασίου και στα συνδικαλιστικά θέματα.

Όμως, αυτός ο διαχωρισμός είναι πολύ απλοϊκός, μιας κι αναπτύχθηκαν σε μια επαναστατική περίοδο, που βρισκόταν σε εξέλιξη, και τα μικρά ζητήματα της καθημερινότητας συναντούσαν τα μεγάλα προβλήματα της χώρας. Για παράδειγμα, το Σοβιέτ Πετρούπολης είχε στην ατζέντα του κι οργάνωσε απεργίες για το εργασιακό 8ωρο, ενώ από την άλλη, οι εργοστασιακές επιτροπές, ήδη από το Μάη – Ιούνη του '17 στο 1ο Συνέδριο των Εργοστασιακών Επιτροπών Πετρούπολης, έπαιρναν θέση υπέρ της μεταβίβασης της εξουσίας στα σοβιέτ.

Οι εργάτες κι οι εργάτριες εξέλεγαν από έναν αντιπρόσωπο ανά 1.000 για να συντονίσουν τις δράσεις τους με τους εργάτες όλης της πόλης. Παράλληλα, υπήρχαν και σοβιέτ σε επίπεδο δημοτικών διαμερισμάτων. Εκεί εξέλεγαν περισσότερους αντιπροσώπους και μαζί με τους αντιπροσώπους στο σοβιέτ πόλης συνέθεταν ένα μικρότερο σοβιέτ. Το τρίτο όργανό τους ήταν η εργοστασιακή επιτροπή, που αφορούσε τον αγώνα τους εντός του εργοστασίου.

Οι εργοστασιακές επιτροπές αναπτύχθηκαν πάνω σε δύο βάσεις. Η πρώτη βάση αφορούσε τα κρατικά εργοστάσια (όπως τα εργοστάσια στρατιωτικού εξοπλισμού), στα οποία αναπτύχθηκε το αίτημα του εργατικού ελέγχου, ως μια προέκταση της δημοκρατικής επανάστασης του Φλεβάρη. Οι διευθυντές που είχαν οριστεί από το τσαρικό καθε­στώς κι εκτελούσαν τις οδηγίες του καθεστώτος, έπρεπε να αντικατασταθούν ή τουλάχιστον να είναι υπό επιτήρηση. Από την άλλη, στα ιδιωτικά εργοστάσια, οι εργοστασιακές επιτροπές ανέπτυξαν τη δράση τους περισσότερο ως άμυνα απέναντι στους εργοδότες, οι οποίοι απειλούσαν με κλείσιμο του εργοστασίου, απολύσεις κλπ.

Ένα από τα βασικά αιτήματα των εργοστασιακών επιτροπών, όπως και συνολικά του εργατικού κινήματος, ήταν το 8ωρο. Κι ήταν τέτοια η δυναμική κι η αυτοπεποίθηση που είχαν οι εργάτες από την αρχή της επανάστασης, που επί της ουσίας το επέβαλλαν από μόνοι τους. Τα αιτήματά τους είχαν να κάνουν σε πολλές περιπτώσεις με την καθιέρωση ενός κατώτατου μισθού, τον τρόπο πληρωμής, την άμεση οργάνωση της ασφάλισης, το διάλειμμα κι άλλα.

Ακόμα, ένα απ' τα πιο κεντρικά αιτήματα ήταν η παρέμβαση της εργοστασιακής επιτροπής πάνω στην πολιτική των προσλήψεων και των απολύσεων. Από τη μια οι εργοστασιακές επιτροπές ήθελαν να προφυλάξουν τους συνδικαλιστές εργάτες, δηλαδή αυτούς που μιλούσαν περισσότερο, που οργάνωναν τις απεργίες, που έκαναν προτάσεις κλπ, κι είχαν ως πολιτική προσλήψεων την εγγραφή του εργάτη στο συνδικάτο του. Με μια τέτοια παρέμβαση ενισχυόταν η αγωνιστική διάθεση των εργατών στο εργοστάσιο. Από την άλλη μεριά, οι καπιταλιστές βιομήχανοι θεωρούσαν ότι εάν παρέδιδαν το δικαίωμά τους να προσλαμβάνουν και να απολύουν όποιον κι όποια αυτοί ήθελαν, τότε θα θιγόταν ένας πολύ σημαντικός τομέας στο «ποιος διευθύνει το εργοστάσιο».

Πάνω σ' αυτό το ζήτημα, αναγκάστηκε ακόμα κι ο υπουργός Εργασίας της κυβέρνησης συνασπισμού, ο μενσεβίκος Σκόμπελεφ, να στείλει εγκύκλιο το καλοκαίρι, στην οποία απαγόρευε τις συνελεύσεις των εργατών εν ώρα εργασίας στους χώρους του εργοστασίου και την απαίτησή τους να έχουν λόγο στην πολιτική προσλήψεων κι απολύσεων.

Οι εργοστασιακές επιτροπές της Πετρούπολης προχώρησαν σε έξι συνέδρια μέχρι την οκτωβριανή επανάσταση και στην εκλογή ενός Κεντρικού Σοβιέτ των Εργοστασιακών Επιτροπών. Από το πρώτο συνέδριο φάνηκε ότι είχαν υιοθετήσει ήδη τις ριζοσπαστικές θέσεις των μπολσεβίκων, αφού το ψήφισμά τους υπέρ της σοβιετικής εξουσίας πήρε πάνω από τα 2/3 των ψήφων.

3. Η στάση των εργατικών/επαναστατικών κομμάτων μπροστά στα σοβιέτ

Η διάσπαση του ΡΣΔΕΚ

Μπορεί σήμερα τα σοβιέτ να ταυτίζονται με τη σοσιαλιστική επανάσταση, αλλά η εμφά­νισή τους κι η πρωταρχική τους εξέλιξη δημιούργησε προβληματισμό στις ηγεσίες των εργατικών/επαναστατικών κομμάτων.

Το Ρωσικό Σοσιαλιστικό Δημοκρατικό Εργατικό Κόμμα (ΡΣΔΕΚ) ήταν η επαναστατική μαρξιστική Αριστερά. Όλοι οι θεωρητικοί ηγέτες του ΡΣΔΕΚ είχαν αναφορά στον Μαρξ και τον Ένγκελς και με τον όρο «σοσιαλδημοκρατία» αναφερόντουσαν όλοι στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Το 1903 μόλις στο 2ο Συνέδριο του ΡΣΔΕΚ έγινε το σχίσμα μεταξύ των μπολσεβίκων και των μενσεβίκων.

Οι βασικές διαφωνίες τους είχαν να κάνουν αφενός με το χαρακτήρα και την πορεία που θα είχε η επανάσταση στη Ρωσία και κατ' επέκταση το πολιτικό πρόγραμμα που θα έπρεπε να έχει το ΡΣΔΕΚ κι αφετέρου το ζήτημα του ποιοι πρέπει να θεωρούνται μέλη του κόμματος.

Οι μπολσεβίκοι με τον Λένιν υποστήριζαν ότι η μελλοντική επανάσταση θα ξεκινούσε μεν με δημοκρατικά αιτήματα, αλλά δε θα μπορούσε να ηγηθεί της επανάστασης η αστική τάξη της Ρωσίας, όπως συνέβη στη γαλλική επανάσταση του 1789 και στις αστικές επαναστάσεις του 19ου αιώνα. Οι μπολσεβίκοι προέβαλλαν το σύνθημα της επαναστατικής δημοκρατικής δικτατορίας του προλεταριάτου και της αγροτιάς, για να αναδείξουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο που έπρεπε να έχουν οι εργάτες κι οι αγρότες στην αντι-τσαρική επανάσταση, ανοίγοντας και το δρόμο για το σοσιαλιστικό αγώνα.

Αντίθετα, οι μενσεβίκοι με τον Μάρτοφ εκτιμούσαν ότι η επανάσταση στη Ρωσία θα διεκδικούσε την πτώση του τσαρικού καθεστώτος, βασικά πολιτικά δικαιώματα, ένα αστικό κοινοβουλευτικό σύστημα και θα έμενε εκεί. Ως εκ τούτου πίστευαν ότι θα έπρεπε να περιοριστούν στον αγώνα για την πτώση του τσάρου και τον αγώνα για καλύτερες συνθήκες εργασίας των εργατών και με την ανάπτυξη των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής στη μέγιστη μορφή τους, θα άνοιγε ο αγώνας για τον σοσιαλισμό.

Αυτές οι δύο προτάσεις είχαν αντιστοιχίες και στην πρόταση για την οργάνωση του κόμματος. Οι μπολσεβίκοι ήθελαν ένα εργατικό κόμμα με μέλη πλήρως συνειδητοποιημένα για το σκοπό του κόμματος, παράνομη οργάνωση όπου χρειαζόταν κι ένας επαγγελματικός μηχανισμός που εργάζεται γι' αυτόν τον σκοπό. Οι μενσεβίκοι από την άλλη ήθελαν ένα κόμμα πιο ανοικτό σε ευρύτερα ακροατήρια. Ήθελαν ένα κόμμα στο οποίο να αντιπροσωπεύονται όλοι οι εργάτες, χωρίς απαραίτητα ένα ξεκάθαρο ιδεολογικό στίγμα – πέρα από τον αναγνωρισμένο στόχο για τον σοσιαλισμό.

Οι μπολσεβίκοι για τα σοβιέτ

Ακόμα και μέχρι τον Απρίλη του 1917 οι μπολσεβίκοι δεν έβλεπαν στα σοβιέτ τη δομή για την εγκαθίδρυση της εργατικής δημοκρατίας/δικτατορίας του προλεταριάτου. Το 1905 όταν πρωτοεμφανίστηκαν τα σοβιέτ, οι αντιδράσεις των μπολσεβίκων διέφεραν από περιοχή σε περιοχή. Στη Μόσχα –αν και με κάποια καθυστέρηση– προχώρησαν σε εκστρατεία με τους μενσεβίκους σε εργοστάσια για την εκλογή αντιπροσώπων για τη σύσταση των σοβιέτ. Στις περισσότερες περιπτώσεις, όμως, λειτούργησε ένα συντηρη­τικό αντανακλαστικό στα στελέχη των μπολσεβίκων.

Τα ηγετικά στελέχη των μπολσεβίκων ίσως να περίμεναν το ξέσπασμα της επανά­στασης και τη δημιουργία μιας «προσωρινής επαναστατικής κυβέρνησης» (όπως ήταν το βασικό τους σύνθημα) σε μυστικές – ημιπαράνομες συσκέψεις. Ο στόχος τους να γίνει το ΡΣΔΕΚ το βασικό κόμμα που θα αντιπροσώπευε την επαναστατημένη εργατική τάξη, ερχόταν σε σύγκρουση με τη δημιουργία των σοβιέτ (τουλάχιστον, έτσι το αντιλήφθηκαν στην αρχή). Τα σοβιέτ προέκυπταν ως μια εντελώς ανοικτή διαδικασία, με τους εργάτες στα εργοστάσια να κάνουν συνελεύσεις, να παίρνουν αποφάσεις αγώνα και να στέλνουν τους αντιπροσώπους τους σ' ένα νέο σώμα, που δεν είχε διακηρυγμένο στόχο την επανάσταση και δεν συνδεόταν οργανωτικά με τη σοσιαλδημοκρατία.

Η καθημερινή εφημερίδα των μπολσεβίκων, Νοβάγια Ζιζν (Νέα Ζωή), είχε άρθρο στις 2/11/1905 ενός μπολσεβίκου (του Μεντέλεεβ), το οποίο θεωρούσε ανταγωνιστική τη συνύπαρξη των σοβιέτ με το ΡΣΔΕΚ και κατέληγε στις εξής προτάσεις: είτε τα σοβιέτ να μετατραπούν σε συνδικαλιστικές οργανώσεις, είτε να αποδεχθούν το πρόγραμμα του ΡΣΔΕΚ και να βοηθήσουν την ηγεσία του κόμματος να οργανώσει τον αγώνα, είτε να... αυτοδιαλυθούν! Σε κάθε περίπτωση, οι προτάσεις του σήμαιναν την μετάλλαξη ή τη διάλυση των σοβιέτ.

Την αμέσως προηγούμενη μέρα ο ένας από τους τρεις αντιπρόσωπους των μπολσε­βίκων στο Σοβιέτ Πετρούπολης, ο Ραντίν, είχε άρθρο στην ίδια εφημερίδα με τίτλο «Σοβιέτ ή Κόμμα;», στο οποίο επίσης επιχειρηματολογούσε υπέρ της βαρύνουσας σημασίας του κόμματος έναντι του σοβιέτ.

Η συμβολή του Λένιν

Ο Λένιν παρακολουθούσε την κορύφωση της επανάστασης του 1905 από το εξωτερικό. Παρότι δεν ήταν παρών στις διεργασίες γέννησης του Σοβιέτ Πετρούπολης ήταν εκείνος από τους μπολσεβίκους που μπόρεσε να διακρίνει καλύτερα τις δυνατότητες ανάπτυξης των σοβιέτ, σκιαγραφώντας και το μελλοντικό ρόλο που θα έπαιζαν στην επανάσταση του 1917.

Στο παραπάνω κείμενο του Ραντίν, λοιπόν, ο Λένιν απάντησε μ' ένα γράμμα προς τη συντακτική επιτροπή με τίτλο «Τα καθήκοντά μας και το Σοβιέτ των Αντιπροσώπων των Εργατών». Ο Λένιν, αφού γράφει ότι οι πληροφορίες του μπορεί να περιέχουν λάθη, παίρνει θέση σε σχέση με τη νέα δομή οργάνωσης της εργατικής τάξης, το σοβιέτ. Θεω­ρεί ότι στο ερώτημα σοβιέτ ή κόμμα, που θέτει ο Ραντίν, το λάθος βρίσκεται στο ίδιο το ερώτημα! Το ζήτημα δεν έπρεπε να είναι η επιλογή μιας μορφής οργάνωσης ή μιας άλλης, αλλά ο συνδυασμός των δύο. Ο Λένιν κάνει παραλληλισμό με τη μορφή οργάνωσης που έχουν τα συνδικάτα, τα οποία δεν περιέχουν μέλη μόνο από ένα κόμμα, και δε θα 'ταν επιθυμητό ακόμα να έχουν μέλη μόνο τους υποστηρικτές της Σοσιαλδημοκρατίας. Έτσι, ο Λένιν χαρακτηρίζει λανθασμένη την πολιτική απαίτηση μερίδας των μπολσεβίκων να ενσωματωθούν τα σοβιέτ στο ΡΣΔΕΚ.

Στη συνέχεια, ο Λένιν θέτει την πρόταση να λογαριάζουν το Σοβιέτ των Αντιπρο­σώπων των Εργατών ως το έμβρυο της προσωρινής επαναστατικής κυβέρνησης. Μ' αυτήν την έννοια ήθελε να περιγράψει ότι το Σοβιέτ μπορεί να μην ήταν άμεσα σε θέση να αναλάβει την εξουσία, αλλά η δομή του έδινε σάρκα κι οστά στο πώς μπορεί να οργανωθεί η εξουσία της εργατικής τάξης.

Οι αποκλίσεις μεταξύ των μπολσεβίκων για τον ρόλο που θα έπαιζαν τα σοβιέτ υπήρχαν μέχρι και τους πρώτους μήνες της επανάστασης του Φλεβάρη του '17. Οι Θέσεις του Απρίλη του Λένιν ήταν ένας εσωκομματικός αγώνας για να αναγνωρίσουν οι υπόλοιποι μπολσεβίκοι ότι η επανάσταση –ακριβώς για να μπορέσει να εκπληρώσει τα δημοκρατικά της αιτήματα– μπορούσε κι έπρεπε να μετεξελιχθεί σε σοσι­αλιστική με πυρήνα εξουσίας τα ίδια τα σοβιέτ. Προοπτική που εκφράστηκε άλλωστε με την υιοθέτηση από τους μπολσεβίκους του συνθήματος «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ».

Την απόκλιση για το ρόλο που θα είχαν τα σοβιέτ τη συναντάμε και λίγο πριν την εξέγερση του Οκτώβρη, όταν μια τάση (υπό τον Κάμενεφ και τον Ζινόβιεφ) διαφωνούσε στην ένοπλη εξέγερση κι έβλεπαν ως θετικότερη προοπτική το ρόλο της αντιπολίτευσης στη Συντακτική Συνέλευση που θα έβγαινε με πανεθνικές εκλογές μερικές εβδομάδες αργότερα, αφήνοντας στα σοβιέτ το ρόλο του «ελέγχου» της Συντακτικής Συνέλευσης.

Οι μενσεβίκοι για τα σοβιέτ

Όσον αφορά τους μενσεβίκους, η πολιτική τους στάση ήταν η "ευχή" και η "κατάρα" για τα σοβιέτ. Οι πρωτοβουλίες για τη δημιουργία των σοβιέτ και το 1905 και το 1917 ήταν σε μεγάλο βαθμό δικές τους. Το 1905 ήθελαν να βρουν έναν τρόπο να ανοίξουν πλατιά οι γραμμές τους. Τα συνδικάτα είτε ήταν περιορισμένα σε αριθμό, είτε λειτουργούσαν ημιπαράνομα. Τα σοβιέτ μπορούσαν να μετατραπούν σ' ένα μαζικό όργανο στο οποίο θα συνενωνόταν η εργατική τάξη και θα αποφάσιζε για δικά της ζητήματα. Οι μενσεβίκοι ήταν αυτοί που χρησιμοποιούσαν συνθήματα όπως «εργατικό συνέδριο/συμβούλιο» για τα σοβιέτ, με σκοπό την «αυτοδιαχείριση» της ζωής των εργατών.

Όμως, ενώ από τη μια πρόβαλλαν έναν στόχο για αυτοδιαχείριση από τα κάτω, δεν μπορούσαν να το εξελίξουν παραπέρα, στο σημείο της κατάκτησης της εξουσίας. Στο σημείο να γίνουν τα σοβιέτ τα όργανα διακυβέρνησης της εργατικής τάξης. Στο σημείο, δηλαδή, της λογικής κατάληξης της πρότασης περί «αυτοδιαχείρισης»: στην «αυτοδιαχείριση» της εξουσίας, την αποδοχή της προοπτικής «όλη η εξουσία στα σοβιέτ».

Κι αν το 1905 ελάχιστοι άνθρωποι εντόπιζαν αυτή την προοπτική, το 1917 οι μεν­σεβίκοι δεν την εισήγαγαν σε καμία στιγμή, συγκράτησαν την ορμή των εργατών, των στρατιωτών και των αγροτών για κατάκτηση της εξουσίας μέσα από τα δικά τους όργανα, περιόρισαν το ρόλο των σοβιέτ σε «όργανα ελέγχου» της αστικής κυβέρνησης. Ουσιαστικά υιοθέτησαν την κατεύθυνση που θεωρητικοποίησε αργότερα ο Κάουτσκι, «Και σοβιέτ, και συντακτική συνέλευση», και κατέληξαν να σαμποτάρουν τα ίδια τα σοβιέτ, όταν η πλειοψηφία τους πέρασε στους μπολσεβίκους κι ανακηρύχθηκαν όργανα εξουσίας.

Ο Τρότσκι

Ο Λέων Τρότσκι ήταν από τις πιο δημόσια αναγνωρισμένες φιγούρες τόσο της επανάστασης του 1905 όσο και της επανάστασης του 1917. Πολιτικά, παρότι είχε σταθεί στο πλάι των μενσεβίκων στη διάσπαση του 1903, γιατί δεν συμφωνούσε με τη συγκεντρωτική μορφή που πρότεινε ο Λένιν για τη δομή του κόμματος, ήταν περισσότερο κοντά στους μπολσεβίκους όσον αφορά τα χαρακτηριστικά και την εξέλιξη που θα είχε η επανάσταση. Η θεωρία του περί της Διαρκούς Επανάστασης περιέγραφε τα γεγονότα που επαληθεύθηκαν το 1917: η επανάσταση ξεκίνησε με δημοκρατικά αιτήματα και στην αδυναμία της αστικής τάξης να τα εκπληρώσει, μετατράπηκε σε σοσιαλιστική, με αποκορύφωμα την κατάληψη της εξουσίας από τα σοβιέτ.

Το 1905 ο Τρότσκι συμμετείχε στην Εκτελεστική Επιτροπή του Σοβιέτ Πετρούπολης ως αντιπρόσωπος των μενσεβίκων. Ήταν από τους βασικούς οργανωτές του Σοβιέτ και στα τέλη του Νοέμβρη, μετά τη σύλληψη του προέδρου Κρουστάλεβ – Νοσάρ, ήταν στο τριμελές προεδρείο. Το 1917, στην κορύφωση των επαναστατικών γεγονότων, ήταν ο πρόεδρος του Σοβιέτ Πετρούπολης, ως αντιπρόσωπος των μπολσεβίκων πλέον.

Ο Τρότσκι έζησε από κοντά σχεδόν όλες τις διεργασίες του σοβιέτ. Στο βιβλίο του για τα επαναστατικά γεγονότα του 1905 κάνει την εξής διαπίστωση για το ζήτημα των κομματικών οργανώσεων και των σοβιέτ, που σε κάποιες περιπτώσεις είχαν ίδια ή παρόμοια δράση. Οι κομματικές σοσιαλδημοκρατικές κι άλλες οργανώσεις ήταν οργανώσεις που λειτουργούσαν «εντός του προλεταριάτου» με στόχο την επιρροή πάνω στις μάζες. Τα σοβιέτ ήταν «η οργάνωση του προλεταριάτου» με στόχο τον αγώνα για την επαναστατική εξουσία. Επίσης, στο ίδιο βιβλίο ο Τρότσκι χαρακτηρίζει τα σοβιέτ ως μια εμβρυακή εργατική κυβέρνηση.

Στην περίοδο του μεσοπολέμου και της μεταστροφής της σταλινικής Γ΄ Διεθνούς σε πολιτικές που απέκλειαν οποιαδήποτε συνεργασία με τους ρεφορμιστές, ακόμα κι όσον αφορά την άνοδο του Χίτλερ στη Γερμανία, ο Τρότσκι θα χρησιμοποιήσει το παράδειγμα των σοβιέτ ως μιας μορφής οργάνωσης που αντιπροσώπευε τη συμμαχία των επαναστατικών κομμάτων με τους ρεφορμιστές, τη ριζοσπαστική διανόηση και δυνάμεις που δεν υπάγονταν στο κομμουνιστικό ρεύμα. Μ' αυτήν την έννοια, εξηγεί, η άρνηση ενός Ενιαίου Εργατικού Μετώπου με στόχο την πάλη υπέρ συγκεκριμένων αιτημάτων, μαζί με άλλα μη κομμουνιστικά κόμματα, σήμαινε παράλληλα και την άρνηση των σοβιέτ.

4. Υπάρχει αντιστοιχία με το σήμερα;

Τα Σοβιέτ, λοιπόν, ήταν η μετεξέλιξη των απεργιακών επιτροπών σε επαναστατικά όργανα και η βάση για την εργατική δημοκρατία/δικτατορία του προλεταριάτου. Το χαρακτηριστικό εκείνο στοιχείο που είχαν, ώστε να μπορέσουν να πάρουν και να κρατήσουν την εξουσία και να γίνουν εργατική κρατική δομή –πέρα από την πολιτική συνείδηση των εργατών, των στρατιωτών και των αγροτών– ήταν ότι ανταποκρινόντουσαν ταυτόχρονα σε δύο ανάγκες: στην οικονομική και την κοινωνική οργάνωση της ζωής της χώρας και της περιοχής όπου ανήκαν.

Για να εξετάσουμε καλύτερα αυτόν τον διπλό χαρακτήρα, ας προσπαθήσουμε να κάνουμε μια αφηρημένη υπόθεση στο πώς θα ήταν τα σοβιέτ σήμερα στην Ελλάδα. Εφόσον τα σοβιέτ ήταν τα εκλεγμένα όργανα των εργατών στην οικονομική τους βάση (δηλαδή το εργοστάσιο), σήμερα ένας εργαζόμενος στη Βιομηχανική Περιοχή της Θεσ­σαλονίκης, στη Σίνδο, θα συμμετείχε, θα έλεγχε, θα ψήφιζε και θα εκλεγόταν μέσα από το Σοβιέτ Σίνδου. Θα έπρεπε, λοιπόν, να συμμετείχε παράλληλα στις δραστηριότητες του τοπικού σοβιέτ, να λάμβανε αποφάσεις για την περιοχή ή κι ακόμα να έπρεπε να συμμετέχει σε εργατικές πολιτοφυλακές στη Σίνδο. Μέχρι εδώ όλα καλά...

Μόνο που μια ματιά σε δημογραφικά στοιχεία μας δείχνει κάτι οξύμωρο. Η Σίνδος, η μεγαλύτερη βιομηχανική περιοχή της Θεσσαλονίκης με πάνω από 30.000 εργαζομένους, έχει μόνιμους κατοίκους... 10.000! Το ένα τρίτο, δηλαδή, από τους ανθρώπους που εργάζονται εκεί. Πού είναι οι υπόλοιποι εργαζόμενοι μαζί με τις οικογένειές τους;

Η απάντηση είναι απλή: μένουν αλλού. Θα τους βρούμε να κατοικούν στον Εύοσμο, στους Αμπελόκηπους (δηλαδή σε άλλους δήμους), ακόμα και στην Τούμπα και στη Χαριλάου, που βρίσκονται στην άλλη πλευρά του νομού!

Αυτό σήμερα είναι λογικό να συμβαίνει, είτε λόγω μαζικών μεταφορικών μέσων, που καλύπτουν μεγαλύτερες αποστάσεις σε μικρότερο χρόνο, είτε λόγω της ευρείας χρήσης του Ι.Χ., που το 1917 ήταν είδος υπερ-πολυτέλειας. Λόγω αυτής της δυνατότητας, πολλοί είναι εκείνοι που επιλέγουν να ζουν σε μια καλύτερη γειτονιά κι όχι εντός της βιομηχανικής περιοχής...

Εάν, λοιπόν, προσπαθούσαμε να κάνουμε μια copy paste εφαρμογή του σοβιετικού μοντέλου, τότε θα προέκυπτε το εξής πρόβλημα: ο εργάτης της Σίνδου, που ζει στον Εύοσμο, θα έπρεπε να παίρνει αποφάσεις για μια περιοχή στην οποία δε ζει ούτε κυκλοφορεί, παρά μόνο εργάζεται κι επιστρέφει στη γειτονιά του. Συν τοις άλλοις, ο ίδιος εργάτης δε θα είχε κανέναν λόγο στην περιοχή που ζει με την οικογένειά του, γιατί στο Σοβιέτ Ευόσμου θα είχαν λόγο μόνο όσοι εργάζονταν στον Εύοσμο (κι ενδεχομένως να μην ζούσαν ούτε αυτοί στον Εύοσμο). Αντίθετα, εάν ο εργάτης της Σίνδου συμμετείχε στο Σοβιέτ Ευόσμου, τότε, είτε θα ήταν αποκομμένος από την οικονομική του βάση, είτε θα έπρεπε να συμμετέχει σ' ένα δεύτερο όργανο, αυτό που αφορούσε το εργοστάσιό του, τον κλάδο του και γενικότερα την εργασία του.

Η διαφορά με την προλεταριακή κοινωνία της Ρωσίας κι άλλων χωρών στον 20ό αιώνα (ειδικά μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο) είναι ότι οι κοινότητες των εργατών αναπτύσσονταν γύρω από το εργοστάσιο. Εκεί δούλευαν 10-12 ώρες την ημέρα (πριν κερδίσουν το 8ωρο), εκεί ζούσαν με τις οικογένειές τους κι εκεί αναπτύσσονταν μικρο­μεσαίες επιχειρήσεις γύρω από το εργοστάσιο, εντός της εργατικής κοινότητας.

Αυτό το χαρακτηριστικό σήμαινε ότι οι εργάτες του εργοστασίου και κατ' επέκταση το σοβιέτ τους ήταν ταυτόχρονα και εργαλείο διαχείρισης της οικονομίας (μέσα από το εργοστάσιο) και τοπική αυτοδιοίκηση. Εάν ήταν απλώς λαϊκές επιτροπές χωρίς έλεγχο των μέσων παραγωγής, τότε θα μπορούσαν οι καπιταλιστές να τα σαμποτάρουν ευκολότερα, ενώ αν τα σοβιέτ ήταν απλώς οικονομικά όργανα χωρίς γείωση στην κοινωνία, τότε θα ήταν δυσκολότερο να μεταβιβαστεί η εξουσία στα χέρια τους.

Η αναφορά αυτή στην (αν)αντιστοιχία με το σήμερα δε γίνεται για λόγους "σωστού" σχεδιασμού επί χάρτου των μορφών αγώνα που θα αναπτυχθούν σε απεργίες ή σε επαναστατικά γεγονότα στο παρόν και στο μέλλον, αλλά για να τονιστεί ο δυϊκός χαρακτήρας που είχαν τα σοβιέτ ως όργανα των εργατών και των αγροτών πάνω στην παραγωγική τους βάση (το εργοστάσιο και το χωράφι), αλλά και ταυτόχρονα ως όργανα πάνω στην κοινωνική τους βάση (την πόλη και το χωριό).

Παρά τις διαφορές με το σήμερα, υπάρχει πάντα η τάση εντός της κοινότητας, της κοινωνίας, της τάξης να συσπειρωθεί, να οργανωθεί και να δικτυωθεί με άλλες κοινό­τητες ή ομάδες ή τάξεις που μοιράζονται έναν κοινό εχθρό (π.χ. οι εργαζόμενοι με τους μικρούς αγρότες, μαγαζάτορες κι ελεύθερους επαγγελματίες, απέναντι στις τράπεζες, τις πολυεθνικές και το μεγάλο κεφάλαιο). Το τι μορφή θα πάρει αυτή η δικτύωση και το πώς θα εξελιχθεί είναι ένα ζήτημα που δεν μπορεί να προβλεφθεί με ακρίβεια. Όμως, για το πώς πρέπει αυτό το ρεύμα δικτύωσης να στηριχθεί, να εμπλουτιστεί και να εξελιχθεί, το παράδειγμα των σοβιέτ και των μπολσεβίκων μπορεί να λειτουργήσει ως μια χρήσιμη εμπειρία για το κίνημα και την επαναστατική Αριστερά σήμερα, στον αγώνα για τον σοσιαλισμό στον 21ο αιώνα!

ΠΗΓΈΣ

1905, του Λέοντος Τρότσκι, Vintage books, Νέα Υόρκη 1971. Το κλασικό βιβλίο του Τρότσκι για την επανάσταση του 1905, περιλαμβάνει αρκετά κεφάλαια για την εμπειρία του Σοβιέτ της Πετρούπολης και αναλύσεις για τα στρατηγικά ζητήματα της επανάστασης.

Τα Σοβιέτ σε δράση, του Τζον Ριντ, στη Μαρξιστική Σκέψη, τόμ. 7, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2012, σελ. 157-170. Μια από πρώτο χέρι μαρτυρία για τη δράση των Σοβιέτ από την επανάσταση του Φλεβάρη 1917 ως τις αρχές του 1918.

The Soviets: The Russian Workers, Peasants, and Soldiers Councils 1905-1921, του Oskar Anweiler (μετάφραση από τα γερμανικά της Ruth Hein), Pantheon Books, 1974. Ο συγγραφέας είναι Γερμανός ακαδημαϊκός και παραθέτει πολλά στοιχεία για τη δομή και τη φύση των σοβιέτ. Παρότι υιοθετεί μια φιλο-μενσεβίκικη στάση, ειδικά όσον αφορά τα γεγονότα του Οκτώβρη του 1917, αξίζει να διαβαστεί γιατί παρουσιάζει την πορεία των σοβιέτ όλης της χώρας.

Εργοστασιακές επιτροπές και εργατικός έλεγχος στην Πετρούπολη το 1917, του David Mandel, Red Marks, Ιούνης 2017. Καινούργια έκδοση –μετάφραση ενός κειμένου από το 1993– που παρουσιάζει την εξέλιξη των εργοστασιακών επιτροπών, που αντιπροσώπευαν τους εργάτες στη βάση τους κι ανέπτυξαν κυρίως οικονομικά και συνδικαλιστικά αιτήματα.

*Ο Φοίβος Σταύρος Μακρίδης είναι απόφοιτος του τμήματος Ιστορίας – Αρχαιολογίας (ειδίκευση Ιστορίας) της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.